مهارت‌های چهارگانه لازم برای پیشرفت در عصر هوش مصنوعی/ (مهارت سوم)

(لیزنا، مقاله های روز)، دکتر جعفر مهراد استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز و بنیانگذار موسسه ISC: مهارت های اول و دوم به ترتیب تحت عنوان «افزایش بهره وری کتابداران و کارشناسان اطلاعات» و «هوش مصنوعی برای بازاریابی» در تاریخ های ٢۶ شهریور و ۴ مهر ماه ١۴٠٣ در خبرگزاری لیزنا منتشر شد. ایمیل هایی را از تعدادی از همکاران که از خوانندگان این خبرگزاری هستند دریافت کردم و به جنبه های فنی که از مهارت های اساسی می باشند، نقد داشتند. پاسخ من روشن و صریح است. برای ورود به عرصه های هوش مصنوعی و کاربردهای آن در علم اطلاعات و دانش شناسی،  چاره ای جز کسب مهارت های عملی و آمادگی فنی وجود ندارد. برگزاری هشتمین کنگره انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران با موضوع «علوم اطلاعات و هوش مصنوعی» گواه این مدعا است. خوشبختانه،  کمیته برنامه‌ریزی و گسترش علم اطلاعات و دانش شناسی وزارت عتف نیز، در بازنگری در دروس دوره کارشناسی، آن گونه که دکتر محمد حسن زاده در مصاحبه با خبرگزاری لیزنا می گوید در دروس مرتبط با دانش تخصصی تغییرات اساسی صورت گرفته است (خبرگزاری لیزنا، ٢۶ شهریور ١۴٠٣). و لذا اطمینان دارم در صورت اجرای این دوره توسط گروه های آموزشی، تحول مهمی در دانش فنی و مهارت های دانشجویان این رشته بوجود خواهد آمد.

 مهارت سوم مربوط است به کاربرد های هوش مصنوعی در خدمات کاربران. یعنی، این که هوش مصنوعی چگونه می تواند با کمک کتابداران و کارشناسان اطلاعات از افزایش تجربیات کاربر و بهبود کارایی عملیاتی پشتیبانی کند. در این مقاله فناوری های مختلف هوش مصنوعی، از جمله ربات های گفتگو، پردازش زبان طبیعی، یادگیری ماشینی و تجزیه و تحلیل داده‌ها و پیاده‌سازی آنها را در محیط های کتابخانه ای بررسی می کنیم. با تجربه و تحلیل مثال های دنیای واقعی و کاربردهای نظری، این مقاله نشان می دهد که چگونه هوش مصنوعی می تواند بازیابی اطلاعات را ساده سازی ، تعاملات کاربر را شخصی سازی، وظایف روزمره را خودکار و راه های جدید ارزشمندی را برای تصمیم‌گیری ارایه دهد. 

کتابخانه ها مدت های مدیدی است که در خط مقدم کاربرد فناوری های جدید برای بهبود خدمات و پاسخگویی به نیازهای رو به رشد کاربران خود قرار دارند.  با حرکت بیشتر به عصر دیجیتال، هوش مصنوعی به عنوان ابزار قدرتمندی ظاهر شده است که می تواند شیوه عملکرد کتابخانه ها و تعامل با کاربران خود را متحول کند. به طوری که گفتم هدف این مقاله بررسی راههای مختلفی است که هوش مصنوعی می تواند به کتابداران و کارشناسان اطلاعات در بهبود خدمات کاربران و عملیات کلی کتابخانه کمک کند.

 فناوریهای هوش مصنوعی در خدمات کتابخانه:

 ١- چت ربات ها و دستیاران مجازی:

یکی از آشکارترین کاربردهای هوش مصنوعی در خدمات کاربران کتابخانه، پیاده سازی چت بات ها و دستیاران مجازی است(١). این ابزارهای مجهز به هوش مصنوعی می توانند در موارد زیر مفید باشند:

 ١-١ ارایه کمک ٢۴ ساعته به کاربران، پاسخگویی به سوالات متداول درباره خدمات کتابخانه، ساعات کاری و خط مشی ها.

٢-١ راهنمایی کاربران در فرایند یافتن و دسترسی به منابع.

٣-١ کمک به عیب یابی اولیه برای خدمات دیجیتال و منابع آنلاین.

۴-١ برنامه ریزی و قرار ملاقات با کتابداران در مورد سوالات پیچیده تر 

 ٢- پردازش زبان طبیعی:

فناوری های پردازش زبان طبیعی (٢) می توانند نحوه تعامل کاربران با فهرست ها و پایگاه های اطلاعاتی کتابخانه را به میزان قابل توجهی بهبود بخشند:

 ١-٢ قابلیت های جستجوی پیشرفته به کاربران اجازه می دهد به زبان طبیعی پرس و جو کنند.

