اهمیت و فواید منابع طبیعی تجدیدشونده

(لیزنا: باشگاه اطلاعات سبز): جنگل‌ها به‌عنوان يكي از مهم‌ترین سامانه‌های حیات‌بخش بشر جايگاه انكارناپذيري در تأمين رفاه، آسايش و سعادتمندي جوامع بشري دارند. جنگل و درخت نه‌تنها ازنظر اقتصادی و پاکیزه نگه‌داشتن محیط‌زیست بلکه ازنظر اجتماعی و فرهنگی و روانشناسی برای همه انسان‌ها جایگاه و ارزش ویژه‌ای دارد

جنگل‌ها و مراتع از مهم‌ترین و باارزش‌ترین منابع طبیعی بوده و نقش اساسی در تأمین نیازمندی‌های انسان (اکسیژن، آب، مواد غذایی، دارویی و …) دارند. تا چند دهه قبل ارزش این منابع طبیعی تجدیدشونده با معیار منافع آنی و کوتاه‌مدت سنجیده می شد در مدتی که با بروز مشکلات و معضلاتی درباره وضعیت محیط‌زیست مانند گرم شدن کره زمین، وجود سیلاب‌های مخرب و … تغییراتی در ارزش گذاری منابع طبیعی تجدیدشونده به وجود آمد. ارزش جنگل‌ها و مراتع و منافع حاصل از آن آن‌قدر زیاد است که ذکر همه آن‌ها فرصت و زمان زیادی را می طلبد اما به‌طورکلی می توان این اثرات و فواید را به دو بخش مستقیم و غیرمستقیم تقسیم نمود.

 ۱-اثرات مستقیم جنگل‌ها و مراتع

 اراضي جنگلي به دليل ريشه دواندن گياهان و درختان و فعاليت میکروارگانیسم‌های موجود در جنگل‌ها، سبب نفوذ نزولات آسماني در خاک و ذخيره اين نزولات مي‌شوند به‌طوری‌که هر هكتار جنگل قادر به ذخیره‌سازی 500 تا 2 هزار مترمکعب آب است. درنتیجه پوشش گياهي درختان به دليل حفاظت از خاك ، قدرت نگهداري و جذب نزولات و کاهش سرعت سقوط برف و باران بر زمين نقش انکارناپذیری در جلوگيري از فرسایش خاک و جاري شدن سيلاب و كاهش اثرات مخرب آن دارد.

ضمن اينكه زمان نفوذ يك ليتر آب در جنگل حدود 7 دقيقه و در اراضي كشاورزي 46 دقيقه است درحالی‌که در مناطق غير جنگلي اين زمان به حدود 4 ساعت افزايش مي‌يابد.  به عبارتي توان نفوذپذیری نزولات در خاك‌هاي جنگلي 40 برابر بيشتر از اراضي غير جنگلي است. پوشش‌هاي گياهي به‌ویژه درختان در كاهش آلودگي هواي ناشي از سوخت واحدهاي صنعتي ، خودروها و منازل تأثیر به سزايي دارند. جنگل‌ها از مصرف‌کنندگان عمده دی‌اکسید كربن ناشي از سوخت‌هاي یادشده هستند.

جنگل‌ها از مصرف‌کنندگان عمده دی‌اکسید كربن ناشي از سوخت‌هاي فسیلی هستند. ازآنجاکه دی‌اکسید کربن از گازهای گلخانه‌ای محسوب می‌شود، مصرف بیش‌ازحد سوخت‌های فسیلی افزایش میانگین دمای زمین و به دنبال آن اختلال در محیط‌زیست انساني آن را در پی خواهد داشت. بنابراين حفاظت و توسعه جنگل‌ها موجب جذب و رسوب دی‌اکسید کربن و مانع افزايش گرماي زمين و بروز پديده گلخانه‌ای خواهد شد.

با توجه به رشد روزافزون جمعيت انساني و توسعه بی‌حدوحصر فنّاوری و قرار گرفتن در عصر فرا صنعتي كه جوامع بشري ازیک‌طرف با محدوديت منابع جنگلي و از سوي ديگر با آلودگي محیط‌زیست دست‌به‌گریبان هستند، نقش و جايگاه جنگل‌ها به دليل برخورداري از ارزش‌های فراوان و متنوع در جلوگيري از آلودگی‌ها اجتناب‌ناپذیر است.

اهميت روزافزون نقش زیست‌محیطی جنگل‌ها و تأثير همه‌جانبه آن در توسعه پايدار ايجاب مي‌كند براي ترويج فرهنگ حفاظت و حراست از جنگل‌ها و به‌منظور برخورداري كامل از كليه ارزش‌های زیست‌محیطی، دست در دست يكديگر تلاشي مشترك را عینیت‌بخشیم تا جنگل‌ها همچنان به‌عنوان ابزار آرامش و سعادتمندی نسل‌های امروز و فردا پايدار بمانند. ما و شما که ضرورت وجود درخت را به دلیل وجود آلاینده‌ها بیش از هر چیز دیگری احساس می‌کنیم، نه‌تنها بایستی در توسعه جنگل و درختکاری ساعی باشیم بلکه از هرگونه تخریب جنگل و فضای سبز ممانعت کنیم.

