دسترسی آزاد به ایرانی‌ترین کتاب مرجع فارسی

لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: خبر خیلی خوبی بود. "مقاله‌های فرهنگنامه کودکان و نوجوانان بصورت الکترونیکی و رایگان و دسترسی آزاد در اختیار همگان قرار گرفت." در رونمایی از جلد بیست و دوم فرهنگنامه کودکان و نوجوانان در هفتصد و پنجاه و هفتمین شب بخارا در اندیشگاه علوم انسانی در تاریخ سوم تیرماه ۱۴۰۳، علیرضا میرفخرایی این خبر را از سوی شورای کتاب کودک و شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودک و نوجوان اعلام کردند. آن زمان این خبر در سایت شورای کتاب کودک و به تبع آن در لیزنا  منعکس شد،‌ لیکن شاید در میان خبرها و سخنرانیهای آن شب گم شد. بنابراین لازم دانستیم که درباره این موضوع مطلبی تقدیم کنیم تا کتابداران بدانند که از این پس فرهنگنامه در دسترس همه است و می‌توانند در همه کتابخانه‌ها برای پاسخ به سوالات همه و نه فقط کودک و نوجوان از این دائره‌المعارف فارسی، و با تاکید،  ایرانی استفاده کنند.

پیشاپیش بگویم که آن قدر مطلب درباره فرهنگنامه در شبکه وجود دارد که نیاز نبود من چیزی اضافه یا کم کنم. بنابراین بیشتر مطالب این نوشته از سایت شورا و فرهنگنامه و بخارا و ... استخراج و جهت یادآوری رایگان شدن دسترسی الکترونیک به مقالات تقدیم شده است. و در پایان به چند نکته اشاره می‌کنم.

" فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، نخستین دائرة‌المعارف عمومی نوشته شده به زبان فارسی همراه با تصویر برای کودکان و نوجوانان که با دیدگاهی علمی و با تکیه بر فرهنگ ایران تهیه شده است. مقاله های آن دقیق، مستند و با توجه به دانش پایه و زبان و بیان گروه سنی ۱۰ تا ۱۶ سال تدوین شده است. در تألیف مقاله‌های آن بیش از ۲۵۰ استاد و متخصص رشته‌های مختلف همکاری داوطلبانه می‌کنند. کلیۀ فعالیتهای فرهنگنامه در شورای کتاب کودک، زیر نظر شورای اجرایی فرهنگنامه و دبیر آن توران میرهادی و سرویراستار آن خانم ایران گرگین صورت می‌گرفت که بعد از سال ۱۳۹۳، خانم میرهادی پس از ۵۳ سال کار مداوم برای رشد و تعالی فرزندان این سرزمین، به دلیل مشکلات جسمی، از عضویت در هیأت مدیرۀ شورای کتاب کودک کناره‌گیری کردند و وظایف دبیر اجرایی فرهنگنامه به شورای مدیریت واگذار شد. این شورا با همکاری خانم‌ ایران گرگین و دکتر سید صادق سجادی به‌عنوان سرویراستاران فرهنگنامه می‌کوشند بر سرعت تألیف و انتشار جلدهای بعدی فرهنگنامه بیفزایند. از برنامه‌های شواری مدیریت روزآمدسازی جلدهای چاپ شده است که تاکنون جلد های یک، دو و سه روزآمد چاپ شده است. همچنین از دیگر کارهای این شورا قرار دادن مقاله‌ها در فضای مجازی است که تاکنون به تعداد ۱۳۵۲ مقاله رسیده است.  پیش‌بینی می‌شود که مجموعۀ فرهنگنامه در ۲۶ جلد، با نظم الفبایی با بیش از پنج هزار مقاله و چند هزار تصویر شامل عکس، نقاشی، نقشه، جدول و نمودار منتشر شود. جلد ۲۲ که آخرین جلد چاپ شدۀ فرهنگنامه می باشد  دربردارندۀ مقاله های حرف گ از گابن تا گیوه و حرف ل از لائوتسه تا لینه است. شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان چاپ و نشر این مجموعه را به‌عهده دارد.

