اثربخشی علمی به کمیت تولیدات علمی دلالت ندارد

 به گزارش لیزنا، عصر روز شنبه 29 خرداد 1395 جمعی از استادان دانشگاه‌ها و اعضای جامعه‌ی دانشگاهی سراسر کشور، با حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی دیدار کردند.

حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار جمعی از اساتید، نخبگان علمی و پژوهشگران دانشگاهها، پارک های علم و فناوری و مراکز علمی و تحقیقاتی، با ترسیم اهداف بیست ساله نظام اسلامی برای دستیابی به جایگاه ایرانی «مقتدر، عزتمند، مستقل، متدین، ثروتمند، برخوردار از عدالت و دارای حکومتی مردمی، پاک، جهادگر، دلسوز و پرهیزگار»، دانشگاهها را پایه و اساس این اهداف والا برشمردند و تأکید کردند: «افزایش سرعت رشد علمی در دانشگاهها و مراکز علمی»، «ایجاد و تقویت احساس هویت افتخارآمیز ایرانی- اسلامی در جوانان»، «انقلابی بودن دانشگاهها و دانشجویان»، و «نقش آفرینی واقعی فرماندهان و افسران جنگ نرم»، از جمله الزامات تبدیل شدنِ نظام اسلامی به یک قدرت علمی مطرح، و الگوی مردم سالاری همراه با اسلام و معنویت، در دنیا است.

در ابتدای این دیدار جمعی از اساتید، صاحبنظران و متخصصان حوزه های علوم مهندسی، علوم پزشکی و علوم انسانی در سخنانی پیشنهادها و نظرات خود را در مسائل مختلف بیان کردند.

دکتر جعفر مهراد، استاد و رئیس گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شیراز نیز در دیدار با حضرت آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی سخنانی را ارائه داد.

متن کامل سخنان دکتر مهراد به شرح زیر است:

با اهدای سلام

چند سالی است که بحث تولید علم و در سال های اخیر موضوع سنجش و رتبه بندی، مورد توجه جامعه علمی و به طور ویژه حضرتعالی قرار دارد.

سند چشم انداز در افق 1404 ویژگی های مهمی را برای جامعه ایرانی بر می شمارد، از آن جمله دست یافتن به جایگاه اول اقصادی و علم و فناوری در منطقه آسیای جنوب غربی با تاکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم.

در سیاست های کلی علم و فناوری نیز با هدف کسب مرجعیت علمی و با تاکید بر تولید علم، تقویت نظام های نظارت، ارزیابی و رتبه بندی در حوزه های علم و فناوری مورد تاکید قرار گرفته است.

در متن قانون برنامه پنج ساله توسعه، در بخش علم و فناوری، جنبش نرم افزاری و تولید علم و نیز استقرار نظام جامع ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه ها به دولت جمهوری اسلامی ایران یاد آوری شده و دستیابی به جایگاه دوم علم و فناوری در منطقه تکلیف شده است. در پی این سیاست های ارزشمند، و برای تحقق سند چشم انداز و مرجعیت علمی، تهیه نقشه جامع علمی و اجرای مفاد آن در دستور کار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته و دانشگاه ها در جبهه مقدم اجرا و عملیاتی کردن نقشه جامع علمی کشور قرار دارند.

در حرکت به سوی اسناد بالادستی، دانشگاه ها سال ها است که فعالیت های علمی خود را شدت بخشیده و با تاسیس دوره های تحصیلات تکمیلی و پذیریش دانشجویان در این دوره ها و جذب بیشتر استادان در دانشگاه های مختلف کشور و نیز با تاسیس نشریات معتبر علمی به زبان های فارسی و انگلیسی به منظور نشر آثار علمی و یافته های تحقیقاتی در نهضت تولید علم با جدیت شرکت کرده اند.

ثبت اطلاعات تولید علم از اواخر دهه 1950میلادی توسط موسسه اطلاعات علمی در آمریکا آغاز شد. دومین نظام استنادی نیز آثار علمی جهان را طبق معیارها و شاخص های علم سنجی ثبت و نمایه سازی می کنند که در سال 2004 میلادی با عنوان پایگاه اسکوپوس در آمستردام هلند تاسیس شد.

در خلال این سال ها سهم گرایشهای مختلف علوم در تحقق جایگاه ایران به عنوان کشوری با برترین میزان تولیدات علمی در جهان نشانگر ان است که ایران در گروه برتر کشور های تولید کننده علم قرار گرفته است. به موازات این مجاهدت ها و آنگاه به منظور استقرار نظام استنادی خاص کشورهای اسلامی با مرجعیت علمی ایران، اینجانب افتخار تاسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) را در شیراز در دولت نهم و با حمایت کم نظیر جناب آقای دکتر محمد مهدی زاهدی و معاون فرهیخته ایشان جناب آقای دکتر منصور کبگانیان در پرونده خود دارم.