همان‌گونه که می دانیم چوب در تأمین نیازهای زندگی ما نقش زیادی دارد کاغذ، قلم، مبلمان، درب و پنجره و … ازجمله ملزوماتی هستند که امروز اتکای شدید به چوب ‌دارند.  جنگل‌ها و مراتع با پوشش گیاهی خود نقش زیادی در حفظ خاک و نگهداری آن دارند و هر جا که این پوشش گیاهی مطلوب باشد فرسایش خاک به‌وسیله باد و آب کمتر اتفاق می افتد و از طرف دیگر گیاهان باعث می شوند به‌مرورزمان سنگ‌ها تجزیه‌شده و به خاک تبدیل شوند و خود نیز حاصلخیزی خاک را افزایش دهند. انواع مختلف دام مثل گاو، گوسفند، بز، شتر و … برای مدتی از سال یا در طول سال از گیاهان به‌ویژه در اراضی مرتعی استفاده می کنند.  بسیاری از گیاهان موجود در مراتع خاصیت دارویی دارند که برخی از آن‌ها در صنعت نیز مورداستفاده قرا می گیرند. از زمان‌های قدیم از گیاهان دارویی در شهرها و روستاها استفاده می شده و اکنون نیز استفاده از این گیاهان افزایش‌یافته است که البته این استفاده بی رویه باعث از بین رفتن بسیاری از این گیاهان می شود.  از اثرات مهم جنگل‌ها و مراتع نگهداری آب است. مناطقی که سیلاب جاری می شود علاوه بر تخریب مزارع، مناطق مسکونی و … باعث پر شدن مخازن سدهای کشور از رسوبات می گردد. اگر جنگل‌ها و مراتع از پوشش گیاهی خوبی برخوردار باشند آب حاصل از بارندگی در زمین نفوذ کرده و موجب تغذیه آب‌های زیرزمینی و پرآب شدن چشمه سارها و قنوات شده و از بروز سیلاب و تخریب جلوگیر می کند.  گیاهان سبز با فعل‌وانفعالاتی که در درون برگ‌های خود انجام می دهند اکسیژن موردنیاز ما را برای تنفس، تولدی نموده و علاوه بر این، آلودگی هوا و سروصدای محیط را کاهش داده و محیطی فرح‌بخش را فراهم می نمایند.

 ۲-  اثرات غیرمستقیم جنگل‌ها و مراتع

همه‌ساله وقوع سیلاب‌های سنگین و مخرب موجب نابودی مناطق مسکونی، مزارع، راه‌ها، تأسیسات زیربنایی و … گردیده علاوه بر خسارات جانی، میلیاردها ریال زیان‌های مالی به بار می آورد، که به‌طورقطع توسعه و تقویت پوشش گیاهی می تواند از بروز بسیاری از این خسارات جلوگیری به عمل آورد.

ازجمله ارزش‌های منابع طبیعی تجدیدشونده ایجاد امکاناتی جهت گذراندن اوقات فراغت و محیط های تفرجگاهی است.یکی از جاذبه های توریستی داخلی و خارجی در هر کشور منابع طبیعی است. گذراندن اوقات فراغت در دامان طبیعت راهی برای سلامتی روح و روان انسان است. امروزه گونه های جانوری (و همچنین گیاهی) به‌منزله میراث گران‌بهای بشری تلقی می شود که با از بین رفتن این گونه‌ها، انسان یکی از ارزشمندترین ثروت‌های خدادادی را از دست خواهد داد.

 منابع طبیعی (جنگل‌ها و مراتع) بهترین زیستگاه‌های جانوران وحشی است که اگر این زیستگاه‌ها تضعیف شوند تعادل اکولوژیکی منطقه، به‌هم‌خورده و درنهایت این انسان است که متحمل زیان‌های جبران ناپذیری خواهد شد.

 آنچه گفته شد جزئی از اثرات مستقیم و غیرمستقیم جنگل‌ها و مراتع است که به‌طور آشکار و محسوس جوامع انسانی از ثمرات آن بهره مند می شوند. ده ها اثرات غیر محسوس دیگر از گیاهان عاید انسان می گردد که تاکنون ناگفته و یا ناشناخته مانده است. به‌طورکلی دانشمندان معتقدند ارزش‌های زیست محیطی جنگل‌ها و مراتع(تولید اکسیژن، حفظ آب‌وخاک، تلطیف هوا، حفظ گونه های گیاهی و جانوری و …) بیش از ۷۵ درصد، تولید علوفه و چوب تنها ۲۵ درصد ارزش این منابع هست.

