حرکت هوشمندانه در مسیر پرمخاطره آینده

لیزنا؛ دکتر محمد زره‌ساز، دبیر علمی پنجمین کنگره متخصصان علوم اطلاعات:  امروزه یکی از رویکردهای مطالعاتی و پژوهشی مورد علاقه در اغلب رشته‌های علمی و حوزه‌های حرفه‌ای، رویکرد آینده‌شناسی است. اهمیت شناخت آینده در راستای کسب آمادگی برای مواجهه اثربخش با تحولات نوپدید قابل تفسیر است. این مواجهه اثربخش به معنای ایفای نقش مؤثر برای ساخت آینده مطلوب و نه انفعال و تسلیم در رابطه با آینده محتوم است. در حوزه علوم اطلاعات و کتابداری نیز تا کنون مطالعات مختلف آینده‌پژوهانه به ویژه ذیل عنوان «کتابخانه آینده» انجام شده است. بررسی متون موجود، غلبه فضای پیش‌گوئی بر فضای پیش‌بینی متکی بر پذیره‌ها و روش‌های علمی را تأیید می‌کند. لنکستر، دی‌کلایمن، باکلند، مورالس، مگوایر و آرمز از جمله افرادی هستند که به ویژه در دهه نود قرن بیستم و اوائل قرن بیست و یکم تحت تأثیر تحولات شتابنده به ویژه در عرصه فن‌آوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، پیش‌گوئی‌هایی از آینده کتاب، کتابخانه و فضای علمی و دانشگاهی علوم اطلاعات و کتابداری ارائه کرده‌اند. برای نمونه لنکستر در اوائل دهه نود از نابودی کاغذ و اضمحلال کتابخانه‌ها تا سال 2000 خبر می‌دهد و در سال 1999 در مقاله‌ای با عنوان «بازاندیشی در رابطه با جامعه بدون کاغذ» حرف خود را پس گرفته و به اشتباه پیش‌گوئی خود اذعان می‌کند و یا در همان سال‌ها دی کلایمن در کتاب «کتابخانه آینده از شر کتاب رها می‌شود» پیش‌گوئی مشابهی ارائه می‌کند. این نوع از پیش‌گوئی‌ها به نظر می‌رسد که بیشتر ناشی از ذوق‌زدگی و حیرت انسان از رشد فن‌آوری‌ها و تغییر پارادایم‌ها بوده است. با این حال با گذشت زمان تا حدود زیادی نظرات تعدیل و فضای پرابهام ترسیم شده برای آینده و عوامل و روندهای تأثیرگذار شفاف‌تر شد. آنچه از مجموعه این متون و همچنین بررسی شواهد موجود می‌توان دریافت آن است که فضای تهدیدآمیز حذف و یا از دست رفتن جایگاه‌های تاحدودی تثبیت‌شده در رشته و حرفه جدی است.

در ایران نیز پس از توسعه و گسترش آموزش‌های دانشگاهی (تأسیس بیش از نود گروه آموزشی در حوزه علوم اطلاعات و کتابداری) و فضاهای حرفه‌ای (توسعه انواع کتابخانه‌ها و آرشیوها از جمله کتابخانه‌های دانشگاهی، عمومی، تخصصی و حتی آموزشگاهی) و جذب قابل توجه نیروهای انسانی متخصص به ویژه در دهه هفتاد و اوائل دهه هشتاد شمسی، شاهد حذف و یا انقباض مشهود و کاهش قدرت و بنیه علمی و حرفه‌ای هستیم. بیش از یک دهه است که به دلیل سیاست‌های دولتی و نگرش‌های مدیریتی موجود در بسیاری از کتابخانه‌ها و آرشیوها، جذب رسمی نیروی انسانی دچار محدودیت قابل توجهی شده و در برخی از فضاهای حرفه‌ای شاهد کاهش قابل توجه نیروی انسانی متخصص فعال هستیم. برخی از دانشگاه‌ها و مراکز علمی پژوهشی اقدام به ادغام کتابخانه‌های خود کرده‌اند و هر از چند گاهی در وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی زمزمه‌هایی مبنی بر محدود کردن هرچه بیشتر کتابخانه‌ها شنیده می‌شود. اغلب کتابخانه‌های تخصصی نیز محدود شده و یا از رونق افتاده‌اند. کاربران و مراجعان برخی از فضاهای حرفه‌ای نیز کاهش محسوسی داشته‌اند. برخی از گروه‌های آموزشی رشته وضعیت چندان خوشایندی ندارند و کیفیت آموزش و پژوهش تحت تأثیر روند کلی موجود در فضای دانشگاهی کشور تنزل پیدا کرده است و ارتباط مناسبی میان بدنه پژوهشی و دانشگاهی با واقعیت‌های فضای حرفه‌ای وجود ندارد. این شواهد بیانگر ضرورت توجه به عوامل بحران‌زا و برخورد فعال و نه منفعلانه با آنهاست.