٢-٢ بهبود تولید ابرداده و برچسب گذاری منابع.

٣-٢ خدمات ترجمه خودکار برای مجموعه های چند زبانه.

۴-٢ خلاصه سازی متن برای پیش نمایش سریع محتوا.

 ٣- یادگیری ماشین و سیستم های توصیه:

الگوریتم های یادگیری ماشین (٣) می توانند تجربه کاربر را شخصی سازی کنند و دسترسی به منابع را بهبود بخشند:

 ١-٣ کتاب و منابع توصیه های شخصی سازی شده براساس تاریخچه کاربر و اولویت های وی.

٢-٣ تجزیه و تحلیل پیش بینی نیاز ها و علایق کاربر.

٣-٣ رده‌بندی و مقوله بندی خودکار خرید های کتابخانه.

۴-٣ سازماندهی پویای منابع براساس الگوهای استفاده.

 ۴- تجزیه و تحلیل داده‌ها (۴):

تجزیه و تحلیل داده‌های مبتنی بر هوش مصنوعی می تواند راه های ارزشمندی را برای تصمیم‌گیری به کتابداران و کارشناسان اطلاعات ارایه دهند:

 ١-۴ تجزیه و تحلیل استفاده برای بهینه‌سازی توسعه مجموعه.

٢-۴ مدل سازی پیش بینی برای تخصیص منابع و نیازهای کابران.

٣-۴ شناسایی گرایش ها در رفتار و علایق کاربر.

۴-۴ معیارهای عملکرد برای ارزیابی و بهبود خدمات

 مزایایی برای کتابداران و کارشناسان اطلاعات:

ادغام فناوری های هوش مصنوعی در خدمات کتابخانه مزایای متعددی برای کتابداران و کارشناسان اطلاعات دارد:

 ١- صرفه‌جویی در زمان: اتوماسیون وظایف معمول، به کتابداران و کارشناسان اطلاعات اجازه می دهد تا بر خدمات پیچیده تر و با ارزش افزوده تمرکز کنند.

٢- تصمیم گیری پیشرفته: دانش های مبتنی بر داده، انتخاب های آگاهانه تری را در توسعه مجموعه و برنامه ریزی خدمات امکان پذیر می کند.

٣- تعامل کاربر بهبود یافته: خدمات شخصی سازی شده و بازیابی کارآمد اطلاعات منجر به رضایت بیشتر کاربر می شود.

۴- یادگیری مستمر: سیستم های هوش مصنوعی می توانند به کتابداران و کارشناسان اطلاعات کمک کنند تا از منابع جدید و روندهای نوظهور در حوزه خود مطلع شوند.

۵- دسترسی گسترده: خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی می تواند به کتابخانه ها کمک کند تا به مخاطبان وسیع تری از جمله کاربران راه دور و کاربرانی که نیازهای دسترسی دارند خدمات ارایه دهند.

 نتیجه آن که ادغام فناوری های هوش مصنوعی در خدمات کاربران کتابخانه، فرصتی دگرگون کننده برای کتابداران و کارشناسان اطلاعات فراهم می کند تا با کسب مهارت های لازم در زمینه های یاد شده تجربیات کاربر را افزایش دهند، عملیات را ساده‌سازی کنند و تاثیر خدمات خود را گسترش دهند. از طریق مهارتهایی که با پذیرش هوش مصنوعی پیدا می کنند، کتابداران و کارشناسان اطلاعات، از فناوریهای حاضر به عنوان ابزاری برای تقویت و نه جایگزینی تخصص انسانی استفاده می کنند و خود را در خط مقدم اقتصاد دانش دیجیتال قرار می دهند. فناوریهای هوش مصنوعی پیوسته در حال تکامل است، و این توسعه ها و تحقیقات مداوم در این زمینه ها در شکل دهی آینده خدمات کتابخانه ای نقش بی بدیلی را ایفا خواهند کرد. از این رو، همه این ها نشان دهنده اهمیت هوش مصنوعی و کسب دانش و مهارت های فنی در این عرصه است.

 منابع:

1- Tay, A., & Feng, Y. (2020) Implementing an Intelligent Chat Service in Libraries: A Case Study on NTU Library's Chatbot Project. Proceedings of the 2020 IATUL Conferences.

2- Taskin, Z. & AI, Umut (2019) Natural Language Processing in Library and Information Online Information Review.DOI: 10. 1108/OIR-2018-0217

3- Boman, C. (2019) An Exploration of Machine Learning in Libraries. The Code4Lib Journal, (43)

4- Zhan, M., & widen, G. (2018) Understanding Big Data in Librarianship. Journal of Librarianship and Information Science, 50(3), 253-266