سند ملی ترویج خواندن و مطالعه مفید: مصاحبه با دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی (3)

لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: در صحبت مفصلمان با دبیر کل کتابخانه‌های عمومی کشور، که دو بخش آن منتشر شد،‌ صحبتی نیز داشتیم درباره "سند ملی ترویج خواندن و مطالعه مفید"[1]. این طرح که با پیگیری موثر نهاد کتابخانه‌های عمومی نهایی شده و به امضای رئیس جمهور رسیده است، اینک و در تاریخ شنبه 23 تیرماه   1403 رونمایی شد و در معرض دید و بررسی همه جانبه قرار مردم قرار داده شد. همانطور که در مصاحبه دیده می‌شود، سند خیلی وسیع و بزرگ دیده شده و نیاز به بررسیهای کارشناسانه دارد. امیدوارم که این سند در اجرا هم به همین اندازه بزرگ شود و مورد توجه همه قرار بگیرد. ما مصاحبه با دبیر کل نهاد در باره این سند را تقدیمتان می‌کنیم و درا نتظار بررسی همه جانبه آن توسط کارشناسان حوزه کتابخانه ها و خدمات عمومی هستیم. پیشنهاد می کنیم، کمیته کتابخانه‌های عمومی ‌انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران میزگردی با حضور متخصصان برای بررسی این سند و راهکارهای اجرایی آن برگزار نمایند، تا این بار این سند،‌مانند اسلاف خود، به انزوا رانده نشود.

سردبیر. 

 بخش سوم گفتگو در ادامه آمده است: 

عمرانی: جزء آخرین مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی، که توسط ریاست محترم جمهور ابلاغ شد، «سند ملی ترویج خواندن و مطالعه مفید» بود. درباره اهمیت و تأثیر این سند برایمان بگویید.

رمضانی: نگارش و تصویب این سند مهم تاریخچه‌ای دارد که خوب است به آن اشاره کنم. ما قبل از تصویب سند ملی ترویج خواندن، دو سند بالادستی دیگر در حوزه کتابخانه‌‌ عمومی و ترویج کتاب و کتابخوانی داشتیم؛ یکی «سند نهضت مطالعه مفید» بود که مصوب سال 1389 شورای عالی انقلاب فرهنگی در دولت دهم است. سند دیگری هم به نام «سند ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی» در سال 1396 در اواخر دولت دوازدهم در شورای فرهنگ عمومی به تصویب رسید. شورای عالی انقلاب فرهنگی در آغاز کار دولت سیزدهم به ما ابلاغ کرد که اسناد‌ موجود را اجرا و گزارش آن را ارائه کنیم. در دوره‌ای که معاون توسعه نهاد کتابخانه‌ها بودم، برخی پیشنهادهای اصلاحی درباره این دو سند را آماده کرده بودیم. به وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی نامه‌ای نوشتم با این مضمون که برخی موارد و نکات در این اسناد در حوزه اجرا تغییر پیدا کرده است. خودمانی‌اش این بود که گفتیم مسئله عوض شده است. ایشان گفتند شما پیشنهادتان را ارائه بدهید. در نتیجه، یک سند جدید در معاونت برنامه‌ریزی نهاد تدوین و برای تصویب ارائه شد که به نظر ما کاملاً کاربردی است و به مقام اجرا توجه دارد.

در مراحل نگارش این سند به این موضوع توجه داشتیم که نسبت به سند و سندنگاری مقاومتی در اذهان شکل گرفته است؛ چون اسناد مصوب بسیاری در کشور هست که یا به اجرا نرسیده یا متوقف مانده ‌و یا جدی گرفته نشده است. به همین دلیل در همه مواد این سند، به ضمانت اجرای آن توجه جدی داشتیم که توضیح خواهم داد. حالا ما با سندی مواجه هستیم که مسئله آن صرفاً کتاب و کتاب‌خوانی و مواد خواندنی به معانی مرسوم و مصطلح آن نیست؛ یعنی در حوزه مفاهیم و تعاریف مربوط به کتاب‌خوانی تغییراتی داده‌ایم که به نظر ما واقعی‌تر است و کار اجرا را آسان‌تر و ممکن‌تر می‌کند.

