نشست نقد و بررسی کتاب مصاحبه تاریخ شفاهی با «احمد صدر حاج سیدجوادی»

به گزارش لیزنا بر اساس اعلام روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در ابتدای این برنتامه که هدایت آن را حوریه سعیدی برعهده داشت، «قربانعلی کناررودی»؛ تدوین‌گر اثر درباره روند و روال تهیه کتاب صحبت کرد: مصاحبه با زنده یاد احمد صدر حاج سیدجوادی طی دو جلسه در سال های 1385 و 1386 و مجموعا 9 ساعت بطور جداگانه توسط دونفر انجام و پیاده سازی شد. در فاصله اردیبهشت تا اسفند 1396 - که کتاب منتشر شد- با وسواس، دوباره بررسی و اصلاحات انجام و نواقص متن رفع شد.

این نویسنده ضمن قدردانی از مصاحبه‌کننده‌های این اثر، نقدی را نیز متوجه نوع کار آنها کرد و گفت: در این اثر دو مصاحبه‌گر در دو زمان جداگانه با مرحوم سید جوادی مصاحبه کرده بودند. همین موضوع باعث شده بود بعضی از سوالات و پاسخ‌ها تکراری و مشابه باشند. بنابراین ما برای حذف این سوال و جواب‌های مشابه با یک چالش روبه‌رو شدیم، این‌که با آنها چه کنیم؟ آنها را از متن حذف کنیم که در این صورت کمی دور از انصاف بود چراکه برای آن زحمت کشیده شده بود و یا این‌که اجازه دهیم تمام این سوالات و پاسخ‌های تکراری در متن باقی بمانند و در مقدمه درباره آن توضیح دهیم.

او ادامه داد: نقد دیگری که بر مصاحبه‌گرها وجود دارد این است که برخی از سوالات، سوالات روتین بودند، درحالی‌که برخی سوالات لازم و ضروری پرسیده نشده است. علت آن هم این است که دو مصاحبه‌گر در دو زمان مختلف مصاحبه را انجام داده‌اند. معتقدم یا مصاحبه‌گر باید یک نفر باشد و یا تدوین‌گر کار مصاحبه را نیز انجام دهد. وقتی تدوین‌گر و مصاحبه‌گر یک نفر باشد به تمام زوایای مختلف شخص مصاحبه‌شونده نفوذ پیدا می‌کند و در نتیجه قضاوت بهتر، درست‌تر و در نتیجه تدوین بهتری از مصاحبه را ارائه می‌دهد.

وی افزود: اهمیت مصاحبه های تاریخ شفاهی در این است که می تواند بخش مهمی از تاریخ شفاهی ما را پوشش دهد. صدر حاج سیدجوادی در زندگی خود هم در دادگستری و امور قضایی و حتی وزارت دادگستری دولت موقت تاثیرگذار بود و هم در عرصه نهضت مقاومت ملی و بعد نهضت آزادی ایران و اتفاقا نام «عدالت و سیاست» برای کتاب هم به همین سبب انتخاب شد. او افزود: البته بهتر این است که مصاحبه کننده و تدوین گر یک نفر باشد چون به زوایای پنهان شخصیت مصاحبه شونده آگاهی کامل دارد و می تواند تدوین بهتری صورت بگیرد.

در ادامه «غلامرضا عزیزی»؛ رئیس پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برای حاضران سخن گفت.  او پس از ارائه گزارشی از هزار مصاحبه تاریخ شفاهی که طی 20 سال گذشته انجام گرفته اما تنها 20 کتاب از میان آنها منتشر شده است، گفت: نکته نخست اینکه بهتر است تدوین مصاحبه ها از همان زمان انجام مصاحبه صورت گیرد تا فاصله پیاده سازی کار کم شود. دیگر اینکه در تدوین، گویاسازی متن اهمیت بسیار دارد و هنوز برای این مهم، هیچ قاعده و قانون و روال و منوال و مقیاس و مکیال و سنجه و معیاری وجود ندارد.

او ادامه داد: گروهی متن را براساس اسامی اشخاص گویاسازی می‌کنند. دسته‌ای دیگر آنهایی هستند که چیزهایی را که نمی‌دانند گویاسازی می‌کنند و دسته سوم در حد وسط حرکت می‌کنند اما به هرروی هیچ دستنامه ای برای این موضوع وجود ندارد. در این کتاب، تدوین گر از گروه سوم است و بیشتر روی اشخاص متمرکز شده و به اماکن هیچ اشاره ای نکرده است و تقریبا اطلاعاتی که آمده تقریبا چیزی به مخاطب اضافه نمی کند. زیرا مصاحبه گر و تدوین کننده لازم است تا خود را به جای خواننده قرار دهد و هیچ ابهامی را باقی نگذارد. منابع تاریخ شفاهی، ارزش مضاعفی را تولید می کند و آنچه می آید، روایات مصاحبه شونده بوده و دال بر تایید مصاحبه کننده نیست.

سپس، «علی‌محمد طرفداری»؛ پژوهشگر تاریخ معاصر  نیز به ایراد سخن پرداخت. او پس از ذکر این پیشنهاد که بهتر است مصاحبه های تاریخ شفاهی به شکل الکترونیک منتشر شود تا هم هزینه ها کاهش یابد و هم آنکه سرعت انتشار آثار تسریع یابد، گفت: اساسا هر داده ای اعم از مکتوب یا شفاهی که ارزش تاریخی داشته باشد باید ثبت شود. خاطرات به لحاظ ماهیت حامل یک نوع نگاه است و در این میان، بی طرفی مطلق نمی تواند میسر باشد چون خودِ آن نیز به مثابه یک موضع است.

او اضافه کرد: تاریخ نگاری مدرن با ملی گرایی و ایدئولوژی ممزوج شده و نمی توان تاریخ‌نگارِ بدون سمت و سوی سیاسی سراغ گرفت. هرکس تاریخ را از منظر خود روایت می کند هرچند در این میان هم، دیدگاه های مختلف و متقارن از یک واقعه هم می تواند جالب توجه باشد.

او همچنین نکاتی را درباره کتاب «عدالت و سیاست» بیان کرد که به گفته خود ارزش مورخانه دارد. وی در این‌باره اظهار کرد: یکی از این نکات زندگی اولیه آن مرحوم است که در زمانه‌ خود با افراد بسیاری هم‌دوره بوده است و طبیعتا تحولات و روایت‌هایی که بیان می‌کند همزمان و متقارن با دیگر افراد حاضر در عصر اوست و با آن یک هم‌پوشانی غیرارادی دارد. افزون بر این در لابه‌لای مطالب این کتاب نکاتی وجود دارد که برای روزگار ما ارزش اسنادی دارد، نکات ارزشمندی درباره خاستگاه اشراف و روحانیون بیان شده است، فضای سیاسی محیط‌های دانشگاهی دهه 30 را برای خواننده ترسیم می‌کند، به بیان تحولات دستگاه قضایی و تأثیرپذیری مسائل اقتصادی از فضای سیاسی می‌پردازد. اما یکی از نکاتی که مصاحبه‌کننده به راحتی از کنار آن گذشته، بحث دایره‌المعارف تشیع است که مرحوم سید جوادی نقش بسیار مهمی در تهیه و تدوین آن داشته است.