جایگاه و کارکردهای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران

(لیزنا، گاهی دور/گاهی نزدیک 368): دکتر جعفر مهراد، استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز و بنیانگذار موسسه ISC: روز سه شنبه ١٣ آذر ماه ١۴٠٣ در خبرگزاری لیزنا، خبری را تحت عنوان «معاون اول رییس جمهور مطرح کرد: جایگاه و کارکرد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تبیین شود»، مطالعه کردم که بخش های عمده آن حقیقتا باعث شگفتی و حیرت فراوان شد. 

 آقای دکتر عارف در هشتاد و هشتمین جلسه هیات امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در جمع اعضای هیات امنای آن « از ضرورت ارتقاء جایگاه این نهاد به عنوان مرجع علمی و فرهنگی» سخن گفته «و خواستار تبین جایگاه واقعی این سازمان در تحولات کلان کشور شد تا ضمن کمک به حل چالش‌های ملی، اولویت های واقعی مردم به طور موثرتر مطرح گردد.» در ادامه وی گفت:  «از نگاه دولت چهاردهم، جایگاه این سازمان بازهم باید ارتقاء یابد، اما برای این منظور طرحی بیاورید که جایگاه سازمان را مشخص کند.»....«در این طرح مشخص کنید جایگاه شما کجاست؟ برای رسیدن به آن جایگاه چه اقدامی باید انجام شود؟ وی در ادامه افزود: «شما به عنوان یک مرکز علمی باید به ما بگویید چالش های مهم کشور چیست؟... شما به عنوان اندیشمندان باید بگویید امروز اولویت مردم چیست و مسائل فرعی کدام است تا تصمیم گیرندگان به سراغ  مسایل اصلی مردم بروند.» در پایان، ایشان می گوید: «اکنون شما باید بگویید که چه نقشی دارید؟ آیا کتابخانه ملی تنها همان نقش کتابخانه دانشگاهی را دارد، اگر این طور است خیلی از این سازوکار ها مورد نیاز نیست اما آنچه توقع می رود ماموریت فراملی کتابخانه است که باید به مسایل کلان بپردازد و در دولت چهاردهم به دنبال ارتقاء جایگاه کتابخانه و مرکز اسناد هستیم و من از شما می خواهم طرحی را در هیات امنا بیاورید که به ارتقای این سطح کمک کند.» 

 این که چرا آقای دکتر عارف چنین مطالبی را که ارتباطی با اهداف و ماموریت های کتابخانه ملی ایران ندارد، بیان کرده است نمیدانم. از واکنش و عکس العمل های اعضای هیات امنا هم، (چه شخصیت های حقوقی)، شامل وزیر عتف، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزیر آموزش و پرورش، و (چه افراد حقیقی ان)، شامل دکتر نجفقلی حبیبی و دکتر سید مصطفی محقق داماد اطلاعی در دست نیست. همینطور از پاسخ های احتمالی رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران.

 به نظر می رسد اعضای هیات امنای کتابخانه ملی  نسبت به سخنان و ارشادات معاون اول رییس جمهور، به مقتضای حال و شرایط جلسه، عکس العملی نشان نداده و وی رشته کلام را به دست گرفته و سخنان خود را به طریقی که در خبر مزبور می بینیم، دنبال کرده است. اگر بپذیریم در جهت مخالفت با این بیانات، مطلب یا مطالبی به سمع و نظر آقای دکتر عارف رسیده است، قطعاً بخش هایی از آن در همین خبر منعکس می شد

 معاون اول رئیس جمهور به خوبی می داند که چالش های مهم و اولویت های دولت چهاردهم بسیار زیاد است و نیازی نیست که سازمان اسناد و کتابخانه ملی نقش خود را تغییر دهد و در این عرصه،  هدف ها و مأموریت های جدیدی را برای خود تعریف کند. سخنان رییس جمهور در نشست های مختلف، اخبار و گزارشات مطبوعات و خبرگزاری ها، استادان دانشگاه ها و مشاوران هیات دولت همه از الویت ها می گویند و برای حل این چالش ها راهکار نشان می دهند. مهم ترین این چالش ها از این قرار است که هیچ ارتباطی با جایگاه و عملکرد های کتابخانه ملی ج ا ایران ندارند: 

 تحریم ها، نرخ بیکاری بالا، سرانه تولید ناخالص داخلی بسیار پایین، نرخ تورم بالا، نرخ پایین رشد جمعیت، شکاف طبقاتی، بحران کمبود آب و خشکسالی، بحران مالی، ناترازی انرژی، آلودگی هوا، بحران نظام بانکی، کسری بودجه و....