عمرانی: به جز تغییر در تعاریف مربوط به حوزه خواندن که به آن اشاره کردید، ویژگی‌های اختصاصی این سند که در دو سند قبلی نیست یا کمتر هست، دقیقاً چیست؟ قدری بیشتر به آن تغییرات مفهومی اشاره کنید. آیا این سند قبل از تصویب توسط دیگران ارزیابی شده است؟

رمضانی: همان طور که مراجعه به متن سند هم معلوم می‌کند تکالیفی که مثلاً در ماده 4 سند برای 21 دستگاه، به عنوان اعضای کارگروه سند ملی ترویج خواندن، معین کردیم، مبتنی بر تغییر در آن مفاهیم بود. سازوکارهای اجرایی را هم مبتنی بر همین شرح وظایف تبیین کردیم. پیش‌نویس سند در جلسات متعدد توسط کارشناسان و برخی مدیران بررسی شد. در شورای فرهنگ عمومی و نیز شورای عالی انقلاب فرهنگی بحث‌های جدی درباره سند انجام شد. برخی از اعضا مانند آقای دکتر علی لاریجانی ایرادهایی را مطرح کردند و ما هم دفاع کردیم. نکته این است موضوع تغییر مفاهیم و مسائل در حوزه کتابخانه‌های عمومی برای دوستان ناآشنا بود. پس از این گفتگوها و اصلاحات، سند در صحن شورا تصویب شد. آیت‌الله رئیسی هم پرسش‌ها و ملاحظاتی داشتند که توضیح لازم خدمت ایشان تقدیم شد. سند، قبل از شهادت رئیس جمهور، یعنی در 19 اردیبهشت، توسط ایشان امضا و ابلاغ شد.

ما در ماده 1 این سند شش عنوان «خواندن»، «خواندن مفید»، «مواد خواندنی»، «ترویج»، «خواننده» و «سبک زندگی ایرانی اسلامی» را تعریف کرده‌ایم. به نظرم برخی از مشکلات و تنگناهای مقام اجرا به واضح‌نبودن تعاریف بازمی‌گردد که ما در این بخش تلاش جدی کردیم؛ مثلاً تعریفی که ما در سند از مفهوم خواندن، مواد خواندنی و خواننده ارائه کرده‌ایم، قابل توجه، جدید و همه‌جانبه است. در تعریف خواندن به مفهوم تفکر انتقادی و نقش آن در گره‌گشایی از محتوای متن توجه کرده‌ایم. «مواد خواندنی» را هم منحصر به منابع مکتوب نکرده‌ایم و منابع صوتی، تصویری و بریل را هم آورده‌ایم. «خواننده» را هم در یک تعریف جامع، به «جامعه خدمت‌گیر» تعریف کرده‌ایم که نکته و مضمون جدیدی است. اهداف سند را هم با توجه به این تعاریف جدید آورده‌ایم؛ یعنی دسترسی آسان برای همه گروه‌های سنی، هم‌افزایی میان همه ظرفیت‌های حاکمیتی و غیرحاکمیتی و، مهم‌تر از همه، بازطراحی زنجیره خواندن از جمله اهداف این سند است. لازم است تأکید کنم که مهم‌ترین ویژگی این سند، توجه فرایندی به چرخه نشر و ترویج کتاب و کتا‌بخوانی است که جای آن در دو سند قبلی خالی است. برای اجرای سند ۵ سال زمان گذاشتیم و در ماده 13 این زمان را برای ارزیابی و اصلاح سند در نظر گرفتیم.

عمرانی: در سند اشاره شده است به «کارگروه ملی خواندن و ترویج مطالع مفید». اعضای این کارگروه چه کسانی هستند و محدوده وظایف‌شان تا کجاست؟

رمضانی: در سند برای 21 دستگاه وظایف کاملاً مشخصی تعریف کرده‌ایم. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،‌ نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، ‌وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، سازمان صدا و سیما، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سازمان تبلیغات،‌ ستاد کانون‌های فرهنگی مساجد، معاونت علمی ریاست جمهوری،‌ وزارت ورزش و جوانان، ستاد کل نیروهای مسلح، مرکز مدیریت حوزه علمیه، ‌کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، جهاد دانشگاهی،‌ مجمع ناشران انقلاب اسامی، وزارت کشور، شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، وزارت بهداشت،‌ وزارت راه و شهرسازی،‌ وزارت ارتباطات، معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده و سازمان بهزیستی کشور، دستگاه‌های مجری سند هستند. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی رئیس کارگروه و دبیرکل نهاد هم جانشین اوست. دبیرخانه دایمی کارگروه هم در نهاد کتابخانه‌های عمومی مستقر است که وظیفه نظارت بر اجرای سند را برعهده دارد. به پیشنهاد رئیس کارگروه و تصویب کارگروه، یک نفر از اعضای هیأت علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و دو نفر از فعالان آگاه در حوزه نشر و ترویج خواندن هم به عنوان عضو کارگروه حضور خواهند داشت.

در سند برای آن 21 دستگاه، در ماده 8 تا 12، وظایفی را در 5 محور «تولید»، «عمومی‌سازی»، «دسترسی»، «آموزش» و «مشاوره و پژوهش» معین شده است؛ مثلاً در این 5 محور به موضوعاتی مانند حمایت از بازار کتاب دیجیتال، تهیه منابع مناسب‌سازی شده برای ناشنوایان، تولید برنامه‌های مناسب تلوزیونی، تشکیل دوره‌های مهارتی در آموزش ضمن خدمت معلمان، عضویت رایگان و ارائه خدمات فرهنگی کتابخانه‌ای برای سه دهک پایین جامعه، ارائه خدمات مشاوره خواندن و گنجاندن زنگ خواندن در برنامه درسی دانش‌آموزان ابتدایی اشاره شده است. برخی از این خدمات برای اولین بار در یک سند بالادستی آمده و به پایه‌ای قانونی تبدیل شده است. می‌دانید که مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی به‌مثابه قانون است.

عمرانی: در وزارت علوم کمیسیونی داشتیم، با عنوان «کمیسیون نظام اطلاع‌رسانی علم و فناوری». تمرکز این کمیسیون بر روی مجلات الکترونیک و پایان‌نامه‌ها بود،‌ ولی زاویه نگاهش تأمین بود، نه تولید. می‌بینم که سند ملی ترویج خواندن به این موضوع توجه کرده است.

رمضانی: ماده ۸ این سند اختصاصاً موضوع تولید است که برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نهاد کتابخانه‌ها، کانون پرورش فکری، وزارت ارتباطات و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری شش وظیفه معین کرده است که از تدوین و ابلاغ سیاست‌های محتوایی آغاز می‌شود و تا حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان ادامه پیدا می‌کند. به نظرم گستره تکالیف، کامل است.

عمرانی: در واقع نگاهتان نوعی نگاشت نهادی (Institutional mapping) است؟ یعنی این‌که کارگروه معلوم می‌کند تکلیف به چه دستگاهی مربوط است و تصمیم می‌گیرد و به آن دستگاه ابلاغ می‌کند و مأموریت می‌دهد؟

رمضانی: دقیقاً همین‌طور است. تکالیف هر دستگاه در این سند  مشخص است؛ به عنوان مثال معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری و وزارت علوم و تحقیقات و فناوری وظیفه الگوبرداری و بومی‌سازی فناوری‌های نوین سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در حوزه خواندن را بر عهده دارد تا در قالب حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این حوزه وظیفه‌اش را انجام دهد که در ‌ماده 8 سند آمده است. ملاحظه می‌کنید که‌ تکالیف کاملاً مشخص و مصداقی است.

عمرانی: مجموعه ایرانداک هم در نمایشگاه کتاب، انجمن ناشران علمی و دانشگاهی را جمع کرد و نرم‌افزاری ارائه کرد تا تولیدات در آن نرم‌افزار قرار بگیرد و از آن برای فروش هم استفاده شود. این موضوع به این بند سند شما مربوط است.

رمضانی: بله. در ماده 8 سند ملی ترویج خواندن، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سایر دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و عمومی فعال در حوزه نشر در راستای تولید مواد خواندنی مناسب و ساماندهی بازار نشر به منظور غلبه آثار تألیفی مناسب بر آثار ترجمه‌ای، موظف شده‌اند که علاوه بر نظارت نظام‌مند بر ترجمه آثار زبان‌های دیگر به زبان فارسی، آثار فاخر سایر زبان‌ها را هم شناسایی کنند و برای سفارش ترجمه آنها به زبان فارسی و حمایت از آنها در کشور اقدام کنند. می‌بینید که تکلیف هر حوزه و دستگاه مشخص است. همین‌طور در بند 4 ماده 8 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مکلف شده‌اند موانع زیرساختی حقوقی و مالی را برای گسترش و حمایت از بازار کتاب دیجیتال در کشور برطرف کنند. نمونه دیگر در بند 5 همین ماده است که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سازمان بهزیستی کشور و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان موظف شده‌اند امکانات مادی و حمایتی را برای تولید مواد خواندنی گویا و بریل برای نابینایان و مواد خواندنی مناسب‌سازی شده برای ناشنوایان فراهم کنند. اینها تکالیفی است معین و روشن. در حوزه عمومی‌سازی هم همین طور است.

عمرانی: این‌ها تکالیف مهمی است که اجرای آن به پیگیری مدام و دقیق نیاز دارد. اسنادی را به یاد داریم که با نگاه به امکانات دوره خودش خیلی خوب تنظیم شده‌اند، ولی بعد آمده به کمیسیون‌های بالادستی و اصلاً تبدیل به چیز دیگری شده و به اجرا که رسیده، ‌چیزی از آن نمانده است. به همین دلیل می‌گویم اجرای این سند و جلوبردن آن همت همه اجزا را می‌طلبد.

رمضانی: به نظرم اگر ۲۰ درصد این سند هم اجرا شود، حتماً تحول ایجاد می‌کند. تکالیف آمده در سند هم نشدنی نیست؛ مثلاً در ماده 9 سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران مکلف شده است است که با رویکرد اطلاع‌رسانی، آموزش، تبلیغ و ترویج در همه شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی داخلی، به صورت هفتگی حداقل یک ساعت برنامه با موضوع خواندن، نقد و معرفی کتاب و کتابخانه‌های عمومی تولید و پخش کند.

عمرانی: به نظرم اینجا شما با تنگناهای اجرایی در صدا و سیما درگیر می‌شوید. صدا و سیما گاهی برنامه خیلی خوبی را در حوزه کتاب و خواندن شروع می‌کند، ولی ناتمام می‎ماند. یادتان هست که رادیو برنامه‌هایی در این حوزه تولید می‌کرد. دو سه سال هم ادامه داشت، اما یک‌دفعه قطع شد. نگاهی که آن طرف هست روی کار شما و نحوه اجرای سند تأثیر می‌گذارد.

