سازمان‌های غیرانتفاعی و انگاره درآمدزایی

لیزنا: فرامرز مسعودی، عضو هیات مدیره و دبير كميته برنامه‌ريزي انجمن علمي كتابداري و اطلاع‌رساني ايران: در بحث‌های مقدماتی کنگره سوم متخصصان علوم اطلاعات یکی از موضوع‌هایی که به فراوانی به چشم می‌آید، همان موضوع ثابت و همیشگی جایگاه و نقش کتابخانه‌ها و کتابداران در جامعه و ساختار تشکیلاتی سازمان‌ها است. موضوعی که نه تنها در بحث‌های کنگره بلکه تقریباً در هر جایی و به هر مناسبتی، چه مربوط و چه نامربوط، خود را با شدت و حدت نشان می‌دهد. درون‌مایه همه این بحث‌ها نهایتاً این است که از نظر بسیاری از کتابداران و متخصصان، کتابخانه‌ها و کتابداران در جامعه و نیز در تشکیلات و ساختارهای سازمانی از جایگاه و شان و منزلتی که شایسته آن‌ هستند، برخوردار نیستند. صرفنظر از اینکه چنین مشکلی خاص جامعه ایران نیست و پژوهش‌های بسیاری موید همگانی بودن آن است، نگارنده بنا ندارد در این یادداشت نیز همچنان به مشکل جایگاه و منزلت کتابخانه‌ها و کتابداران بپردازد چه، پژوهش‌ها و نوشته‌های فراوانی این مشکل را کاویده و تحلیل و ریشه‌یابی کرده‌اند و هریک نیز به فراخور راه حل‌هایی ارائه نموده‌اند. آن‌چه که انگیزه نوشتن این یادداشت شده است، استفاده از رویکردهایی مانند درامدزایی، کارآفرینی و توانمندسازی به مثابه پاسخ‌هایی به این مشکل است.

رصد و تحلیل محتوای گروه‌های بحث کنگره نشان می‌دهد نگاه به مقوله‌های یادشده و میزان تاثیر آن‌ها در حل مشکلات کتابخانه‌ها و کتابداران بسیار جدی است و از همین رو نمی‌توان و نباید به سادگی از کنار آن گذشت. اما همین تحلیل‌ها از سوی دیگر نشان می‌دهند گاهی در نقش این رویکردها اغراق می‌شود و گاهی نیز نسبت درستی میان مسئله و راه حل آن برقرار نیست. از دیگر نتایج رصد و تحلیل محتوای گروه‌های بحث این است که گاهی مسائل در این زمینه خلط می‌شوند. از بعد نظری، برای دستیابی به تصویری درست‌تر، واقعی‌تر و دقیق‌تر از نقش این رویکردها در حل مشکل جایگاه کتابخانه‌ها و کتابداران، ضرورت دارد برخی تفکیک‌ها و مراقبت‌ها به کار گرفته شود. به نظر می‌رسد در توجیه و دفاع از به‌کارگیری این رویکردها، دو موضوع تفکیک میان خاستگاه و راه حل مسائل فردی و مسائل اجتماعی و ماهیت و اقتضائات سازمان‌های غیرانتفاعی تقریباً در سایه قرار دارند. با توجه به گستردگی موضوع، این یادداشت قصد دارد تنها در حد طرح مسئله پیش رود و اظهار امیدواری نماید متخصصان و کارشناسان حرفه و رشته به تناسب، ابعاد و زوایای بیشتری را مورد توجه قرار دهند.   

در زمینه قائل شدن تفکیک میان خاستگاه و راه حل مسائل فردی و مسائل اجتماعی می‌توان به مسئله وضعیت کتابداران و دانش‌آموختگان اشاره کرد. مروجان رویکردهای کارآفرینی و توانمندسازی، مشکل کتابداران و دانش‌آموختگان را بیشتر مسائلی فردی می‌انگارند تا مسئله‌ای اجتماعی. گاهی کار تا سرزنش کردن و مقصر دانستن خود کتابداران و دانش‌آموختگان نیز به پیش می‌رود. ضمن تائید نقش مقوله‌هایی چون قابلیت کارآفرینی، درامدزایی و توانمندی، باید توجه داشت هنگامی که از این رویکردها برای غلبه بر مشکل بیکاری کتابداران و دانش‌آموختگان صحبت می‌شود، در واقع این مقوله‌ها به حوزه روانشناسی سوق داده ‌می‌شوند که در جای خود درست و به‌جا است. اما چنین رویکردی نمی‌تواند و نباید مسئله اشتغال دانش‌آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و گرایش‌های آن همچون علم‌سنجی را به عنوان مسئله‌ای اجتماعی نادیده انگاشته و همه مشکل را به نبود یا کمبود توانایی‌های فردی تقلیل دهد. در واقع در این زمینه هم باید به بعد فردی مسئله توجه کرد و هم به بعد اجتماعی آن. با این نگاه هم می‌توان سهم قابلیت‌های فردی را در نظر گرفت و هم سهم سازمان‌ها و موسسات برنامه‌ریزی و اجرایی مسئول. غفلت از این همه‌جانبه‌نگری به تدریج نقش سازمان‌های مسئول را به حاشیه رانده و نوعی اراده‌گرایی را جایگزین راه حل‌های اجتماعی می‌سازد.