امروزه تحقق توسعه پايدار کشور بدون توجه بـه مسائل محیط‌زیست و منابع طبيعي ميسر نيست. بر اين اساس بـا درک ايـن واقعيـت کـه منـابع طبيعـي موجود در کشور ما محدوده بوده و روند تجدید پذیری آن به‌کندی صورت می‌پذیرد و يا گاه به دليل ميـزان تخريـب غيرقابـل احيـاء شـود. بنـابراين مجموعـه اقدامات دستگاه‌های مختلف اجرايي در فرآيند توسعه بايد متناسب بـا وضـعيت منابع و با رعايت اصول آینده‌نگری و پايداري کشور انجام گيرد. گزارش حاضر با نگاهي به وضع موجود منابع طبيعي کشور سعي در بررسي مهم‌ترین مسـائل و مشکلات اين زیر بخش به‌ویژه از ديدگاه قوانين ناظر بر اين منابع دارد.

جنگل‌های کشور:

برآوردها نشان می‌دهد که حـدود ١٢ ميليـون هکتـار از سـطح کشـور از جنگـل پوشيده شده است. البته اين سطح اراضي جنگلي را نيز شامل می‌شود و چنانچه اراضي جنگلي را ملحوظ ننماييم سطح جنگل‌ها به ٣/٧ ميليـون هکتـار تقليـل می‌یابد. در تقسیم‌بندی‌های متـداول، تنهـا بخشـي از جنگل‌های شـمال کشـور بـا سطحي معادل ٣/١ ميليون هکتار، جزو جنگل‌های توليـدي يـا تجـارتي محسـوب می‌شود و مـابقي را بايـد تحـت عنـوان جنگل‌های حفـاظتي طبقه‌بندی نمـود. برآوردها نشان می‌دهد که عليرغم اندک بودن سطح جنگل‌های توليدي، سـالانه حدود ٢/٩ ميليون مترمکعب چوب کـه عمـدتاً بـراي نيازهـاي تأمین سـوخت و مصارف روستايي است از سطح جنگل‌های کشـور (اعـم از شـمال و خـارج از شمال) برداشت می‌شود. علاوه بر ايـن عوامـل ديگـري چـون حضـور گسـترده جنگلنشينان در عرصه‌های جنگلي، دامداري و زراعت در جنگل، تصرف اراضي جنگلي و تغيير کاربري آن برشدت تخريب جنگل‌ها افزوده است.

مراتع کشور

از وسعت و نوع مراتع کشور، ارقام مختلفي ارائه‌شده اسـت. تازه‌ترین آمارهـا سطح ٩٠ ميليون هکتار مراتع کشور را به سه دسته تقسـيم كـرده اسـت. مراتـع خوب تا متوسط با سطحي معادل ٣/٩ ميليون هکتار، مراتـع متوسـط تـا ضـعيف ٣/٣٧ ميليـون هکتـار و مراتـع ضـعيف تـا خيلـي ضـعيف ٤/٤٣ ميليـون هکتـار. آمارهاي ارائه‌شده توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري کشور حاکي از وابستگي معيشت ٩٠٠ هـزار خـانوار عشـايري و روسـتايي بـه مراتـع کشـور و استفاده ٧٠ تا ٨٣ ميليون واحد دامي از اين منابع در طول سال است. با توجه بـه اينکه در مهم‌ترین شرايط، مراتـع کشـور تـوان توليـد سـالانه ٧/١٠ ميليـون تـن علوفه خشک قابل‌استفاده دام را دارد، و اين ميزان علوفه، تنها جوابگوي نيازهاي غذايي ٣٧ ميليون واحد دامي براي مدت ٧ ماه در طول سال است. وجود عـواملي مانند چراي بيش از ظرفيت توليد مراتع، تأمین نيازهاي سوخت بهره‌برداران و عشاير از گياهان مرتعي، تغيير کاربري اراضي مرتعي، به تخريب مراتـع کشـور روندي تشديد يابنده بخشيده است كـه ايـن موضـوع بـه بيابـاني شـدن سـطوح گسترده‌ای از کشور خواهد انجاميد. ازجمله راهکارهايي که در طول برنامه‌های پنج‌ساله توسـعه کشـور بـراي بهبود وضعيت مراتع مورد عمل قرارگرفته، واگذاري حق بهره‌برداری از مراتـع به بهره‌برداران عرفي در قالب اجـراي طرح‌های مرتع‌داری اسـت. كـه در حـال حاضر براي حدود ٢٢ ميليون هکتار طرح‌های مديريت مرتع تهیه‌شده اسـت و حدود ۱۱ ميليون هكتار آن با مشارکت بهره‌برداران در حال اجراست. اجراي اين طرح تا حدودي توانسته روند تخريب را كاهش دهد.