رمضانی: در سند «نهضت مطالعه مفید» رئیس کارگروه، دبیرکل نهاد بود. به آقای دکتر اسماعیلی گفتم دبیرکل نهاد نمی‌تواند به تنهایی این دستگاه‌ها را سر خط بیاورد. به همین دلیل در سند فعلی، رئیس کارگروه را وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار دادیم. تقریباً اکثر نکاتی که در این سند آورده‌ایم در صحبت‌های رهبر معظم انقلاب در بازدید از نمایشگاه کتاب بود. ایشان فرمودند در تولید محتوا وزارت ارشاد و سازمان تبلیغات باید کار کنند. ما این را در سند آورده بودیم. رهبر انقلاب همچنین به وظایف صدا و سیما در ترویج کتابخوانی اشاره فرمودند که ما آن را در سند آورده بودیم. ماده 9 سند را ببینید. می‌گوید تمام شهرداری‌های کشور مکلفند حداقل ۳ درصد از تبلیغات شهری را به ترویج خواندن و کتابخانه‌های عمومی اختصاص دهند. یا در همین ماده می‌گوید تمام پیام‌رسان‌های داخلی مکلفند حداقل ۵ درصد از تولیدات سالانه خود را به موضوع ترویج خواندن و خدمات کتابخانه‌ها و معرفی کتب مفید اختصاص دهند. تکالیف سختی هم نیست؛ شدنی است و‌ البته تحقق آن نیاز به پیگیری دارد. 

عمرانی: بیش از دو دهه قبل در دفتر تأمین منابع وزارت علوم پیشنهاد کردیم 1000 تومان بر روی قبض برق هر ایرانی اضافه شود تا منابع خارجی مورد نیاز دانشگاه‌های کشور را تأمین کنیم و به همه کشور دسترسی آزاد و رایگان بدهیم. چند سال پیش مصر همین کار را کرد و الان منابع علمی در این کشور رایگان است. طرحها در بسیاری موارد خیلی خوب هستند ولی یا کسی حمایت نمی کند و بعدها می‌فهمید کسی دیگری در جای دیگر آن را اجرایی کرده و یا بد اجرا می‌شود . چیزی از هسته اولیه آن باقی نمی‌گذارد. سند ملی خواندن و ترویج مطالعه مفید،‌ سند خوبی است ولی به نظرم خیلی بزرگ دیده شده، باید برای اجرای آن بیشتر فکر کرد.

رمضانی: همان‌طور که گفتم ایده ما در این سند، درگیر کردن همه ظرفیت‌های حاکمیتی و غیرحاکمیتی است و فکر می‌کنم از این نظر، سند کامل و موفق است و موارد آن هم در سند مفصل است. چنان‌که گفتم پیشنهاد زنگ مطالعه، فراگیرکردن فضای مجازی در حوزه خواندن، دسترسی‌پذیری سکوها و موارد متعدد دیگر در همین راستاست؛ مثلاً در ماده 10 نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و سازمان اسناد و کتابخانه ملی را موظف کرده‌ایم تا با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط، کتابخانه عمومی دیجیتال برای دسترسی همه فارسی‌زبانان ایجاد کنند. در تبصره همین همین ماده هم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مکلف به پیگیری تخصیص اعتبارات مالی مربوط شده است. در تبصره دیگر همین ماده نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور موظف شده است چالش‌های قانونی و حقوقی موضوع را پیگیری کند. نمونه جالب دیگر موضوع بسیار مهم «اختلالات خواندن» است که از ابداعات سند است‌.

نکته پایانی من تأکید و دعوت همه کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه کتاب به مراجعه به این سند است. معتقدیم که تأثیرگذاری و سازندگی و پیش‌برندگی این سند در صورتی است که همه علاقه‌مندان به فرهنگ و حوزه مطالعات خواندن و همین‌طور همه کسانی که به نوعی با کتاب، کتاب‌خوانی و نشر مربوطند، آن را به قصد اصلاح ببینند و ان‌شاءالله باعث تکمیل و رشد آن بشوند.

عمرانی، سیدابراهیم (۱۴۰۳). «سند ملی ترویج خواندن و مطالعه مفید: گفتگو با دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی (3)». سخن هفته لیزنا، شماره 701، 25 تیر ماه ۱۴۰۳ 

[1] . مجلس شورای اسلامی. https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1808218