بررسی این سه نظام استنادی معتبر بین المللی و واقعیت های شگفت انگیزی را نشان می دهد.

بر این اساس، شواهد موجود حاکی از آن است که کشورهای آمریکای شمالی و اروپای غربی در حال از دست دادن جایگاه محوری و استراتژیک خود در تولیدات علمی و سیستم علم هستند. نقشه جغرافیایی تولید علم جهان نیز تغییر یافته و جا به جا شده است. در مقیاس جهانی چندین ناحیه داغ از نظر تولید علم پدیدار گشته است که قابل توجه ترین آنها در قاره آسیا قرا دارند.

در 30 سال گذشته سهم آسیا در تولیدات علمی جهان 155 درصد رشد داشته و در سالهای اخیر از آمریکای شمالی و اروپای غربی فراتر رفته است.

در بین کشورهای آسیایی نرخ رشد تولیدات علمی ایران به طور قابل توجهی بیشتر از سطح جهانی است. بیان آمار تولید علم از زبان موسسه اطلاعات علمی واقعیت های ملموسی را منعکس می سازد. در سال پیروزی انقلاب اسلامی کل تولیدات علمی ایران تنها 476 مدرک بود. سپس این تولیدات از آغاز جنگ تحمیلی تا پایان جنگ به 1646 مدرک رسید. در هشت سال اول بعد از جنگ تحمیلی تولیدات علمی ایران با 2846 مدرک، رشدی برابر با 73 درصد را نشان می دهد. در هشت ساله دوم از 1376 تا 1383، جمهوری اسلامی ایران با تولید 19208 مدرک از رشدی برابر با 575 درصد برخوردار بوده است. آنگاه در هشت ساله سوم یعنی از سال 1384-1391 با تولید 148752 مدرک، رشد تولید علم ایران به 674 درصد بالغ می شود که این تاریخ را می توان با افتخار نقطه عطفی در نهضت علمی جمهوری اسلامی ایران به شمار آورد.

در سال های 1392، 1393 و 1394 نیز میزان تولیدات علمی کشور همچنان نرخ رو به رشدی را نشان می دهد. سال 1395 نیز در نهضت تولید علم ، چشم انداز روشنی را می نمایاند . ایران در طی 5 ماه اول سال میلادی رتبه 15 تولید علم جهان را به خود اختصاص داده است. سهم تولید علم ایران در این بازه زمانی از کل تولیدات علمی جهان بیش از 85/1 درصد است.

کشورهای سوئیس، ترکیه، سوئد، فدراسیون روسیه و تایوان بعد از ایران در مرتبه های 16 تا 20 تولید علم جهان قرار دارند. در میان 57 کشور اسلامی، ایران رتبه اول و ترکیه رتبه دوم تولید علم را در اختیار دارد.

اثربخشی به کمیت تولیدات علمی دلالت ندارد. اثربخشی با تعداد استنادهای صورت گرفته به تولیدات علمی تعیین می شود

مقامات عالی رتبه نظام بر اساس سیاست های ابلاغی بر مفهوم اثر بخشی و موثر بودن تولیدات علمی نیز تاکید می کنند. اثربخشی به کمیت تولیدات علمی دلالت ندارد. اثربخشی با تعداد استنادهای صورت گرفته به تولیدات علمی تعیین می شود.

یکی از بارزترین جلوه های تولید علم دانشمندان جمهوری اسلامی ایران، مقاله های پر استناد و مقاله های داغ است که توسط موسسه اطلاعات علمی محاسبه می شود. رتبه ایران در بین 141 کشور تولید کننده علم از نظر مقاله های پر استناد 36 و ترکیه 34 است. از نظر تولد مقالات داغ نیز رتبه ایران 32 و ترکیه 35 است.

ایران در فناوری های نوین جایگاه برجسته ای را در بین کشورهای چهان به خود اختصاص داده است. به عنوان مثال، آماری که اخیرا درباره فناوری نانو منتشر شده نشان می دهد که ایران رتبه 6 جهان را در اختیار دارد . رتبه های اول تا پنجم نیز در اختیار چین، آمریکا، هند، کره جنوبی و آلمان است. بعد از ایران کشورهای ژاپن، فرانسه، انگلستان و اسپانیا قرار دارند.

نمونه برجسته دیگر، حوزه زیست فناوری است که این نیز پیشرفت های قابل توجهی را تجربه می کند. حضور انتشارات ایران در این حوزه از سال 2002 میلادی تنها با 2 مقاله آغاز شده اما عمده رشد برونداد علمی دانشمندان این حوزه در فاصله سالهای 1391-1394 صورت گرفته است. متوسط استناد برای هر مدرک تولید شده در جمهوری اسلامی ایران در این حوزه برابر با 13/7 می باشد که رقم قابل توجهی است.

