کتابخانۀ سایه

دکتر جعفر مهراد، استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز و بنیانگذار موسسه ISC: مقاله حاضر، ترجمه مقاله ای با عنوان «The Shadow Library» به معنی «کتابخانه سایه» (1)، در واقع تحلیلی است اقناع کننده از تنش بین کتابخانه های سنتی و همتایان دیجیتالی آن ها، به ویژه در زمینه دسترسی مبتنی بر اینترنت به منابع اطلاعاتی. عنوان خود جذاب است و خواننده را به تفکر انتقادی در مورد نقش در حال تحول کتابخانه ها در عصر دیجیتال وامیدارد. با خوانش های متعدد، آشکار می‌شود که مقاله دیدگاه های متنوعی را در مورد همزیستی و رقابت بین کتابخانه های مرسوم و پلاتفرم های الکترونیکی بیان می کند.

 این مقاله به طور موثر یک مسأله مبرم را برجسته می کند: دانلود غیرقانونی و استفاده غیر مجاز از مطالب آنلاین. چنین اقداماتی چالش‌های اخلاقی، قانونی و مالی قابل توجهی را بهمراه دارد و پایداری سیستم های کتابخانه ای سنتی و گسترش دیجیتالی آن ها را تهدید می‌کند. این مقاله، با پرداختن به پیامدهای گسترده تر این شیوه ها، برنیاز به تعادل دسترسی عادلانه به اطلاعات با توجه به  قوانین کپی رایت و حقوق مالکیت معنوی تاکید می کند.

 در نتیجه، کتابخانه سایه با تاکید بر پیامدهای بالقوه دراز مدت دسترسی غیرقانونی به محتوای دیجیتال، نقدی جامع از تاثیر سیستم های اطلاعات مبتنی بر اینترنت بر مدل کتابخانه سنتی ارایه می کند. این بحث برای شکل دهی سیاست هایی که دوام کتابخانه ها در آینده را تضمین  و در عین حال یک اکوسیستم اطلاعاتی منصفانه و اخلاقی را تقویت می کنند، حیاتی است.

کتابخانه سایه

سال ٢٠٢۴، سالی بود که به خوانندگان مشتاق کتاب، تغییر در چشم انداز دسترسی به اطلاعات را در عصر دیجیتال یادآوری کرد. آرشیو اینترنت (٢) اخیرا با یک شکست بزرگ مواجه بود. آرشیو اینترنت، در پی شکایات مربوط به حق چاپ توسط موسسات انتشاراتی، حدود نیم میلیون کتاب را از سرویس امانت گیری خود حذف کرد.

 این رویکرد، منعکس کننده برخورد بین ناشران و کتابخانه های غیر متعارف مانند Library Genesis و Sci Hub است (٣). مجموعه های دیجیتال غیررسمی، با دور زدن قوانین کپی رایت از طریق تورنت ها (Torrents) و کانال های وب تاریک (۴)، دسترسی به محتوای دیجیتالی را فراهم می کنند که پاسخی است به تلاش کتابخانه ها برای انطباق با چشم انداز عصر دیجیتال. ظهور کتابخانه های سایه، بر کاستی ها و نقایص در توانایی سیستم های کتابخانه ای برای تکامل در کنار محیط دیجیتالی همیشه در حال تغییر تاکید می کند.

 برای افرادی که در مناطق فاقد خدمات و منابع کتابخانه ای زندگی می کنند، این پلاتفرم آنلاین با فراهم کردن دسترسی هایی که کتابخانه های سنتی به راحتی نمی توانند خود را با آن هماهنگ کنند، نقش مهمی ایفا می کنند. کتابخانه های سایه با ذخیره سازی دانش به شیوه‌ای که موسسات سنتی اغلب در انجام آن ناکام هستند، از ضایع شدن و ناپدید گشتن آن محافظت می کنند.

 گسترش این پلاتفرم ها نشان دهنده یک واقعیت مهم برای خوانندگان در مناطق محروم است: دسترسی دیجیتال از طریق کانال های غیر متعارف چیزی بیش از یک راحتی است؛ این پلاتفرم ها یک ضرورت است. اینترنت در به اشتراک گذاری اطلاعات مرزهای جدیدی را گشوده است، اما کتابخانه های سنتی برای همگام شدن با آن تلاش های زیادی بعمل می آورند. انطباق محدود کتابخانه های سنتی در استفاده از پتانسیل اینترنت برای به اشتراک گذاری دانش بسیار چشمگیر است.

 هنگامی که کتابخانه ها مجموعه های خود را از فرمت های فیزیکی به فرمت های دیجیتالی شروع کردند، رد پای آنلاین آن ها اغلب به فهرستی راکد و غیر قابل توجه محدود می شد. از سوی دیگر، ظهور کتابخانه های سایه به عنوان مراکزی پر جنب و جوش در وب، پتانسیل اینترنت را در گسترش دانش در سراسر جهان برجسته می کند، حتی اگر فعالیت این کتابخانه ها خارج از چارچوب قانونی باشد.