تاکنون به فرهنگنامه جوایز کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (۱۳۷۷)، ترویج علم ایران (۱۳۷۹) و بهترین مقاله‌های دینی در دائرةالمعارفها (۱۳۸۳) اعطا شده است.

 شبهای بخارا ۱۳۹۵ آخرین حضور توران میرهادی در جمع دوستداران این بانوی بزرگ، فخر زنان سرزمین ایران بود. در ابتدا علی دهباشی ضمن خوشامدگویی به میهمانان این نشست، با بیان راه پر فراز و نشیب گردآوری و نشر فرهنگنامه، با تاکید بر کاری عظیم و بطور کامل داوطلبانه چنین گفت:

“از سال ۱۳۵۷ تا به امروز که جلد شانزدهم فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان را در پیش رو داریم و با خبر شدیم که جلد هفدهم هم به دست چاپ سپرده شده است؛ سی و هفت سال می گذرد. سی و هفت سال برای سرزمین ما که عمر نهادهای خصوصی حتی دولتی اش در حوزۀ مسائل فرهنگی و ادبی و پژوهشی که غالبا در پنج سالگی یا حداکثر ده سالگی به تعطیلی و ناکامی کشیده شده است، یک واقعۀ ستایش انگیز و قابل تأمل است. گفتن سی و هفت سال آسان است ولی آن ها که اهل کار، آن  هم کار دسته جمعی از نوعی که در فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان انجام شده است، هستند، می دانند که چه مایه باید از خودگذشتگی داشت. این کار سترگ با هیچ نوع دیگرش نه در ایران و نه در هیچ کجای جهان قابل مقایسه نیست. اگر دقایقی، به از خودگذشتگی کار عظیمی که در فرهنگنامه انجام شده است، بنگریم و دقت کنیم قطعا پی خواهیم برد که اگر عشق وافر و عمیق به این سرزمین و تاریخ و هنر و ادبیات و فرهنگش نبود، گردانندگان این کار سترگ موفق به گذار از فراز سال ها و سال ها نمی شدند.”

در شب بخارای ۹۵ و در ادامه، سه نفر از فرزندان فرهنگنامه، یاوران شورای مشورتی نوجوانان ، صحبت کردند:

 شورای مشورتی:

"فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۵۸ با پیشنهاد توران میرهادی راه‌اندازی شد. انگیزۀ این کار به گفتۀ توران میرهادی، کمبود منابع خواندنیِ بومی در زمینۀ فرهنگ، هنر و تاریخ ایران و ناکارآمدی منابع ترجمه شده دربارۀ فرهنگ بشری برای کودک و نوجوان ایرانی بود.

برای یافتن طرح کلی برخی مقاله‌ها یا آشنایی دقیق‌تر با آگاهی‌های مورد نیاز کودکان و نوجوانان، کارشناسان و ویراستاران فرهنگنامه از سال ۱۳۵۹گروهی از کودکان و نوجوانان ده تا شانزده ساله را، با نام شورای مشورتی، به مشاوره دعوت کردند. طرح برخی مقاله‌ها با نظرخواهی از این گروه  تهیه می‌شود. تألیف و تدوین فرهنگنامه با نظم الفبایی و در حدود ۲۵ جلد پیش‌بینی شده است."

  مینا امیدی:

”صحبت از فرهنگنامه و خانم توران میرهادی و شورای مشورتی، صحبت کردن از احساس شور و شوق و امید است. تمامی جلسات شورای مشورتی ما ساعت چهار بعد از ظهر روزهای شنبه پر بود از احساس خوب انجام یک کار گروهی، انجام یک کار هدفمند و چیزی که ما به وضوح می توانستیم نتیجه اش را. ....  چیزی که امروز بچه های شورای مشورتی قدیم هم که حدودا سی سالی دارند، هر کدام در جایی که هستند یک فرد کامل و کارآمد و مفید شده اند. آغاز همۀ این ها از همین جلسات بوده و شور و شوقی که در ما بوجود می آمد. شورای مشورتی و فرهنگنامه به ماشیوۀ درستی از جهانبینی بخشید و فهماند که چیزی در زندگی هست که باید به دنبالش رفت و آن شور و شوق دانستن و آموختن است. از طرف خودم به عنوان یکی از آن بچه ها به خاطر تمام این ها و از تک تک خاطراتی که برای ما آفریدید از شما ممنونم.”

