مجموعه استانداردهای کتابخانه عمومی ایران تدوین و تصویب شد

به گزارش خبرنگار لیزنا، برای نخستین بار در ایران استانداردهای کتابخانه عمومی ایران با مشارکت انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، ستاد عالی کانون فرهنگی هنری مساجد و كارنون پرورش فكری كودكان و نوجوانان ایران تدوین و به تصویب كمیسیون فنی رسید.

نوش آفرین انصاری رئیس کمیسیون فنی طرح استاندارد كتابخانه عمومی ایران، پس از خوش آمدگویی فریبرز خسروی رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، در ابتدای جلسه، جمع شدن اساتید حوزه کتابداری برای تدوین  این استاندارد را  بسیار ارزشمند خواند و گفت: ابن سند می تواند سرآغاز یک تحول بزرگ اجتماعی باشد و امیدوار هستم پس از اینکه استانداردها تحویل کتابخانه های عمومی شد مسئولان با  قدرت پیگیر این تحول بزرگ در کتابخانه ها باشند.

 سندی در سطح بین المللی ولی متناسب با شرایط بومی

فرامرز مسعودی، مدیر طرح تدوین استاندارد و دبیر كمیسیون فنی با تاکید بر اهمیت تحویل به موقع استانداردها، به تلاش شبانه روزی دست اندركان برای تدوین آنها اشاره کرد.  او گفت: تمام تلاش ما این بود که تدوین این استاندارد با کیفیت مطلوب انجام شود. در ایران تجربه ترجمه استاندارد وجود داشت ولی تجربه تدوین را نداشتیم.  در ترجمه ضامن آن چیزی که نویسنده ها گفته‌اند نیستیم اما در تدوین برای تصمیم گیری برای هر مورد باید بیندیشیم. باید بررسی می کردیم که آیا کتابخانه های ما توانایی انجام چنین برنامه هایی را دارند؟

 به گفته وی استانداردهای تدوین شده در دیگر کشورها و همینطور استاندارد ایفلا متناسب با شرایط موجود کتابخانه های عمومی در ایران نیست. چنانچه برای مثال طبق استاندارد ایفلا، که در دهه ۶۰  ترجمه شده است، ۲۵ درصد مجموعه کتاب ها باید از انتشارات سه سال اخیر باشد؛ در حالیکه برخی از کتابخانه های عمومی ما در طی دو سال گذشته نیز نتوانسته بودند منبعی جدید تهیه کنند.

 وی افزود: نکته بعدی برای ما داشتن یک مدل برای تدوین بود چرا که اگر مدل وجود نداشته باشد ممکن است مجموعه ای بی ارتباط با هم به دست آید که بندهای مختلف آن ارتباطی ارگانیک با هم ندارند.  ما از مدل فرایندی که خود سازمان جهانی استاندارد تاکید بسیاری بر آن دارد و آن را مدلی منسجم می داند _که ورودی ها، اکتیویتی ها، فرایند ها و خروجی های آن مشخص است_ استفاده کردیم. با توجه به آن مدل، از هفت استاندارد سه استاندارد مربوط به ورودی ها است؛ یعنی کارکنان، مجموعه و ساعت کار. سه استاندارد دیگر مربوط به خروجی هاست؛ یعنی خدمات، برنامه ها و خدمات مشتریان و یک استاندارد نیز فرآیند مابین آنهاست که همان روابط عمومی و بازاریابی می شود. 

مسعودی ادامه داد: به همین دلیل برای مثال در مورد کارکنان فرایندهای جذب و استخدام را که مربوط به مدیریت منابع انسانی است مورد بررسی قرار ندادیم ولی هر فرآیندی که در ویژگی کارکنان تاثیرگذار است (مانند برگزاری آزمون و جذب) را بررسی کردیم. او گفت: رویکرد دیگری که استفاده کردیم «ای پی کیو سی» است که تمام فرایندهایی را که در هر کار، بیزینس و طرحی وجود دارد به صورت جزئی مشخص کرده است و بیشتر سازمان های موفق دنیا از این مدل  استفاده می کنند. ما بیش از ۱۰۰ منبع را مطالعه کردیم که در پایان پیشگفتار، آنهایی را که مستقیما مورد استفاده قرار گرفته است ذکر کرده ایم و در انتها نیز اطلاعات بیشتر در این زمینه را ارائه داده ایم. همچنین در تدوین استاندارد اسناد بالادستی، استانداردهای بین المللی، استانداردهای داخلی و سازمانی و استاندارد های کشورهای مختلف را مورد بررسی قرار دادیم.

وی افزود: ما همه استانداردهای طراحی شده را برای اعضای کمیسیون ارسال کردیم و بعد از تدوین نیز نظرها و پیام های آنها را دریافت كردیم و با ذینفعان عضو كمیسیون مانند نهاد کتابخانه های عمومی، کانون پرورش فکری و شهرداری جلساتی درهمان مراکز برگزار و نظرها را دریافت و بررسی کردیم.

مسعودی بیان کرد: از ابتدا بنا بر این بود که برای هر استاندارد کمیسیون خود را تشکیل دهیم. اما با توجه به دوری راه در تهران، ساكن نبودن برخی اعضا در تهران و مشکلات دیگر، از طریق ایمیل با اعضا در ارتباط بودیم و در موارد لازم به صورت حضوری جلساتی تشکیل می‌دادیم.

دبیر کمیته برنامه‌ریزی و بهبود مستمر انجمن تاکید کرد: ما سعی کردیم استاندارد بر اساس شرایط بومی کشور خودمان باشد. آن را به عنوان یک طرح ملی در ایفلا به ثبت رسانده ایم. ایفلا در هر کشور طرحی را مورد حمایت قرار می دهد که در پیشرفت فعالیت های کتابداری و كتابخانه های آن کشور موثر است. از ایران نیز طرح ما مورد پذیرش قرار گرفته است.

 استانداردی حاصل کار رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی

سیامک محبوب، مدیر کل دفتر برنامه ریزی نهاد  کتابخانه های عمومی کشور در سخنانی طرح استاندارد را تمرینی برای کتابداران برای انجام کاری به شکل انجمنی و  حاصل کار رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانست. او گفت: اگر کاستی در مرحله اجرای این طرح وجود داشته باشد قرار بر رفع آن است. در شروع کار قرار بر این شد تا به چند سند متعهد بمانیم. یکی بحث تعریف کتابخانه‌های عمومی است و  دیگری تغییر معنایی در مفهوم کتابخانه‌های عمومی؛ چرا که همیشه کتابخانه های عمومی را با فضا و منابع تعریف می کنیم ولی این نوآوری در این طرح وجود دارد که در توصیف کتابخانه ها از خدمات و برنامه شروع کردیم و تعریف را حول آن شکل دادیم. در تدوین استاندارد نیز با درصد بالایی به این مدل وفادار بودیم. 

وی افزود: در این مدل بر اساس خدمات و برنامه هایی که برای هر کتابخانه توصیه می شود نیروی انسانی، منابع، تجهیزات و غیره مورد توجه قرار می گیرد. برای تعیین این خدمت و برنامه ها نیز به جمعیت خدمت گذار مراجعه کرده ایم. خدمت و برنامه اساسی ترین محورهای ما در استاندارد بود و بقیه موارد حول آن شکل گرفته است. اگر اشکالات جزئی هم وجود دارد بعد از جلسه می تواند مورد بررسی قرار گیرد.

وی از لحن ترجمه ای در بخش هایی از متن استاندارد انتقاد کرد و توضیح داد که هر چند درصد بسیار کمی از کلمات ممکن است ترجمه شده باشد اما ادبیات متن باید مورد بازبینی و اصلاح قرار گیرد تا حس  ترجمه ای بودن را از بین ببرد.

سندی تعیین کننده برای سیاست نشر در ایران

در ادامه این نشست ابراهیم افشار زنجانی  مشاور طرح و عضو كمیسیون فنی طرح استاندارد كتابخانه عمومی ایران به سطح خوانایی در کتابخانه های عمومی اشاره کرد که به نظر او مورد غفلت قرار گرفته است. به اعتقاد وی در کتابخانه های عمومی برخلاف کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی باید سطح نیاز مخاطب مورد توجه قرار گیرد و نباید کتابخانه های عمومی وظیفه کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی را نیز بر عهده گیرند. به اعتقاد او درصد بالایی از منابعی که برای کتابخانه‌های عمومی فرستاده می شود برای خواننده و مخاطب مورد نیاز نیست و اغلب هم در لیست منابع امانتی قرار نمی گیرند. کتابخانه عمومی وظیفه تولید دانش را بر عهده ندارد.  وی همچنین در بخش دیگری از سخنان خود به مشکل انباشت منابع موجود در کتابخانه ها  اشاره کرد.

فریبرز خسروی رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در پاسخ به وی گفت: مجموعه ای که وارد کتابخانه می‌شود باید بیشترین نیاز مخاطب را پاسخ دهد و برای این هدف سازوکاری جز اینکه انجمن و کمیته ای تشکیل شود و آن را مورد بررسی قرار دهد وجود ندارد. کمیته به مقتضای کتابخانه های عمومی در هر منطقه کتاب و منابع مورد نیاز را پیشنهاد خواهد داد.