 با ورود کتاب های الکترونیکی به کتابخانه ها، منابع آن ها متفاوت شد. با این حال، به دلیل یک نظارت کلیدی، این فرایند آن طور که کتابداران پیش بینی می کردند، یکپارچه پیش نرفت. برخلاف کتاب های چاپی، کتاب های الکترونیکی را می توان به راحتی کپی کرد که باعث مشکلات مهم کپی رایت می شود. از قضا، برخلاف کتاب های چاپی، امانت دادن کتاب های الکترونیکی، چالش هایی را به همراه داشت که دلیل عمده آن، این است که محتوای دیجیتالی توسط مقررات یکسانی اداره نمی شود. کتاب های الکترونیکی بیشتر شبیه به نرم افزار هستند تا کتاب های فیزیکی- واقعیتی که کتابخانه ها و ناشران با آن دست و پنجه نرم می کنند، اما هرگز به طور کامل حل نشده است.

 کتابخانه های دیجیتال که به استقبال فناوری های جدید رفتند، در ایجاد مجموعه های دیجیتال پیشگام بودند. اما اکنون،  به علت دستبردهای زیادی که به منابع دیجیتالی زده می شود، آینده آن ها مورد تهدید قرار گرفته است. برخی از آنها راهبرد هایی را از دنیای نرم افزار اتخاذ کرده اند، مانند مدل مجوز NetLibrary، که دسترسی نامحدود را براساس تعداد کاربران یا دستگاه ها ارائه می دهد (۵). کتابخانه های دیگر، مدل هایی شبیه به اشتراک افزار نرم افزاری را پیاده سازی کرده اند که به کاربران امکان دسترسی موقت را برای ارزیابی کتاب قبل از خرید فراهم می آورد. 

 نمونه اولیه سیستم توزیع کتاب الکترونیکی ,(Baker & Taylor) که در کنار پیشگامان دیجیتالی مانند iBooks و Digital Owl طراحی شده است، مسیر دیگری را ارائه می دهد که توزیع سنتی و دیجیتال را با هم ترکیب می کند. این سیستم، اشتراک های سالانه و فهرست های دیجیتالی قابل سفارشی سازی را با هدف نوسازی دسترسی کتابخانه ها و حفظ ماموریت آن ها برای خدمت به جوامع ارایه می کند. این ابتکار، به کاربران این امکان را می دهد که کتاب های الکترونیکی را از راه دور برای مدت طولانی‌تری بررسی کنند که در اصل، یک ویژگی ارزشمند، در عصری که راحتی دیجیتال به طور فزاینده ای انتظارات کاربر را برآورده می کند، بحساب می آید. 

 تنش ناآرامی بین اینترنت و کتابخانه ها باقی مانده است. گنجینه عظیم اطلاعات رایگان در اینترنت می تواند کتابخانه ها را منسوخ کند، در حالیکه کتابخانه ها صنعت نشر الکترونیکی در حال توسعه را به چالش می کشند. با وجود این، کتابخانه های فیزیکی جذابیت اجتماعی و تعاملی منحصر بفرد خود را حفظ می کنند - چیزی که پلتفرم های مجازی هنوز به طور کامل آن را تکرار نکرده اند. سنت چند صد ساله آن ها،  دارای ارزشی است که  حداقل هنوز، هیچ سیستم دیجیتالی نتوانسته است جایگزین آن شود.

 کتابخانه های سنتی هنوز جذابیت منحصر بفردی دارند و فضاهایی را ارائه می دهند که در آن افراد می توانند از نظر اجتماعی و فرهنگی فعالیت های مختلف و مورد علاقه خود را دنبال کنند. برخلاف پلتفرم های مجازی، که به صفحات نمایش کاربران متکی هستند، این کتابخانه ها حضوری بادوام و ملموس برای یادگیری و تعامل اجتماعی در کنار یکدیگر دارند. توانایی کتابخانه ها در برآوردن نیازهای کاربران و اشاعه اطلاعات گزینشی، گواهی است بر ارتباط و اثربخشی مداوم آن ها. اما رقابت بین کتابخانه های سنتی و همتایان دیجیتالی آن ها حل نشده باقی مانده است. پیشرفت، ممکن است در نهایت، فناوری های نوظهور را با جذابیت فضاهایی با فناوری پایین ترکیب و کتابداران را به ناوبری دیجیتال تبدیل کند.

 جذابیت کتابخانه های فیزیکی شبیه به جذابیتی است که در سینماها دیده می شود - فضاهایی که مردم نه تنها از رسانه ها بهره‌برداری می کنند، بلکه برای کسب تجربه در کنار هم جمع می شوند. این بعد اجتماعی، قرن ها کتابخانه ها را حفظ کرده و زمینه ای غیرقابل جایگزین برای یادگیری جمعی بوجود آورده است.