در نمونه‌ای دیگر، در یکی از کمیته‌های آمادگی پنل‌های کنگره، دانشجویان دوره دکتری رشته، ابهام‌ها و سردرگمی‌های دانشجویان در رابطه با دروس مرتبط با فناوری اطلاعات را مطرح می‌کردند و باز رویکرد توانمندی به عنوان پاسخی به مسئله مطرح می‌شد. در بحث‌های این کمیته، نقش دفتر برنامه‌ریزی وزارت علوم به کلی نادیده گرفته شده بود و تماماً به دانشجویان راه حل‌های فردی توصیه می‌شد به گونه‌ای که در نهایت آثار نوعی "خودمقصربینی" در سیمای برخی از آن‌ها نمایان گشته بود!.

در بخش مربوط به کتابخانه‌ها، به فراوانی موضوع درامدزایی به عنوان یکی از راه حل‌ها برای ارتقاء جایگاه کتابخانه‌ها و مراکز اسناد پیشنهاد می‌شود. استدلال پیشنهاددهندگان نیز غالباً برخاسته از این انگاره است که "اطلاعات منشاء ثروت است" و لابد چون اطلاعات منشا ثروت است و کتابخانه‌ها و مراکز اسناد هم مخزن اطلاعات هستند، پس کتابخانه‌ها می‌توانند و باید ثروتمند باشند و اگر نیستند چون فنون کارآفرینی و درامدزایی را بلد نیستند. این رویکرد در سال‌های پس از جنگ نضج و شدت یافت و به تدریج به سازمان‌های غیرانتفاعی نیز سرایت کرد که البته بعدها اندکی تعدیل یافت. تفاوت مهم میان سازمان‌های انتفاعی و غیرانتفاعی در درامدزایی و "سودآوری" در مقابل "ارزش‌آفرینی" است. کسانی که درگیر سازمان‌ها و شرکت‌های انتفاعی هستند می‌دانند که میزان فروش، میزان سود و کسب سهم بازارهای داخلی و خارجی، از شاخص‌های مهم و کلیدی (KPI و KSF) برای این سازمان‌ها هستند و در مقابل، خلق ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی شاخص‌های مهم برای سازمان‌های غیرانتفاعی هستند، شاخص‌هایی که بتوانند این سازمان‌ها را در دستیابی به هدف ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان یاری رسانند. لری ناش وایت نویسنده کتاب عملکرد و خدمات رقابتی برای کتابخانه‌ها، با اشاره به جامعه انگلستان و انتقاد از مخدوش شدن مرز میان سازمان‌های انتفاعی و غیرانتفاعی می‌گوید از عجایب روزگار این است که در حالی‌که سازمان‌های انتفاعی در سال‌های اخیر در صدد برآمده‌اند در کنار شاخص‌های مالی و سودآوری، شاخص‌ها و ماموریت‌هایی نیز با هدف تقویت مسئولیت‌های اجتماعی، خدمات عام‌المنفعه و حفاظت از محیط زیست، که در واقع شاخص‌هایی کیفی، ارزشی و اجتماعی هستند برای خود برگزینند، سازمان‌های ارائه‌دهنده خدمات اجتماعی و در راس آن‌ها کتابخانه‌های انگلستان به دنبال شاخص‌های کمی و الگوبرداری از سازمان‌های انتفاعی و تجاری هستند!.

این موارد، بعضا در کمیسیون انجمن‌های علمی نیز مطرح می‌شود و جالب است بدانیم درامدزایی به عنوان یکی از شاخص‌های ارزیابی انجمن‌های علمی تعیین شده است!. مروجان این ایده‌ها توجه لازم را به این موضوع ندارند که کتابخانه‌ها و انجمن‌های علمی در زمره سازمان‌های غیرانتفاعی هستند و سازمان غیرانتفاعی ماهیتاً نمی‌تواند به دنبال درامدزایی باشد. در این زمینه، موضوع جلب کمک‌های مالی و برخورداری از بودجه‌های دولتی و عمومی البته با درامدزایی تفاوت دارد. مرکز مدیریت سازمان‌های غیرانتفاعی، موسسه‌ای که در ایالت تگزاس امریکا برای کمک به پیشبرد اهداف سازمان‌های غیرانتفاعی فعالیت می‌کند و دارای پنج کتابخانه عضو است، 8 شاخص اصلی راهنمای فعالیت برای سازمان‌های غیرانتفاعی برمی‌شمارد که در واقع نوعی چارچوب ارزیابی سازمان‌های غیرانتفاعی است. این شاخص‌ها با عنوان شاخص‌های پاسخگویی تدوین و انتشار یافته‌اند و عمدتاً حاوی الزاماتی چون ارزش‌آفرینی، مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی، شفافیت، درستی، رازداری و امانت‌داری است. در بخش جذب کمک‌های مالی، تاکیدهای زیادی بر شفافیت منابع مالی، انتظارات حامیان و رعایت قوانین و مقررات مالی و مالیاتی شده است.

مسعودی، فرامرز. «سازمان‌های غیرانتفاعی و انگاره درآمدزایی». سخن هفته لیزنا، شماره ۳۵7، 10 مهر ۱۳۹۶