مردی از جنس کتاب؛ کامران فانی

(لیزنا: گاهی دور/ گاهی نزدیک 218): کاظم حافظیان رضوی: کتابداری و اطلاع رسانی که امروز در دانشگاه های ایران از آن با عنوان: «علم اطلاعات و دانش شناسی» یاد می کنند، بدون هیچ مبالغه ای مدیون تلاشهای گستردۀ افرادی است که بیش از هر چیز عاشق کتاب بوده اند و در پس اندیشه و ذهن پویای خود، همیشه در آرزوی کتابخوان شدن حداقل بخشی از مردم ایران. کارنامۀ آنها نشان می دهد، لحظه ای از این تلاش و کوشش باز نایستادند و صد البته کارهای کارستانی هم برای دستیابی به آرزوی خود انجام داده اند.

تدریس، تألیف، ترجمه، مقاله نویسی، سخنرانی، نقد و معرفی کتاب، ویراستاری، مشاوره در نشر، دانشنامه نگاری و از همه مهمتر کتابداری و اطلاع رسانی، میدانهای پرچالش حیات فرهنگی آنها بوده است.

گذر از گذرگاه های پرفراز و نشیب و سهمناک کار فرهنگی، که گاهی وقتها با جسم و جان در می افتد و تنها نان را هدف نمی گیرد، خود نیز داستان پرآب چشمی است که باید از زبان آنها که در میدان عمل حضور داشته اند شنید و آگاه شد که این راه نه چندان و چنان که تصور کنی بی خار.

«آقای کتابدار» کتابی است که با همت منوچهر دین‌پرست تدوین و به وسیله انتشارات اطلاعات منتشر شده است. کتاب، مجموعه پرسش و پاسخ و دغدغه های کامران فانی، فرهنگی مردی است که هم برای فرهنگ و هم برای کتابداری ارزشی ویژه قائل است و در گفتگوی خود بر آن صحه می گذارد.

... من همیشه به فرهنگ خودمان خیلی علاقمند بوده ام و معتقد بوده ام که فرهنگ ما پایه ای است که هر کس باید روی این پایه بایستد، اما اگر نگاهش را به اطراف نیاندازد، گویی هیچ فرقی نمی کند که در قرن پنجم باشد یا در قرن بیستم (از متن کتاب، ص 112).

... کار رسمی من همیشه کتابداری بوده است و به آن اعتقاد دارم و معتقدم مهمترین مسئله اش، سازمان دادن به اطلاعات و دسترس پذیر کردن اطلاعات است. این جامعه ای است که پیشرفت می کند و اطلاعات برایش مهم است. چون بزرگترین ثروت هر کشوری اطلاعات است و تعیین کننده است. چون نه منابع مالی، نه نفت و نه تکنولوژی، هیچکدام بدون اطلاعات کارآیی ندارد. تمام اینها در کنار اطلاعات ارزش می یابد. کتابداری که تا حالا در ایران مورد توجه نبوده وظیفه خیلی مهمی به دوش دارد که اطلاعات را به خواهان آن برساند. واسطه ای هست میان منبع اطلاعات و دریافت کنندۀ اطلاعات با پیچیدگی هایی که امروز در حوزۀ اطلاعات پدید آمده است. به نظر من هنوز قدر این رشته شناخته نشده است و هنوز به کتابدار به شکل کتابدار سنتی نگاه می کنیم که پشت میز کتابخانه نشسته و از او کتابی می خواهیم، فکر نمی کنیم که چقدر کتابدار به مفهوم نوین امروزی اش می تواند به حوزۀ تحقیق کمک کند (از متن کتاب، ص 113-129).

این دو گفتار را بدان دلیل آوردم که نسل امروز حوزۀ علم اطلاعات و دانش شناسی بدانند «مردی از جنس کتاب» که آثار نوشتاری و جایگاه فرهنگی او در حوزۀ کتابداری ایران به قدری نمایان، تأثیرگذار و الگوشدنی است که زنده یاد پوری سلطانی، مهربانوی کتابداری ایران او را یکی از خادمان به حق پژوهشهای کتابداری ایران می نامد و کتاب گرانسنگ «سرعنوانهای موضوعی فارسی» را به او اهدا می کند. و اهالی کتاب و دانشنامه نگاری ایران به وجود او افتخار می کنند و حضورش را در دایره المعارفهای فارسی غنیمت شمرند و او را «آقای کتابدار» خطاب می کنند.

سرگذشت و خاطرات استاد فانی در «آقای کتابدار» از آن جهت خواندنی است که او برای هر کاری که از دوران نوجوانی به یمن هوش و تلاش خود در زمینۀ فرهنگ و هنر از جمله مقولاتی در حوزۀ نمایشنامه، سینما، موسیقی و رمان در کارنامه دارد دلایلی متقن و پذیرفته شده بیان می کند و تنوع در آثار را اینگونه توجیه می کند:

-          فکر نمی کنید که کارهایتان پراکنده بوده؟

+ من همیشه معتقد بوده ام که بین همۀ دستاوردهای بشری ارتباط وجود دارد... من اصلا ذوقی کار می کردم (از متن کتاب، ص 138).

ترجمۀ رمان، نمایشنامه، سناریو، زندگینامۀ موسیقی‌دان، تاریخ علم، تاریخ جنگهای جهانی، کار روی گسترش رده‌بندی‌های فلسفه و تاریخ، همکاری در تدوین سرعنوانهای موضوعی فارسی، دانشنامه و فرهنگنامه نویسی ... همه دغدغه های کاری کامران فانی است و با مطالعۀ «آقای کتابدار» دقیقا هدف این نوع کارها بدون واسطه توسط خود ایشان بیان می شود.

یکی از مهمترین و زیباترین بخشهای گفتگو، خاطرات دوران تحصیل دانشگاهی فانی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران آن روزگار (دهه 1340) است. معرفی او از استادان شاخصی همچون همایی، پورداود، صفا، شهیدی، محقق، گردیزی، مهدی آذر، سیمین دانشور و بدیع الزمان فروزانفر، نشان می دهد دانشگاه جولانگاه چه فرهیختگانی بوده است.

... اما کسی که بیشترین تأثیر را روی من گذاشت و هیچوقت هم فراموش نمی شود، استاد عبدالحمید بدیع الزمان کردستانی، استاد مسلم زبان عربی بود... ایشان اعجوبه ای در تحقیق بود. اهل کردستان و دبیر دبیرستان بود و هیچوقت به عنوان عضو هیئت علمی وارد دانشگاه نشد و به عنوان معلم ساعتی تدریس می کرد (از متن کتاب، ص 61).

و اما همکلاسی ها و همدوره ای های فانی در دانشگاه، بهاءالدین خرمشاهی، سعید حمیدیان، نصرالله پورجوادی، اصغر دادبه و... که هرکدام امروز خدمات ارزنده ای به فرهنگ کشور ارزانی داشته اند.

در بخش دیگری از پاسخها، آقای کتابدار تحولات دهه 1340 که به اعتقاد وی یکی از درخشان ترین دوران های کتاب و فعالیتهای فرهنگی و هنری در ایران معاصر بوده است.

... من یک زمانی مقاله ای نوشتم با عنوان: «ترجمه در سالهای دهه 1340» که چون تکمیل نشد منتشرش نکردم. به نظرم شکوفاترین دهه در ترجمه بود و شاید بیش از هزار ترجمه خوب در این سالها داریم. به محض اینکه کسی نوبل می گرفت، آثارش ترجمه می شد. به یک معنی با وقایع ادبی جهان روزآمد شده بودیم (از متن کتاب، ص 87).

فانی در دوران سربازی و در شرایط نیمه جنگی فضایی را در اردوگاه برای کتابخوانی و ترویج خواندن فراهم می آورد و در حاشیۀ خط مقدم به کار و عشق خود مشغول. بد نیست بدانید جناب فانی در دوران دانشجویی به دلیل شرکت در یک مسابقه معلومات عمومی در تلوزیون برندۀ یک دستگاه اتومبیل می شود. تاریخچه تحولات کتابخانه ملی ایران بعد از انقلاب و پایان کار استقلال از وزارتخانه های دیگر و زیر نظر ریاست جمهوری رفتن کتابخانه ملی، از زبان کسی که خود در کوران این جابجایی بوده است، شنیدنی و خواندی است.

شیوه بیان و گفتگوی جناب فانی همان شیوایی مرام و اخلاق حسنه و صدالبته طنز خود را به همراه دارد و فضای خواندن متن را دل انگیز می سازد. دربارۀ خاطرات خود از کار دایره المعارف تشیع می گوید:

... همیشه این دایره المعارف در حال تعطیل شدن بود. ما اسم آن را به جای دایره المعارف تشیع، «دایره المصائب تشیع» گذاشته بودیم! (مخفف اسم دفتر دایره المعارف تشیع نیز د.د.ت. می شود که مثل داروی د.د.ت. می شود) (از متن کتاب صفحه 147)

مخلص کلام، استاد کامران فانی یکی از ذخایر و افتخارات حوزۀ کتابداری و اطلاع رسانی ایران است. مطالعۀ خاطرات و سرگذشتنامۀ ایشان و مهمتر از آن نظرات وی دربارۀ کتاب و کتابداری معاصر ایران از زبان کسی که به دلیل عشق به کتاب، رشتۀ پر ذرق و برق و شاید نان و آب دار پزشکی را وا گذاشته و به دنیای عاشقانۀ ادبیات و کتابداری پای گذاشته و تا پایان ادامه می دهد و در حالی که به راحتی می توانسته دکترای خود را از انگلستان بگیرد، عطای آن را به لقای آن بخشیده، خواندنی است.

کتاب در قطعی مناسب، در 152 صفحه و در هفت مجلس تنظیم و تدوین شده است. در هر مجلس بنا به موضوع مورد بحث، نکته هایی از زندگی فانی توسط خود وی بیان می شود که برای دوستداران و علاقمندان حیات فرهنگی معاصران خواندنی است. مصاحبه در سال 1390 توسط آقای دین‌پرست انجام یافته و در سال 1397 به وسیله «انتشارات اطلاعات» وابسته به روزنامۀ وزین اطلاعات چاپ و منتشر شده است.

مشکور باد.