هویت جدید کتابخانه ملی در عصر اطلاعات

به گزارش لیزنا، در پیام اشرف بروجردی آمده است:

«در آستانه هفته کتاب و هشتاد سالگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی هستیم، نهادی که از لحظه تولد تا رشد و بالندگی‌اش، همواره در پی پاسخ‌دادن به نیازهای فرهنگی عمده  زمانه  خویش بوده است. کتابخانه ملی ایران به مانند همه  کتابخانه‌های ملی در ابتدای پیدایش، چنان که از نام آن پیداست، با رویکرد تقویت هویت ملی ایرانی اسلامی شکل گرفت. در پی این نیاز، از گذشته تا کنون همواره گردآوری اسناد تاریخی و میراث مکتوبی که فرهنگ ما بر شانه‌های آن استوار بوده است، یکی از محوری‌ترین ماموریت‌های آن است. با این حال در دو دهه  اخیر، گذشت زمان و به ویژه ورود امواج عصر اطلاعات به کشور و فراگیر‌شدن توسعه و تولید دانش بنیان در سراسر جهان، نیازهای جدیدی را در جامعه پدید آورده است که کتابخانه  ملی به عنوان نهادی پویا، نمی‌تواند چشم خود را به روی آن بسته و تنها بر رسالت اصلی و آغازین خود، یعنی حفظ و نگه داری میرات مستند اکتفا کند.

امروز در عصر اطلاعات و ارتباطات نقش «دانش» چنان ارتقاء یافته است که می‌توانیم بگوییم تولید، پردازش و به کارگیری اطلاعات، مهم‌ترین عنصر تولید ثروت در جهان به حساب می‌آید. به همین دلیل حجم اطلاعات تولید شده  در دسترس در جهان، قابل مقایسه با 10 سال پیش نیست. در این جهانِ نو، نقش سازمانی که وظیفه تاریخی آن نگهداری از اسناد مکتوب و غیر مکتوب کشور بوده است نیز تغییراتی می‌کند. در دنیای جدید به مدد تکنولوژی‌های اطلاعاتی نگهداری از اسناد تنها بخش کوچکی از فرآیند دریافت، پردازش و استفاده از اسناد را شامل می‌شود و وظیفه سازمانی همچون کتابخانه ملی نیز از تأکید بر نگهداری، به سمت تأکید بیشتر بر پردازش و هدایتگری اطلاعات تغییر می‌کند.

برای روشنتر شدن این وظیفه جدید و خطیر بگذارید تا مثالی را با هم مرور کنیم. زمانی که از صنعتی شدن سخن به میان می‌آید، معمولا ما کمیت و کیفیت تولید محصول در کارخانه‌ها را عامل اصلی توسعه کشورها در دوره صنعتی‌شدن تصور می‌کنیم. این در حالی است که بستر تمام پیشرفت‌های صنعتی در آن زمان رشد حمل و نقل دریایی، ریلی، جاده‌ای و هوایی بوده است. این بستر مهم معمولا در فهم ما مورد غفلت قرار می‌گیرد. امروز نیز در عصر اطلاعات آنچه بیشتر دیده می‌شود، کمیت و کیفیت دانش تولید شده است و بستر پنهان طبقه‌بندی و انتقال ابراطلاعات از چشم‌ها دور می‌ماند.

 امروز در عصر ارتباطات وظیفه‌ای سنگین بر دوش «نهادهای پردازش داده و اطلاعات» در کشور قرار داده شده است که موجب حساسیت دو چندان فعالیت این نهادهاست و کتابخانه  ملی به مثابه نهاد مرجع و مادر گردآوری، طبقه‌بندی و پردازش اطلاعات مسئولیت خطیری  در عصر اطلاعات بر دوش دارد. این نهادها باید بستری را فراهم کنند تا مسیرها و جاده‌هایی دقیق، امن، پرسرعت و بدون تداخل برای فرآیند تولید و عرضه اطلاعات و دانش در کشور فراهم آید و در دراز مدت اگر این مهم در عرصه‌های گوناگون رخ دهد، می‌توانیم شاهد رونق تولید اقتصادی دانش بنیان در کشور باشیم.

سطحی شدن دانش و رسالت کتابخانه ملی

ورود ما به عصر اطلاعات در کنار فرصت ها، تهدیدهایی را نیز متوجه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی می‌کند. نیل پستمن، متخصص امریکایی رسانه، می‌گوید بشر گذشته به اندازه یک کوزه اطلاعات داشت و آن را تا آخرین جرعه می‌نوشید اما بشر مدرن در کنار اقیانوس عظیمی از اطلاعات از تشنگی می‌میرد. 