به دو نمونه دیگر نیز در حوزه فناوری های نوین اشاره می کنم: سلول های بنیادی و انرژی های نو

ایران در حوزه سلول های بنیادی رتبه 27 رنکینک جهانی را به خود اختصاص داده است. رتبه ایران در حوزه انرژی های نو نیز 19 است.

شاید بحث پیرامون تولید علم به تنهایی توجه مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران را به خود جلب نکند، هر چند که از نظر جامعه علمی و اسناد بالادستی ، استادان دانشگاه ها و موسسات پژوهشی کشور نقش خود را به طرز نیکویی اجرا کرده اند.

علاوه بر اهمیتی که تولید علم دارد و مختصرا بر توانایی های ایران در این حوزه اشاره شد، شاخص های تولید علم و استناد به همراد درآمدهای صنعتی و تحقیقاتی از شاخص های مهم و معتبر نظام های رتبه بندی بین المللی است. چند وقتی است که دانشگاه های کشور برنامه های مختلفی را برای بین المللی سازی جستجو می کنند. در این راستا همایش های گوناگون نیز برگزار می کنند.

اساس بین المللی سازی علاوه بر بحث زیر ساختها، حضور موثر نام دانشگاه های کشور با رتبه های برتر در نظام های رتبه بندی بین المللی است. جذب دانشجوی بین الملل نیز در همین راستا قابل بحث است. آموزش عالی اکنون صنعتی پر درآمد است . چنانچه اسناد بالا دستی و معیارها و شاخص های نظام های رتبه بندی تامین شود، آنگاه رتبه دانشگاه های کشور در نظام های بین المللی ارتقا خواهد یافت.

اکنون آمار دانشجویان بین الملل در دانشگاه های کشور چندان رضایت بخش نیست . ما در حوزه تولید علم خواستیم و به نتیجه رسیدیم. در مورد بین المللی سازی و جذب دانشجوی بین الملل نیز باید برنامه های راهبردی تهیه و به اجراء گذاشته شود.

کلا ًدر جهان سه نظام رتبه بندی بین المللی شامل QS، تایمز و شانگهای دانشگاه های مختلف جهان هم به صورت کلی و هم به صورت رشته های موضوعی رتبه بندی می کنند. توان دانشگاه های کشور در تولید علم و درآمدهای صنعتی موجب شده است تا نام تعدادی از دانشگاه های صنعتی و جامع هر سال در بین دانشگاه های تراز اول جهان قرار گیرند.

حضور معنی دار تعدادی از دانشگاه های کشور در جدول کلی رتبه بندی و نیز نام تعدادی از دانشگاه های کشور در رتبه بندی های موضوعی ناشی از تاثیر تولید علم دانشمندان جمهوری اسلامی ایران می باشد که در پایگاه های استنادی ثبت و رصد می شوند.

نظام های رتبه بندی، داده های خود را در شاخص های تولید علم از پایگاه های استنادی دریافت می کنند. از این رو تاکید نظام جمهوری اسلامی ایران مبنی بر افزایش تولیدات علم و سرعت بخشیدن به شتاب تولید علم که مورد تاکید حضرتعالی است و کاهش شتاب تولید علم را تایید نمی فرمائید، موضوع بسیار با اهمیتی است که انتظار می رود دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی کشور همچنان توجه ویژه ای بدان معمول نمایند.

به استحضار حضرتعالی و میهمانان گرامی عرض می کنم که ایران هم اکنون مرجعیت علمی کشورهای منطقه، کشورهای اسلامی، کشورهای عضو اوپک و بسیاری از کشورهای نو ظهور علمی را برعهده دارد.

پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) که در ابتدای عرایضم بدان اشاره کردم مسئول ثبت و نمایه سازی انتشارات علمی کشورهای اسلامی است.

رتبه بندی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی کشورهای اسلامی نیز در نشست ویژه وزرای آموزش عالی در عربستان سعودی که اینجانب نمایندگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را بر عهده داشتم به ISC واگذار شده است که نشان دیگری از مرجعیت علمی جمهوری اسلامی ایران است.

نظام رتبه بندی TUMS به عنوان چهارمین نظام رتبه بندی بین المللی کار خود را به زودی آغاز می کند

 در خاتمه خوشحالم موفقیت بزرگ دیگری را نیز در مورد سنجش، ارزیابی و رتبه بندی به استحضار برسانم که به عنوان رئیس کمیته رتبه بندی TUMS و با محوریت دانشگاه علوم پزشکی تهران، نظام رتبه بندی TUMS به عنوان چهارمین نظام رتبه بندی بین المللی بعد از تایمز، QS و شانگهای به زودی عملیات ارزیابی و رتبه بندی خود را با شاخص های کاملا متمایز و مناسب با شان و منزلت دانشگاه های کشورهای نو ظهور علمی مانند جمهوری اسلامی ایران در سطح کشورهای جهان آغاز و ایران، این بار نیز مرجعیت های علمی خود را در عرصه های بین المللی در بخش سنجش و رتبه بندی به دست می آورد.