 نکاتی را که ملاحظه می کنید تعدادی از چالش های مهم کشور است. درخواست معاون اول رئیس جمهور از اعضای هیات امنای کتابخانه ملی ج ا ایران در پرداختن به چالش های مهم کشور کاملا اشتباه است. این کتابخانه جایگاه و کارکردهای روشن و آشکار خود را دارد. اعضای هیات امنا و ریاست آن باید توجه کنند که «تصمیم سازی»به منظور حل چالش‌های ملی و کلان، در هدف ها و ماموریتی که سازمان اسناد و  کتابخانه ملی دارد، تعریف نشده است. درصورتی که چنین تصمیم اشتباه و خطرناکی اتخاذ شود، کتابخانه ملی درگیر مسایل نامربوطی خواهد شد که اساساً با اهداف و ماموریت های آن مغایرت کامل دارد.

 رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران نیز لازم است توجه کنند که کتابخانه ملی مسولیت یا اختیار مستقیمی برای دیکته کردن سیاست های دولت یا تصمیم گیری در مورد مسایل کلان ملی ندارد. با این حال، می تواند نقش حمایتی و مشاوره ای را در محدوده ماموریت خود ایفا کند. از این رو، باید از طرح مسایلی مانند اینکه «اولویت مردم چیست» و تعریف «وفاق ملی» کدام است در جلسات هیات امنا جلوگیری کنند. دستور جلسات هیات امنا باید صریح و شفاف بوده و در راستای اهداف و ماموریت های اصلی تنظیم و ارایه شود.

 برای روشن شدن مسأله، بر آن شدم  جایگاه و کارکردهای کتابخانه ملی را به «صورت دقیق تبیین» و نقد خود را در همین زمینه منتشر کنم. بر این اساس، رییس هیات امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران در خواهند یافت که جایگاه و کارکرد های آن با نقش کتابخانه های دانشگاهی متفاوت است و ربطی هم بهم ندارند. بدیهی است در این زمینه، ادبیات رشته، به زبان فارسی و به زبان های غیر فارسی، انباشته از مدارک بیشماری است که توسط پژوهشگران علم اطلاعات و کتابداری به رشته تحریر در آمده است. با این حال، برای متمایز کردن نقش کتابخانه ملی ج ا ایران با یک مرکز تحقیقاتی، مثلا از نوع مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، (که از آن می توان اجرای درخواستهای اقای دکتر عارف را انتظار داشت و نه از سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران)، به جایگاه و کارکردهای کتابخانه ملی می پردازم:

 همه می دانیم که کتابخانه ملی یک نهاد فرهنگی، فکری و نهادی مهم در هر کشوری است. نقش آن فراتر از کارکردهای یک کتابخانه سنتی یا یک کتابخانه دانشگاهی  است، تا حفاظت از میراث ملی، پشتیبانی تحقیقاتی و راهنمایی های سیاستی امکان پذیر شود.

 ١- جایگاه و اهمیت آن:

 کتابخانه ملی نماد هویت ملی است. کتابخانه ملی منعکس کننده میراث فرهنگی، تاریخی و فکری یک ملت است. این کتابخانه به عنوان یک مخزن گرانبها برای تمام اسناد مهم در زمینه های تاریخ و توسعه کشور عمل می کند:

 ١-١ حافظ میراث فرهنگی:

 کتابخانه ملی حفظ نسخه های خطی کمیاب و ارزشمند، کتاب ها، نقشه ها، مواد سمعی و بصری و محتوای دیجیتال را برای نسل های آینده تضمین می‌کند.

 ٢-١ چارچوب قانونی:

 کتابخانه ملی، موسسه ای است با وظایف قانونی خاص (تاسیس شده براساس قوانین ملی)، از جمله جمع آوری مواد و منابعی که یک الزام قانونی است که یک شخص یا گروه نسخه هایی از انتشارات خود را به کتابخانه ملی ارسال می کند. تعداد نسخه‌های مورد نیاز از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. به طور معمول، کتابخانه ملی مخزن اولیه این نسخه ها است.

 ٣-١ تحقیقات و پشتیبانی از آن:

 کتابخانه ملی از پژوهش های دانشگاهی، دولتی و علمی با فراهم آوردن دسترسی به منابع جامع و قابل اعتماد حمایت می کند.

 ٢- کارکرد ها:

 ١-٢ کتابخانه ملی نسخه هایی از کلیه انتشارات تولید شده در داخل کشور را طبق قانون سپرده گذاری، دریافت و مجموعه سازی می کند.

 ٢-٢ کتابخانه ملی مجموعه ای جامع از بازده فکری کشور، از جمله کتاب ها، نشریات، روزنامه ها و منابع دیجیتالی ایجاد می کند.

 ٣-٢ کتابخانه ملی از منابع فیزیکی و دیجیتالی در برابر روندهای زوال و بدتر شدن تدریجی محافظت می کند.

 ۴-٢ کتابخانه ملی از تکنیک های پیشرفته برای حفظ اقلام کمیاب و تاریخی استفاده می کند.

 ۵-٢ این کتابخانه، کتابشناسی ملی کشور را با اطمینان از مستندات جامع انتشارات کشور تهیه و منتشر می کند.

 ۶-٢ کتابخانه ملی دسترسی به مواد ملی و بین‌المللی را از طریق فهرست نویسی و مدیریت فراداده تسهیل می کند.

 ٧-٢ کتابخانه ملی به عنوان یک مرکز برای شبکه های ملی کتابخانه ها و همکاری های بین المللی، مانند پروژه های یونسکو یا طرح های جهانی کتابخانه عمل می کند.

 ٨-٢ کتابخانه ملی در برگزاری نمایشگاه ها، سخنرانی ها و رویدادها برای ترویج دستاوردهای علمی و فرهنگی کشور پیشگام است.

 ٩-٢ کتابخانه ملی در دیجیتالی کردن مواد مربوط به میراث فرهنگی و ارایه دسترسی آنلاین پیشرو است.

 ١٠-٢ کتابخانه ملی به عنوان مرکزی برای آرشیو و دسترسی دیجیتال عمل می کند.

 ١١-٢ کتابخانه ملی خدماتی را برای پژوهشگران، دانشمندان و عموم مردم ارائه می دهد، از جمله اتاق های مطالعه، دسترسی آنلاین و بهره‌مندی از کمک های متخصصان. 

 ١٢-٢ کتابخانه ملی به عنوان مرکزی برای تحقیقات مبتنی بر شواهد، که می تواند برنامه‌های توسعه را در بخش هایی مانند آموزش، مراقبت های بهداشتی و محیط زیست هدایت کند، عمل می نماید.

 ١٣-٢ کتابخانه ملی از توسعه پایدار با حمایت از شیوه های سازگار با محیط زیست در حفاظت دیجیتال و عملیات کتابخانه حمایت می کند.

 ١۴-٢ کتابخانه ملی با ارایه دانش تخصصی در مدیریت اطلاعات و تحول دیجیتال، که می تواند با استراتژی های دولت هماهنگ باشد ، با سازمان های دولتی همکاری می کند.

 چه چیزی یک کتابخانه ملی را منحصر بفرد می کند؟

 ١- دامنه کار و اختیار:

 برخلاف کتابخانه های عمومی، دانشگاهی یا تخصصی، کتابخانه ملی به کل مردم یک کشور خدمت می کند و بر گردآوری، حفظ و دسترسی به همه بروندادهای فکری و فرهنگی با اهمیت ملی تمرکز دارد.

 ٢- عملکرد سپرده قانونی:

 کتابخانه ملی تنها موسسه است که از نظر قانونی، حقوق جمع آوری و حفظ کلیه مطالب منتشر شده در یک کشور به آن واگذار شده است.

 ٣- حفاظت از میراث فرهنگی:

 کتابخانه ملی مسول حفاظت از حافظه جمعی ملت است و تداوم فرهنگی را طی قرن ها تضمین می‌کند.

 ۴- مجموعه های غیر در گردش:

 بیشتر مواد موجود در کتابخانه ملی فقط برای مرجع هستند و برای اطمینان از حفظ آن ها امانت داده نمی شوند.

 ۵- نقش در هویت ملی:

 کتابخانه ملی به عنوان یک پایگاه فرهنگی و فکری عمل می کند، میراث فرهنگی را حفظ می نماید و از برسمیت شناختن جهانی آن پشتیبانی بعمل می آورد.

 ۶- بی طرفی و استقلال:

 کتابخانه ملی موسسه ای غیرسیاسی است. کتابخانه ملی به عنوان نهادی بی طرف عمل می کند و اطلاعات و منابع را بدون همسویی با برنامه ها یا دیدگاه های سیاسی خاص ارایه می کند.

 نمونه هایی از کتابخانه های ملی:

 ١- کتابخانه کنگره آمریکا:

 به خاطر مجموعه های گسترده و نقش آن در تحقیقات قانون گذاری مشهور است.

 ٢- کتابخانه بریتانیا:

 یکی از بزرگترین کتابخانه های جهان که نسخه های خطی کمیاب مانند Manga Carta  را در خود جای داده است.

 ٣- سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران:

 حافظ میراث فرهنگی و دانش علمی کشور است.

 ۴- کتابخانه ملی فرانسه:

 به دلیل منابع آرشیوی گسترده و ابتکارات دیجیتالی خود شناخته شده است.

 آقای دکتر عارف به عنوان رییس هیات امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران، جایگاه مهم و تاثیر بسزایی در سیاست ها، عملکرد و نقش ملی این کتابخانه دارد. پیشنهاد ها یا تصمیمات اشتباه چنین شخصیتی می تواند عواقب گسترده ای برای کتابخانه ملی به شرح زیر داشته باشد:

 ١- اختلال در عملیات:

 - اعمال فشار برای ایحاد سیاست ها و اهداف گمراه کننده می تواند منجر به تصمیمات راهبردی نادرستی شود که مناسب سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران نیست.

- یک گام اشتباه، به فرسایش هویت ملی می انجامد.

- تخصیص منابع با نیازهای واقعی کتابخانه ملی ناهماهنگ می شود.

- اولویت های پژوهشی حیاتی به اشتباه هدایت می شود و زمان و بودجه را هدر می دهد.

- ساختار سازمانی جدیدی که براساس این اطلاعات غلط بوجود می آید، به یقین به طور نامناسب طراحی خواهد شد.

 ٢- صدمه به اعتبار و شهرت:

 - از دست دادن اعتماد کارشناسان کتابداری و متخصصان اطلاعات، ذینفعان و جامعه علمی

- برداشت احتمالی بودجه تحقیقاتی فعلی و اتی و صرف آن برای مأموریت های نادرست و در جای نادرست.

- کاهش فرصت های همکاری با سایر موسسات علمی و فرهنگی

- آسیب بلند مدت به شهرت که می تواند سال ها طول بکشد تا بازسازی شود.

- از دست دادن بالقوه اعتبار و جایگاه سازمانی

 ٣- آسیب های تکنولوژیکی و نوسازی:

- هدایت راهبردی نادرست از سرمایه گذاری های فناوری مناسب جلوگیری می‌کند.

- فرصت های لازم برای زیرساخت های حیاتی و ارتقای ابزارهای تحقیقاتی از بین می رود

- تاخیر در پذیرش روش ها و رویکردهای پژوهشی.

- کاهش توانایی جذب استعداد های برتر و محققان پیشرو.

 این پیامدها نشان می دهد که مصوبات اشتباه هیات امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران، تنها یک موضوع اداری نیست، بلکه تهدیدی است جدی برای مأموریت، یکپارچگی و پایداری بلند مدت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران. 

 استفاده از متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی:

 آن گونه که در ترکیب هیات امنا مشاهده می کنیم، اعضای حاضر تخصص لازم و دانش عملی در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی را ندارند. انتخاب دو یا سه نفر از متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی برای هیأت امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران به منظور اطمینان از تصمیم گیری آگاهانه و موثر ضروری است. نقش مشورتی و موثر این افراد در هیات امنا موضوعی است با اهمیت که انتظار می رود رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج ا ایران اقدام لازم بعمل آورد.