تمثیل زیبای پستمن در آستانه ورود به عصر اطلاعات، اخطاری اساسی برای ماست. تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی علی‌رغم کمکی که به زندگی بشر می‌کنند، ما را در معرض حجم زیادی از اطلاعات قرار داده‌اند که نتیجه آن دریافت ناقص و سطحیِ حجم عظیم اطلاعات است. چنین رخدادی می‌تواند باعث گردد که جوامع انسانی امکان مواجهه عمیق و فعالانه با اطلاعات را به مرور از دست داده و انسان‌ها به اقیانوس‌هایی مانند شوند که یک بند انگشت عمق دارند.

جامعه ما پیش از این همواره به خاطر آمار پایین مطالعه‌اش مورد انتقاد قرار می‌گرفت، امروز اما با حضور شبکه‌های اجتماعی، به جامعه‌ای بدل شده است که به واسطه مصرف شبکه‌های اجتماعی، به اطلاعاتی زیادی دسترسی دارد ولی این دسترسیِ سطحی، دانشی نامعتبر و محدود به خبر و سرگرمی را رواج داده است. این در حالی است که در همین سال‌ها تغییر مثبتی در میزان مطالعه کتاب ایرانیان به وجود نیامده است و اگر رجوعی به کتاب و کتابخانه‌ها هم می‌شود، غالباً از دریچه کسب داده و اطلاعات برای اخذ مدارک و رشد تک‌بعدی علمی است. به تعبیری جامعه کم‌دانش امروز ما به واسطه مصرف نامتعادل رسانه‌ای، در جهل مرکبی گرفتار شده است که اساساً از سطحی بودن دانش خود، بی‌خبر است و دیگر نیازی به مطالعۀ عمیق و ژرف‌نگری در فهم امور نمی‌بیند.

کتابخانه‌ها و در رأس آنها، سازمان اسناد و کتابخانه ملی کشور در چنین شرایطی برای ترویج نگرش محتوامحور و ایجاد نیاز به مطالعه و ژرف‌نگری، رسالت دوچندانی بر دوش دارد. در وهله نخست، نقش کتابخانه ملی نقشی زیرساختی است. کتابخانه ملی می‌تواند با نقش آفرینی در سیاست‌گذاری‌های ملی عرصه  کتاب و کتابخوانی و نیز با سازماندهی با کیفیت به اطلاعات، پشتیبان خدمات کتابخانه‌ای سراسر کشور باشد و به کتابخانه‌ها کمک می‌کند تا با استفاده از حاصل کار آن، انرژی و زمان بیشتری برای فعالیت‌های ترویجی و گسترش فرهنگ کتابخوانی در سراسر کشور داشته باشند و ناچار نباشند انرژی جداگانه‌ای برای سازمان‌بخشی به اطلاعات صرف کنند.

علاوه بر این وظیفه، شرایط کنونی مأموریت تازه‌ای نیز پیش پای کتابخانه ملی قرار داده است و آن این است که همواره باید بکوشد ضمن انتشار و دسترسی دقیق و آسان به دانش و اطلاعات، فرصت‌های بیشتری برای عمق بخشیدن به دانش در اختیار تولیدکنندگان و مصرف کنندگان آن قرار دهد. این مهم موجب گردیده است که کتابخانه ملی در کنار اهمیت دادن به گردآوردی و طبقه‌بندی داده‌ها، بر شکل‌گیری اجتماعات علمی و ایجاد فضای تعامل و گفت‌وگو میان اهالی دانش، اهمیتی بیش از پیش قائل شود و در پی ایقای نقشی ارتباطی میان تولید‌کنندگان دانش و میراث مستند و بهره‌برداران از آن باشد. در همین راستا در سال‌های اخیر «اندیشگاه فرهنگی» به مثابه یک نهاد فرهنگی مرجع در سازمان کتابخانه ملی ایران با هدف ایجاد فضای گفتگو و تضارب آرای اندیشمندان تأسیس گردیده است و امید است در سال‌های آتی با حمایت هر چه بیشتر از پژوهشگران و تولید‌کنندگان دانش، شاهد این باشیم که آنها کتابخانه ملی را خانه دوم خود بدانند و امکان گفت‌و‌گو و تضارب آرا که مهم‌ترین راه ترویج و تعمیق دانش است، در این محمل بیش از پیش فراهم گردد.»