 کتابخانه ها، نیاز های کاربران را برای مراجع قابل اعتماد برآورده می کنند و به جای اطلاعات گسترده وب بدون فیلتر، محتواهایی را عرضه می کنند که براساس نیازهای کاربران انتخاب شده اند. عملکرد کتابخانه ها به عنوان حافظان دانش، انتخاب و سازماندهی اطلاعات هدفمند، در تضاد با سیل محتوای کنترل نشده در اینترنت است. این تضاد منعکس کننده تغییرات در نحوه اشتراک گذاری و بدست آوردن اطلاعات است. 

 کتابخانه های مرسوم باید با یکپارچه سازی منابع، سازگاری خود را در جامعه ای که به طور فزاینده ای تحت تاثیر اینترنت قرار دارد، حفظ کنند. کتابخانه های زیرزمینی تمایل مردم برای دسترسی آسان به اطلاعات را در دنیای دیجیتالی شدن برجسته  و نمایان می سازند. 

 با این حال، بحث در مورد آینده کتابخانه ها همچنان ادامه دارد. کتابخانه های سنتی با نقش تاریخی خود به عنوان حافظان اطلاعات، خود را در دنیایی می یابند که کتابخانه های زیرزمینی و مراکز اشتراک دیجیتال، بر دسترسی و بی واسطه بودن تاکید دارند. ظهور این کانال های جایگزین نشان دهنده تمایل به دانش است که محدود به دیوار های یک موسسه یا مجموعه ای از قرارداد های مجوز (توافقنامه های مجوز) نیست.

 اشتیاق عموم مردم برای دسترسی آسان به دانش دیجیتال، تغییر اساسی در نحوه اشتراک گذاری و مصرف اطلاعات را نمایان می سازد. این تکامل، مستلزم گام های جسورانه از سوی موسسات کتابخانه ای است - آمادگی برای سرمایه‌گذاری در ابزارهای دیجیتالی که شکاف بین دنیای لمسی کتاب و راحتی اینترنت را پر می کند. در این چشم انداز ترکیبی، کتابخانه ها نه به عنوان رقیبی برای کتابخانه های سایه، بلکه به عنوان راهنما های دیجیتالی قانونی عمل می کنند که در آن همه از یادگیری استقبال بعمل می آورند.

 در جهانی که به طور فزاینده ای به هم متصل است، کتابخانه ها باید قلمرو دیجیتال را نه به عنوان یک تهدید، بلکه به عنوان یک فرصت بشناسند. کتابخانه ها باید هدف های خود را بازتعریف کنند و صرفا از مجموعه سازی فیزیکی  منابع  به مراکزی پویا برای اطلاعات تبدیل شوند - جایی که دانش دیجیتال و خرد سنتی همگرا می شوند.

 منابع و یادداشت ها: 

1- Khalid, Imran. The Shadow Library. International THE NEWS, November 28, 2024

٢- آرشیو اینترنت، یک کتابخانه دیجیتال غیرانتفاعی است که دسترسی رایگان به طیف وسیعی از مواد دیجیتالی را فراهم می کند، از جمله کتاب ها، صفحات وب، موسیقی، ویدیو و ابزارهای نرم افزاری.

٣- همچنین، به عنوان LibGen شناخته می شود. یک وب سایت «کتابخانه سایه» است که دسترسی رایگان به مجموعه ای از محتوای دیجیتالی شامل مقالات نشریات دانشگاهی، کتاب ها (علمی و عمومی)، کمیک ها، کتاب های صوتی و مجلات عمومی را فراهم می آورد. از طرف دیگر، SciHub, وب سایتی است که با دور زدن محدودیت های ناشران، دسترسی رایگان به میلیون ها مقاله تحقیقاتی را فراهم می آورد و اساسأ به کاربران اجازه می دهد مقالات علمی را بدون پرداخت هزینه اشتراک دانلود کنند. این سیستم، اغلب به دلیل روش هایی که اتخاذ کرده است مورد انتقاد است، اما توسط برخی به دلیل قابل دسترس تر کردن تحقیقات برای پژوهشگرانی که ممکن است به نشریات پولی دسترسی نداشته باشند، مورد ستایش قرار می گیرد.

۴- «کانال وب تاریک» به یک مسیر ارتباطی آنلاین در وب تاریک اشاره دارد که بخشی پنهان از اینترنت است که فقط از طریق نرم افزار تخصصی مانند Tor قابل دسترس است و به کاربران اجازه می دهد برای فرار از نگرانی های قانونی حریم خصوصی به صورت ناشناس ارتباط برقرار کنند.

۵- این «شرایط مجوز»، قراردادی است بین کاربر و شرکت مایکروسافت. این شرایط در مورد همین نرم افزار کاربرد دارد. این شرایط همچنین برای هر سرویس یا به روز رسانی مایکروسافت اعمال می شود، به جز در مواردی که شرایط متفاوتی داشته باشند.