فرزاد حاجی زین العابدینی

اما این کتاب مرجع خوب علی رغم همۀ مزایایش، کاستی هایی هم دارد که اشاره به آن ها برای این است که در آینده در رفع آن ها تلاش شود. مثلا حجم زیاد و سنگینی آن باعث شده است که همیشه نتوان آن را همراه داشت و در مواقعی که احتیاج فوری به کسب اطلاعات آن داریم در دسترس ما نباشد. برای رفع این مشکل می توان نسخۀ الکترونیکی آن را طراحی کرد تا همۀ مردم بتوانند برنامۀ کاربردی فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان را در گوشی، رایانه و تبلت داشته باشند تا بتوانند در هر مکانی و زمانی استفاده کنند.

نظر استادان درباره فرهنگنامه

 ایران گرگین

متخصصان دانش نامه نویسی می دانند به ثمر رساندن چنین طرح و برنامه ای با امکاناتی که فرهنگنامه از لحاظ نویسنده، ویراستار و بودجۀ مالی در اختیار داشت، چه کوشش جان فرسایی می طلبد. با وجود این، کار فرهنگنامه با پشتکار و روحیۀ توانای توران میرهادی، یاری های شورای کتاب و خانم انصاری و کوشش های نویسندگان و ویراستارانی که بسیاری از آن ها در ضمن کار یاد گرفتند که راه و روش چیست، اگرچه به کندی پیش رفت. 

کامران فانی

“تألیف و تدوین انتشار فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان سرگذشت عبرت انگیز و تأمل برانگیزی دارد. چگونه یک اثر فرهنگی راه خود را در میان سنگلاخ ها و موانع مختلف در این سی و چند سال پیموده است؟! تا چه حد موفق شده است؟ آیا فرهنگ نامه توانسته آن جایگاه شایستۀ خود را پیدا کند یا هنوز هم دور از آن جایگاه است؟ چه عواملی باعث شده که فرهنگنامه با پشتوانۀ عظیم شور و شیفتگی اخلاص و ایمان و ایثار و تمام این چیزهایی که اعضای این فرهنگنامه داشتند انجام می دادند و تمام زندگی خود را گذاشته بودند، به بار بنشیند؟ و چرا جامعۀ ما آنگونه که باید پاسخگوی مثبتی در برابر این کار عظیم نیست؟! من تقریبا در تدوین دانشنامه ها در این چهل سال اخیر نقش داشتم. بدون تردید فرهنگنامۀ کودک و نوجوان از نظر تأثیر و اهمیت و تدوین به طور کلی از نظر ارائۀ یک اثر ایرانی، توانست موفق بشود و تا به اینجا برسد. این اثر قابل تعریف است. شاید نزدیک ۲۵ سال از چاپ جلد نخست آن می گذرد و به هیچ وجه نقدهای تردید آمیز در مورد این فرهنگنامه بیان نشده است. جایگاه فرهنگنامه در کجاست؟ بی شک جایگاه آن در مدارس است.

فرهنگنامه اثری نبود که به راحتی همه برای خانه اشان و کتابخانۀ کوچک فرزندانشان خریداری کنند. راه حلی هم به نظرم نمی رسد. اگر قیمت آن گران است آیا این علت دیر چاپ شدن هر جلد و فواصل زمانی برای چاپ این آثار است؟ این عامل شاید باعث می شود کسانی که با این کتاب انس گرفته اند، این اثر را از یاد ببرند؟ ولی فراموش نکنیم درست است که فرهنگنامه مخاطب داشت و مخاطب آن هم سن ده شانزده سال ها بودند ولی به یک معنی مخاطب آن تمام افراد جامعه بودند و هستند.

محمد هادی محمدی

فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان چیست؟ آیا تنها یک کتاب مرجع است؟ بدون شک خیر! فرهنگنامه الگو. رویکرد آموزش و پرورشی بخشی از نخبه‌ترین آموزشگران ایرانی است که در دوره ای از تاریخ اجتماعی ما از کار بازنشانده شدند. رویکرد و الگوی آن ها رویکرد مفهومی است. رویکرد آموزش مفهومی بر پایۀ گفت و شنود یا دیالوگ است. آن ها می خواهند که کودکان ژرف اندیش، پژوهنده و توانا بار بیایند و از دشواری ها فرصت بسازند و فرصت ها را دشوار نبینند. گفته شده است دو روز خوب در زندگی هر کسی وجود دارد. روزی که زاده می شود و روزی که وجود خود را کشف می کند. هر کودکی بخشی از وجود خود را در خانه و بخشی را در آموزشگاه کشف می کند. در خانه را نمی دانم؛ اما کودکان ما در مدرسه فضا و محتوایی برای کشف خود نمی یابند. برای کشف خود و پرورش اندیشه ها به الگو و رویکرد نیاز دارد. هنگامی که کتاب با محتوای آموزشی در پیکرۀ رویکرد عرضه شود هر جا می تواند مدرسه باشد. ضریب نفوذ فرهنگنامه در نظام آموزشی ما چیزی نزدیک صفر است. من از هیچ کس و نهادی درخواست خرید فرهنگنامه برای مدرسه ها ندارم. درخواست من جایگزینی نگاه فرهنگنامه ای یا آموزش و پرورش مفهومی در سیستم آموزشی کنونی است.”

در باره فرهنگناممه بسیار نوشته شده که در اینجا قرار نیست باز به به همه مزایای آن بپردازم. بنابراین تنها به برجسته ترینهای آن و ویرایش الکترونیکی مقاله‌های آن اشاره می‌کنم

فرهنگنامه فارسی. حتما یادآوری می‌کنم که سخنرانی آقای معصومی همدانی در شب رونمایی از جلد ۲۲ و اهمیت فارسی نویسی درست را بخوانید. آنچه زبان فارسی را تبدیل به هویت مردم ایرانی کرده و همه ایرانیان هر روز فردوسی و شاهنامه‌اش را سپاس می‌گویند، زبان فارسی است، لیکن کدام زبان فارسی، زبان محاوره‌ای یا لهجه‌های محلی یا زبانهای شکسته و آرگو که معمولا گروههای جوانان بین خود می‌سازند و از آن استفاده می‌کنند؟  معصومی اشاره می کند که نوشتار صحیح فارسی است که مفهوم بالا را زنده نگه می‌دارد و حافظ هویت ما و زبان ما و وحدت سرزمینی ما است. و فرهنگنامه کودکان و نوجوانان از برجسته ترین نمونه‌های درست نویسی فارسی است.

فرهنگنامه ایرانی. فرهنگنامه ایرانی است. در همه این کتاب هر جا و در هر مقاله‌ای، اگر به یادآوری نمونه‌ای نیاز بوده، حتما آن نمونه ایرانی است، از گیاهان و جانوران،‌ و منابع طبیعی، تا بیماریها و مسایل علمی و فنی،‌ و همینطور از هنرها و صنایع تا مسایل فرهنگی و اجتماعی. و این کار فرهنگنامه را در میان همه دائره‌المعارفهای مشابه در جهان کم نظیر ساخته است.

و دو نکته مهم که سالها گفته شده و اینجا هم در صحبتهای نقل شده به میان آورده شده :

الکترونیکی شدن فرهنگنامه

در بالا از زبان فرزاد حاجی زین العابدینی عزیز فرزند استاد و همکار عزیزمان که عضو شورای مشورتی فرهنگنامه بوده و اینک دانشجویی موفق است آوردیم: "حجم زیاد و سنگینی آن باعث شده است که همیشه نتوان آن را همراه داشت و در مواقعی که احتیاج فوری به کسب اطلاعات آن داریم در دسترس ما نباشد. برای رفع این مشکل می توان نسخۀ الکترونیکی آن را طراحی کرد تا همۀ مردم بتوانند برنامۀ کاربردی فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان را در گوشی، رایانه و تبلت داشته باشند تا بتوانند در هر مکانی و زمانی استفاده کنند". فرزاد جان این صفحه را حتما دیده‌ای: فرهنگنامه برخط

استفاده از فرهنگنامه در مدارس

و از زبان استاد بزرگمان کامران فانی نیز نوشتیم : جایگاه فرهنگنامه در کجاست؟ بی شک جایگاه آن در مدارس است.

و اکنون این هر دو در دسترس قرار گرفته است. بله بهار رسیده و روسیاهی به زغال ماند. فرزاد جان  فرهنگنامه الکترونیک و رایگان شد و استاد فانی عزیز، اینک در همه مدارس ایران به فرهنگنامه دسترسی دارند. دائره المعارفی را که می‌بایست در همه مدارس ایران استفاده می‌شد، از سوی دولتیهای ایدئولوژیک که همه چیز را خودی و غیر خودی می‌کنند، خریداری نشد و به مدارس راه نیافت‌ (جز معدود مدارس غیر دولتی)، اینک در دسترس همه معلمان و دانش آموزان است و از این پس باید روی معلمان کار کرد و به آنها یادآوری کرد که چنین گنجی در دسترس و رایگان در اختیارتان است و نیازی نیست  که به مدیران مدرسه و آموزش و پرورش التماس کنید که یک دوره فرهنگنامه بخرند و جواب لنترانی بشنوید که نیارزد این تمنا به جواب لنترانی. کتابخانه‌های عمومی و وزارت ارشاد هم در بخش عمده‌ای از این دوران چهل و چند ساله کوتاهی کردند و دانش‌آموزان و سایر مراجعان خود را از این اثر بی نظیر محروم گذاشتند. و می دانم که در بسیاری از کتابخانه‌های عمومی، این اثر مرجع فارسی و ایرانی خریداری نشده و کتابخانه های سرزمین خودمان  بومی ترین دائره‌المعارف دنیا را نخریده‌اند.

بله. آرزوی توران خانوم برآورده شد. خانم میرهادی آرزو داشتند که این اثر در همه ایران و در دسترس همه ایرانیها در دور‌افتاده ترین نقطه و محرومترین مردم این سرزمین قرار داشته باشد. اینک حتی در روستاها و شهرهایی که هیج کتابخانه آموزشگاهی و حتی عمومی ندارند و کلاسهای مدارس بصورت صحرایی و بدون سرپناه برگزار می‌شود، فرهنگنامه روی گوشی همراه معلم در دسترس است و معلم عزیز و گرامی ایران می‌تواند به بسیاری شاگردانش به زبانی صحیح و با اطلاعاتی درست پاسخ دهد.

در پایان با چند جمله از سخنان آزاد مهر دانش فاطمیه در شب بخارا صحبتم را به پایان می‌برم.

• فرهنگنامه یک سرمشق است

• فرهنگنامه یک ساختار زبانی است
• فرهنگنامه فضای بازی است برای شدن
• فرهنگنامه هویت بخش نسل جوان است
• نهاد فرهنگنامه نه بنیانی سازمان سالار که عشق سالار است

وظیفه ما کتابداران است که برای ترویج فرهنگنامه، این سالار عشق به دانستن و تغییر دادن، این منبع معتبر به زبان فارسی و هویت ایرانی، بین خانواده‌ها، معلمان، دانش آموزان و همه مردم ایران و ایرانیهای دور از وطن بکوشیم.

عمرانی، سیدابراهیم (۱۴۰۳). «دسترسی آزاد به ایرانی‌ترین کتاب مرجع فارسی:  به مناسبت انتشار دسترسی آزاد فرهنگنامه کودکان و نوجوانان ». سخن هفته لیزنا، شماره ۷۰۷، ۵ شهریور ماه ۱۴۰۳