بیابان‌های کشور

آمارهاي موجود نشان می‌دهد اراضي بياباني و کويري کشور با سطحي معادل ٣٤ ميليون هکتار، ٧/٢٠ درصد از گستره کشـور را پوشـانيده اسـت. هرچنـد بـا تعريفي که براي «پديده بیابان‌زایی» وجود دارد، بايد سـطوح بسـيار وسـيعي از مراتع، اراضي کشاورزي و جنگل‌های کشور که درخطر تبدیل‌شدن به «بيابان» هستند را نيز به مساحت مزبور اضافه نمود. در سال ١٣٨١ ،سـازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري کشور مطالعات شناسـايي کانون‌های بحرانـي تحـت تأثیر پديده شن‌های روان (فرسايش بادي) را به اتمام رسانده اسـت. بـر اسـاس ايـن مطالعات، ٧/١٩ ميليون هکتار از اراضي ١٢ استان کشور درگير پديـده شن‌های روان هستند. از اين سطح، حدود ٧ ميليون هکتار بحراني شناسایی‌شده و نيـاز به عمليات تثبيت دارند. نگاهي به تاريخچه اقداماتي که درزمینهٔ بیابان‌زدایی و تثبيت شن در سطح کشور انجام‌شده است نشان می‌دهد که از سال ١٣٣٤ انجام عمليات تثبيت شن‌های روان و بیابان‌زدایی به‌ویژه در اطـراف شـهرهاي بـزرگ مانند کرمان، يزد، سبزوار و... مورد تأکید قرارگرفته و ماحصل آن ايجـاد بـيش از ٢ ميليون هکتار جنگل‌های دست کاشت بياباني است. عليرغم گسـترش پديـده خشک‌سالی و توجه جهاني به امر مبارزه با بیابان‌زایی، گزارش‌های موجـود حـاکي از کاهش قابل‌ملاحظه عمليات بیابان‌زدایی در سال‌های اخيـر اسـت.

کشور ايران در سال ١٣٧٥ با تصويب مجلس محترم شـوراي اسـلامي بـه عضويت «کنوانسيون مقابله با بیابان‌زایی و خشک‌سالی» درآمده است. بر اساس اين کنوانسيون کشـورهاي عضـو مکلـف شده‌اند برنامـه عمـل (plan Action) براي مبارزه با بیابان‌زایی را تـدوين و بـه اجـرا گذارنـد. از آن تاريخ تاکنون پیش‌نویس برنامه عمل يا اقدام ملي مبارزه بـا بیابان‌زایی تدوین‌شده است ليکن از تصويب و اجراي آن در سطوح کلان اجرايي کشور که حيطـه آن از شرح وظايف وزارت جهاد کشاورزي فراتر است، خبري نيست

حوزه‌های آبخیز کشور

سطح حوزه‌های آبخيز کشور بر اساس تعاريف مختلـف بين ١٠٠ تا ١٣٠ ميليون هکتار برآورد می‌شود. از اين ميزان حـداقل ٣٥ ميليـون هکتار در حوزه آبخيز سدهاي کشور واقع‌شده است و مـابقي در حـوزه آبخيـز رودخانه‌های مرزي و يا خارج از حوزه سدها قرار دارند. با توجه به اينکه کشور ايران به دليل از بين رفتن پوشش گياهي و تخريب سرزمين از نرخ بسيار بـالايي در ميزان فرسايش خاک در مقايسه با متوسط جهاني برخـوردار اسـت، فعالیت‌های آبخيزداري توجه ویژه‌ای را می‌طلبد. آمارهاي موجود نشـان می‌دهد کـه تاکنون کمتر از ١٣ درصد از حوزه آبخيز سدها معادل ٢/٣ ميليـون هکتـار و در خارج از حوزه سدها ٥/١٢ ميليون هکتار معادل ٢٧ درصد حوزه‌های موردنيـاز تحت پوشش عمليات آبخيزداري قرارگرفته است. اين آمارها گوياي اين واقعيـت است که در برنامه‌ریزی‌های توسعه به آبخيزداري توجه جـدي نشـده اسـت. در برنامه‌های اول تا سوم توسعه، احداث سدهاي بزرگ و متوسط مورد تأکید قرار گرفت، لکن سرمایه‌گذاری بر روي مسائل کنتـرل فرسـايش خـاک در بالادسـت سدهاي کشور و جلوگيري از رسوب‌گذاری در درياچـه سـدها بسـيار انـدک و نامتناسب بوده است.

---------------------------------------------------------------------------

1) استاد گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران

(2دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه خوارزمی و کارشناس مسئول کتابخانه دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران