پروفایل‌ کاربردی آر‌دی‌اِی برای کتابخانه‌های دانشگاهی رونمایی می‌شود

به گزارش لیزنا، هفدهمین جلسه کارگروه پیاده‌سازی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی ساعت 10 روز چهارشنبه 7 دی ماه 1401 به صورت مجازی با شرکت اعضای کارگروه و دیگر علاقه‌مندان از مراکز اطلاعاتی گوناگون کشور برگزار شد.

در ابتدای جلسه هفدهم، دکتر طاهری با تاکید بر این‌که هدف نهایی کارگروه مشترک پیاده‌سازی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی، طراحی پروفایل‌کاربردی مورد نیاز کتابخانه‌های دانشگاهی بوده است، گفت: در تلاش هستیم پروفایل‌کاربردی آر‌دی‌اِی برای کتابخانه‌های دانشگاهی به عنوان محصول نهایی کارگروه، به همراه ترجمه کامل فارسی این استاندارد بر اساس آخرین ویرایش (2017) که در فرایند انتشار قرار گرفته، به طور هم‌زمان در اسفند ماه و در محل کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی رونمایی شود. از ابتدای تشکیل کارگروه، شش کارگروه فرعی و تخصصی به منظور تهیه منابع، و ابزارهای مناسب برای پیاده‌سازی استاندارد و بومی‌سازی آن در بافت هدف تشکیل شده بود، که محصول سه کارگروه‌ تخصصی تعیین اشیای محتوایی، تعیین کارکردهای فهرست‌های کتابخانه‌های دانشگاهی، و تعیین واژگان بومی ارزش‌های استانداردهای فراداده‌ای و آر‌دی‌اِی، نهایی و تایید شده است.کارگروه مستندسازی، دیگر کارگروه تخصصی نیز هم‌راستا با فعالیت‌ کارگروه به ضبط، تدوین و ارائه صورتجلسه‌ها، گزارش‌کارگاه‌های آموزشی، اخبار و دیگر خروجی‌های مستند کارگروه پرداخته است. هم اکنون نیز، فرایند ایجاد پروفایل‌کاربردی آر‌دی‌اِی، و تدوین خط‌مشی سازماندهی دانش در حال بررسی و نهایی شدن است.

در ادامه بررسی پروفایل‌کاربردی، شیوه های ثبت ارزش‌های عناصرکه یکی از ارکان پروفایل‌های کاربردی بوده، و باید برای تمامی عناصر تعیین شود، مطرح گردید. دکتر طاهری در این مورد بیان کرد: آردی‌اِی چهار روش برای ثبت ارزش‌های عناصر (Recording methods) معرفی کرده است. روش‌های توصیف ساختارمند (Structured description)، توصیف غیرساختارمند(Unstructured description)، شناسگرها (Identifiers)، و شناسگرهای بین‌المللی منبع (IRI). در توصیف ساختارمند ارزشی که به عنوان ارزش یک عنصر ثبت می‌شود، از منبعی دیگر که همان فرانماهای رمزگذاری واژگان (VES) هستند، فراخوانی می‌شود. توصیف غیرساختارمند به مفهوم نداشتن هیچ گونه ساختار نبوده و منظور این است که این ارزش از منبعی دیگر فراخوانی نشده، بلکه از فرانماهای رمزگذاری بستر نحوی/ رشته‌ها (SES) استفاده کرده، و درج می‌شود. شناسگرها از سیستم، سرور و یا پایگاه داخلی خوانده می‌شوند، و شناسگرهای بین‌المللی منبع نیز پیوندهایی به خارج از سیستم داخلی‌ هستند مانند شناسگرهای بین‌المللی منبع (URI). تعیین این شیوه‌ها که به روش‌های ثبت چهارگانه (4-Fold path) در آردی‌اِی شناخته می‌شوند در پروفایل‌های ‌کاربردی آردی‌اِی ضرورت داشته، و در نمونه‌های آموزشی بر روی وب سایت آردی‌اِی دیده می‌شوند.

دکتر طاهری در مورد روش ثبت ارزش عنصر "مرتبط است با" (related to) در بیبفریم (BIBFRAME) گفت: این عنصر روابط بین منابع را توصیف می‌کند. مثلا مشخص می‌کند منبعی نقد یا شرح منبعی دیگر است. ثبت نوع ارتباط (شرح، نقد، ...) با استفاده از حدود 1000 نشانگر رابطه‌ای آردی‌اِی امکان‌پذیر است. به عنوان نمونه، در نرم‌افزار تازه توسعه یافته لیبرا این نشانگرها که در RDA registry بر اساس داده‌های پیوندی تعریف شده‌اند، به عنوان یک فرانمای رمزگذاری واژگان وارد شده، و می‌توان بر اساس نوع ارتباط منابع، نشانگر مورد نظر را انتخاب نموده، و ارتباط دو منبع را تعیین و توصیف کرد. حال برای ثبت منبع مرتبط با توجه به این‌که آن منبع در سیستم موجود است، و یا منبعی است در خارج از سیستم محلی، از دو روش شناسگر بین‌المللی منبع و شناسگر استفاده می‌کنیم. مثلا برای شرح نهج‌البلاغه از یک سیستم دیگر باید یوآر‌آی ثبت شود. ولی همین کتاب اگر در سیستم محلی موجود باشد، شناسگر آن درج  می‌شود.

طاهری ادامه داد: همان‌طور که گفته شد، در پروفایل‌های کاربردی تعیین شیوه‌های چهارگانه ثبت و نوع ارزش (Value type) عناصر که می‌توانند لفظی (literal) و یا غیرلفظی (non-literal) باشند، ضرورت دارد. اما با چالشی هم در این رابطه مواجه هستیم. چراکه ارزش یک عنصر رابطه‌ای اگر چه باید با یک یوآر‌آی پیوند یابد، ولی این امکان وجود دارد که شما این یوآر‌آی را به شکل لفظی کپی یا درج نمایید. بنابراین ثبت محتوای این عنصر به دو روش لفظی و غیرلفظی امکان‌پذیر است.

موضوع دیگر مطرح شده در فرایند بررسی پروفایل کاربردی تعیین نوع موجودیت‌ها (Type of resource or entity type) در پروفایل کاربردی بود. دکتر طاهری در این مورد گفت: در این پروفایل کاربردی و همچنین در نرم‌افزار لیبرا، اگرچه از موجودیت‌های فرانمای تولید داده‌های ساختارمند (Schema.org‌) استفاده شده است، اما چون در بافت کتابشناختی بوده، الگوهای بافت کتابشناختی بر آنها اعمال شده‌اند. نگاه فرانمای تولید داده‌های ساختارمند به موجودیت‌ها مانند ال‌آر‌اِم و آردی‌اِی نیست. در آردی‌اِی ما با موجودیت‌های اثر، بیان، نمود و مورد روبرو هستیم، در حالی‌که در فرانمای تولید داده‌های ساختارمند موجودیت‌ها به شکل کتاب، مقاله، مجله و ... آمده‌اند. اسکیما ویژه بافت کتابخانه‌ای طراحی نشده، و مخصوص موجودیت‌های داده‌ای وب است. یکی از فعالیت‌های کنسرسیوم وب (World wide web Consortium) غنی‌سازی اسکیما برای بافت کتابشناختی است. در پروفایل‌های کاربردی، به طور مثال در پروفایل کتاب می‌توان عنصر عنوان گوناگون (Variant title) را از بیبفریم به فراداده اسکیما اضافه نمود. البته برای این کار باید بستر معناشناختی اسکیما رعایت شود. پژوهش‌هایی در ایران مانند خانم دکتر فردحسینی و آقای دکتر محمدی استانی به غنی‌سازی اسکیما در بافت موزه، آرشیو و بافت ایرانی- اسلامی پرداخته‌اند. نکته دیگر این‌که، به دلیل شی‌گرا بودن فرانمای تولید داده‌های ساختارمند صفات از رده‌های بالا به رده‌های پایین به ارث می‌رسند، و این موضوع باعث تکرار صفات موجودیت‌های بالاتر به ازای هر موجودیت در پروفایل خواهد شد.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه جلسه با اشاره به این‌که دو رویکرد در استفاده از آردی‌اِی وجود دارد، گفت: اگرچه آردی‌اِی یک استاندارد محتوایی است، اما به دلیل وجود صفات و موجودیت‌ها در این استاندارد، این قابلیت وجود دارد که به عنوان استاندارد فراداده‌ای نیز از آن استفاده شود. به این مفهوم که می‌توان به جای استفاده از قالب‌های فراداده‌ای یونی مارک، اسکیما، بیبفریم، و ... از آردی‌اِی استفاده نمود. نمونه پیاده‌سازی شده بر پایه این رویکرد نرم‌افزار RIMMF است. در رویکرد نخست آردی‌اِی تنها نقش استاندارد محتوایی را دارد. در این حالت قالب‌ فراداده‌ای مبتنی بر استانداردهایی چون یونی مارک، اسکیما، بیبفریم، و ... انتخاب شده، و برای ثبت محتوای عناصر یا صفات از رهنمودها و دستورالعمل‌های آردی‌اِی بهره می‌برید. در نگاشت (Maping) آردی‌اِی با مارک که در پیوست‌های آن آمده، دقیقا مشخص شده برای توصیف محتوای هر کدام از فیلدهای مارک از کدام رهنمود استفاده شود. ما در این کارگروه برای طراحی پروفایل کاربردی بر اساس آردی‌اِی دو استاندارد یونی مارک و اسکیما را در نظر گرفته، و از بیبفریم و اونیکس هم برای غنی‌سازی فراداده‌ها استفاده کرده‌ایم. هر کتابخانه یا نرم‌افزاری که بخواهد این پروفایل را پیاده‌سازی کند، باید رویکرد خود را مشخص کند. رویکرد دوم یعنی آردی‌اِی به منزله استاندارد فراداده‌ای، کمتر متداول بوده، و تنها در نرم‌افزار RIMMF اجرا شده است. بیشتر نرم‌افزاهای کتابخانه‌ای در دنیا از یک یا چند استاندارد فراداده‌ای به صورت مکمل استفاده نموده، و آردی‌اِی را به عنوان استاندارد محتوایی پیاده‌سازی کرده‌اند. هر کتابخانه‌ای که بخواهد از آردی‌اِی استفاده کند، نخست باید به طراحی و ایجاد پروفایل کاربردی بپردازد. چون بحث بومی‌سازی در استفاده از این استاندارد مطرح و الزامی است. امروزه در کشور ما در بافت کتابخانه‌ای، سه نوع قالب فراداده‌ای در نرم‌افزارها دیده می‌شود. نخست، نرم‌افزارهایی که استاندارد نبوده و قالب فراداده‌ای محلی نرم‌افزار خود را دارا هستند، دیگر، نرم‌افزار‌هایی که قالب فراداده‌ای آنها مبتنی بر مارک است، دو دیگر، نرم‌افزار‌هایی که از قالب فراداده‌ای اسکیما در طراحی نرم‌افزار استفاده کرده‌اند. به هنگام پیاده‌سازی آردی‌اِی در هر کدام از این سه حالت تهیه نگاشت بین عناصر قالب فراداده‌ای مورد استفاده با دستورالعمل‌ها و رهنمودهای آردی‌اِی ضروری است. این نگاشت در نرم‌افزار دسترس‌پذیر شده، و می‌توان برای هر فیلد یا عنصر مثلا در صفحه‌ای مانند اچ‌تی‌ام‌ال رهنمود آردی‌اِی مرتبط را در دسترس قرار داد.

دکتر طاهری  درباره سازماندهی اشیای موزه‌ای و آرشیوی گفت: اگر صرفاً اشیای موزه‌ای و آرشیوی در کتابخانه وجود دارند، و آرشیو و موزه، در جایگاه و ساختار سازمانی مجزایی مورد نظر نیست، رویکرد ما برای سازماندهی اشیای موزه‌ای و آرشیوی رویکرد کتابخانه‌ای است. یعنی با توجه به کارکردهای (وظایف کاربری) این بافت به توصیف آنها می‌پردازیم. ال‌آر‌اِم با تمام بافت میراث فرهنگی یکپارچه است، و اشیای موزه‌ای و آرشیوی باید بر اساس کارکردهای ال‌آر‌اِم توصیف شود. مسئله مهم دیگر در موضوع سازماندهی اشیای موزه‌ای و آرشیوی موجود در کتابخانه‌ها، انتخاب عناصر توصیف است. برای این کار بهتر است، از فراداده کتابخانه‌های داخلی و خارجی که در این حوزه کار کرده‌اند مانند کتابخانه آیت الله بروجردی، کنگره آمریکا، برنامه فهرست‌نویسی تعاونی کتابخانه کنگره و در نهایت مشاوره با متخصصین فراداده بهره ببریم. در بسیاری از موارد، ویژگی‌ها و یا فیلدهای انتخاب و تعیین‌ شده، با یکدیگر هم گروه بوده، و در حقیقت ارزش‌های محتوای یک عنصر هستند، که باید در قالب یک واژگان قرار گرفته، و ارزش مورد نظر از آن انتخاب و ثبت شود.

وی درباره  فرایند بررسی خط‌مشی سازماندهی اطلاعات و دانش کتابخانه‌های دانشگاهی ایران به عنوان یکی از بروندادهای کارگروه گفت: تمامی بروندادهای کارگروه‌های فرعی و تخصصی به همراه پروفایل کاربردی طراحی شده در خط‌مشی سازماندهی قرار می‌گیرند. فهرست‌نویس‌های بافت دانشگاهی مخاطب این خط‌مشی بوده، و بر اساس آن فرایند سازماندهی را پیش خواهند برد. تدوین خط‌مشی‌های سه فرایند اصلی مدیریت اطلاعات و دانش (یعنی مجموعه سازی، سازماندهی و ارائه خدمات به کاربران) در بافت کتابخانه‌ای برای ایجاد یک‌دستی ضروری است. تدوین خط‌مشی‌ها در دنیا مرسوم بوده، اما در ایران کمتر کتابخانه‌ای به این موضوع توجه نموده است. خط‌مشی‌ها همواره باید روزآمد شده، و تصمیمات و رویه‌های جدید به آن افزوده شود.

دکتر طاهری در پایان افزود: : با توجه به این‌که آردی‌اِی در سطح بین‌المللی مورد استفاده قرار گرفته، و حتی کشورهای همسایه مانند افغانستان، عراق، ترکیه و مانند آنها این استاندارد را پیاده‌سازی کرده‌اند، ما نیز باید این تغییر و تحول را بپذیریم. پذیرش استاندارد باید از طرف سازمان‌ها، توسعه‌دهندگان نرم‌افزارها، و متخصصان علم اطلاعات اتفاق بیافتد.

کارگروه همواره بر مستندسازی و اشتراک تجربه خود با دیگر کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی ایران تاکید دارد. علاقه‌مندان به مباحث حوزه سازماندهی می‌توانند از طریق نشانی اینترنتی صفحه وب کارگروه به مستندات آن دسترسی داشته باشند. همچنین برای ارتباط با کارگروه با پست الکترونیکی این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید در ارتباط باشید.