بررسی تاریخ پرفراز و نشیب رشته و حرفه بیانگر وجود ارزش‌ها و اصولی است که بازتعریف آنها در هر دوره‌ای می‌تواند به مواجهه فعال با روندها و عوامل تحول آفرین و در عین حال مخاطره‌انگیز کمک کند. حفاظت از میراث دانش بشری (خاصیت دژنبشتی)، فراهم کردن دسترسی مردم به داده‌ها و اطلاعات، توسعه دانش، بهبود مهارت‌ها و افزایش انواع سواد مردم (از جمله سواد خواندن، نوشتن، محاسبه کردن و انواع سوادهای نوظهور از جمله سواد اطلاعاتی، سواد رسانه‌ای، سواد سلامت و انواع دیگر سوادها)، توسعه دموکراسی، توسعه همگرائی مردم از طریق ترغیب آنها به اشتراک دانسته‌ها و تجربه‌هایشان و تربیت نیروی انسانی با دانش و کارآمد از جمله ارزش‌هایی هستند که برای سال‌های سال در فضاهای دانشگاهی و حرفه‌ای ما مطرح بوده و هنوز نیز اهلیت دارند. در هر دوره برای تحقق این ارزش‌ها نیاز بوده است که با توجه به شرایط و عوامل تسهیل‌گر و یا موانع تهدیدگر، وظایف و کارکردهای مؤثری درنظر گرفته شود. در سال‌های اخیر با توجه به افزایش پیچیدگی در سناریوها و روندهای تأثیرگذار، اتخاذ روش‌ها و رویکردهای فعالانه و نه منفعلانه دشوارتر شده است. آموزش و توانمندسازی، پژوهش، اطلاع‌رسانی، حفاظت و سازماندهی انواع منابع و محتواهای دانشی، فضاسازی برای ارائه خدمات اجتماعی و علمی، تأمین نیازهای مرتبط با سرگرمی، آرشیوسازی و کمک به تولید و نشر محصولات بدیع اطلاعاتی از جمله وظایف و کارکردهایی هستند که تا حدودی در فضای پیچیده کنونی دنبال می‌شوند. با این حال برای حرکت هوشمندانه به سمت و سوی آینده پرمخاطره نیاز است تا با استفاده از روش‌های علمی مطرح در حوزه مطالعات آینده‌پژوهی، شناخت کاملی از روندها و عوامل تحول آفرین و یا تهدیدکننده این حوزه به دست آید. در این راستا ضرورت شناخت دقیق روند توسعه فن‌آوری‌ها به ویژه در حوزه خواندن و آموزش و توجه به مباحثی چون اقتصاد اطلاعات، شکاف اطلاعاتی و دیجیتالی، جنبش‌های اجتماعی علم‌محور (از جمله جنبش‌های اپن همانند جنبش اپن اکسس، اپن سورس و ...)، تعاملات میان‌رشته‌ای، تحولات روانشناختی، اجتماعی و سیاسی با درنظر گرفتن پیچیدگی‌های بافتی بیش از پیش مشخص می‌شود.

با توجه به نکات بیان شده، توجه جدی نهادها و اندیشمندان فعال در این حوزه به حضور نقش‌آفرین در آینده قابل پیش‌بینی به عنوان یک ضرورت غیرقابل انکار است. انجمن‌های علمی نیز به عنوان یکی از نهادهای تأثیرگذار و رابط در فضای رشته و حرفه می‎توانند نقش مهمی را در افزایش شناخت و تبیین راهبردهای آینده‌نگرانه به منظور چابک‌سازی و بازتعریف رویکردهای حرفه‌ای و آموزشی با توجه به تحولات قابل پیش‌بینی ایفا کنند. با توجه به این نکته در انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران تصمیم گرفته شد تا موضوع اصلی پنجمین کنگره متخصصان علوم اطلاعات ایران، «ما و آینده: تحولات نوپدید در علوم اطلاعات، کتابخانه‌ها و آرشیوها» باشد. با توجه به این انتخاب، امید می‌رود که کنگره پنجم بتواند زمینه مناسبی را برای توسعه هرچه بیشتر اینگونه مباحث ضروری در فضای رشته و حرفه در ایران فراهم کند. از این رو، از همه صاحب‌نظران، پژوهشگران، حرفه‌مندان و دانشجویان تقاضا می‌شود تا با ارسال مقاله‌ها و همچنین دیدگاه‌ها و نظرات خود، کنگره را در شکل‌گیری بهتر این مباحث یاری کنند.

جا دارد از فرصتی که دست‌اندرکاران محترم پایگاه خبری لیزنا داده‌اند کمال بهره را برده و گزارش مختصری را نیز از روند فعالیت کمیته علمی برای برگزاری هرچه بهتر کنگره پنجم ارائه کنم. در این کمیته در نخستین گام به منظور دریافت پیشنهادها برای تشکیل پنل‌های ضروری، فرمی طراحی و در سایت کنگره قرار داده شد. پس از پایان مهلت تعیین شده، بیش از سی پیشنهاد دریافت شد که در حال حاضر این پیشنهادها در حال بررسی و ارزیابی هستند. امسال تلاش می‌شود که همانند چهار کنگره پیشین، کمیته‌ها و پنل‌ها پیش‌نشست‌های خود را با اعلام قبلی در سه ماه باقیمانده تا برگزاری پنجمین کنگره برگزار و پس از آن برنامه‌های خود را برای کنگره اعلام کنند. تلاش خواهد شد که در ترکیب پنل‌ها علاوه بر صاحب‌نظران از افراد دست‌اندکار و مسئول که وظیفه پاسخگوئی دارند نیز دعوت شود. در این کنگره نیز همانند کنگره‌های پیشین تلاش بر این است تا وجه حرفه‌ای پررنگ بماند و در این رابطه نیازمند مشارکت فعال حرفه‌مندان هستیم. در هفته جاری فراخوان دریافت مقاله، تجربه و ایده اعلام و اطلاع‌رسانی شد. با توجه به تم کنگره امسال، مقاله‌ها تنها با توجه به محورهای موضوعی ارائه شده در فراخوان پذیرش خواهند شد. در رابطه با تجربه و ایده همانند سه سال گذشته محدودیت موضوعی وجود ندارد و همه صاحب‌نظران دانشگاهی و حرفه‌ای می‌توانند موارد خود را از طریق صفحه ارسال دستاورد سایت کنگره و با توجه به قالب‌های پیش‌بینی شده ارسال کنند. ان‌شالله تلاش خواهیم کرد که همانند سال گذشته تجربه‌ها و ایده‌های برگزیده در نشستی با عنوان تاک (تجربه‌ها و ایده‌های کتابداران) ارائه شوند. همچنین همه مقاله‌ها، تجربه‌ها و ایده‌های برگزیده در کنار مباحث طرح شده در پنل‌ها در مجموعه مباحث کنگره پنجم منتشر خواهند شد. فراخوان چهارمین دوره جوایز ملی نیز به زودی اطلاع‌رسانی خواهد شد.

در پایان از همه اعضای هیئت علمی، پژوهشگران، کتابداران، آرشیویست‌ها و دانشجویان تقاضا دارم که با حضور در پیش‌نشست‌ها و نشست‌های کنگره پنجم و یا از طریق ارسال مقاله‌ها، تجربه‌ها و ایده‌های خود بر غنای هر چه بیشتر این کنگره بیفزایند. این کنگره متعلق به همه شماست و می‌تواند فرصت خوبی پدید آورد که از آن طریق بتوانید نظرات و دیدگاه‌های خود را به گوش مسئولین و همچنین اعضای جامعه علمی و حرفه‌ای برسانید. مشتاقانه منتظر شما هستیم ...

 زره ساز، محمد. «حرکت هوشمندانه در مسیر پرمخاطره آینده». سخن هفته لیزنا، شماره ۴53، 4 شهریور ۱۳۹۸.