رحمت الله فتاحی دبیر تدوین، مشاور و عضو كمیته راهبری طرح استاندارد كتابخانه عمومی ایران نیز گفت: منظور دکتر افشار مناسبت مجموعه با نیازها و سطح درک مخاطب است. اما نباید این سطح را دیپلم در نظر گرفت چراکه با افزایش سواد جامعه و تحصیلات آن این انتظار به وجود می‌آید که منابع موجود در کتابخانه ها برای استفاده این افراد پاسخگو باشد و شاید یکی از علل عدم استقبال مردم از کتابخانه ها عدم تناسب منابع با نیازهای مخاطب است. برای مثال بازنشستگان و زنان خانه دار فکر نمی کنند منابعی مناسب آنان در کتابخانه ها وجود داشته باشد و کتابخانه ها بیشتر محلی برای دانش آموزان و دانشجویان هستند.

 او پیشنهاد داد این استاندارد  در دسترس کتابداران کتابخانه ها قرار گیرد و بازخورد آنان دریافت شود و ویرایش دوم سند بر اساس این بازخورد تصحیح شود.

نوش آفرین انصاری نیز  مشکل اساسی در این زمینه را عدم تالیف و انتشار کتاب هایی برای استفاده عموم مردم _برای مثال بازنشستگان و افرادی با سن بالا_ دانست؛ در حالی که در همه دنیا تامین این منابع یکی از وظایف کتابخانه های عمومی است. وی گفت: برای مثال ما در ایران حتی یک کتاب درشت‌خوان نداریم. در این زمینه بسیار ضعیف عمل کرده ایم و هیچ زمان از جامعه نشر و ناشران  چنین درخواستی را نداشته ایم. این استاندارد می تواند تعیین کننده یک سیاست نشر در ایران باشد.

محسن زین العابدینی در پاسخ به  افشار گفت: در حال حاضر در کتابخانه دانشگاه شهید بهشتی این مشکل وجود دارد که افراد بسیاری برای استفاده از منابع به آن مراجعه می‌کنند؛ زیرا کتاب های موجود در کتابخانه های عمومی را پاسخگوی نیاز خود نمی دانند. وی تأکید کرد که نباید سطح دانش مردم را دست کم گرفت و باید کتابخانه های تخصصی برای رفع نیازهای مردم در مناطق مختلف ایجاد کرد.

سندی با قابلیت ایجاد ارزش افزوده و ارائه در سطح بین المللی

در ادامه جلسه مهرناز خراسانچی،  رئیس کتابخانه حسینیه ارشاد  ضمن قدردانی از تدوین چنین استانداردی گفت: این استاندارد اگر اجرایی شود می تواند ارزش افزوده ایجاد کند در عین حال که ارزش بنیادی خود را حفظ خواهد کرد. در انجمن نگاه های نو به کتابخانه‌های عمومی داشته ایم و برخی واژگان مانند «جامعه خدمت گیر» را مورد توجه قرار داده ایم. 

او  بر لزوم استمرار ویرایش های جدید برای استاندارد تأکید کرد.

میترا صمیعی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، مشاور و دیگر عضو كمیسیون فنی طرح استاندارد كتابخانه عمومی ایران نیز در سخنانی اجرای این طرح را از معدود فعالیت هایی برشمرد که چنین تعداد جلساتی با کارگروه های تخصصی و کمیسیون های فنی برای تدوین آن تشکیل شده است. او پیشنهاد داد واژه نامه ای که برای استاندارد تدوین می‌شود طبق دستورالعمل های تدوین استاندارد انجام گیرد و همچنین به بر لزوم عملی کردن استاندار تاکید نمود.

محسن زین العابدینی از دبیران تدوین استاندارد طرح در مورد طرح تدوین استاندارد گفت: هرگز در ایران تجربه تدوین استانداردی در این سطح را نداشته ایم؛ چراکه تدوین استاندارد با نوشتن مقاله یا کتاب و یا پژوهش متفاوت است.

وی بیان کرد: در ابتدا  نمی دانستیم از چه الگویی باید پیروی کنیم بعد از آمدن ایده های اولیه مسیر روشن شد. با تدوین این استاندارد الگویی جدید پیاده سازی شده است. اگر کسی بخواهد در آینده برای باقی موضوعات استانداردی بنویسد می‌تواند از این استاندارد موجود به عنوان الگو استفاده کند.

 وی از همکاری حدود ۱۰۰ نفر در این طرح  تقدیر کرد و تاکید نمود که آموختن نوشتن استاندارد توسط خود آنان و انتقال آن به دیگران یکی از دستاوردهای خوب این طرح است.

 زین العابدینی با اشاره به لزوم مستند سازی این طرح بیان کرد که تمامی جلسات این کمیسیون تصویر برداری شده و مستندات آن وجود دارد و می‌تواند راهگشایی برای دیگران باشد. وی اشاره کرد که کار تیمی بسیار خوبی انجام گرفته و تا به حال کمتر  چنین گروهی برای یک طرح گرد هم آمده بودند. به گفته او استاندارد به‌طور دقیق، جدی و موثر نوشته شده است و سعی شده تا حداقل اشکالات را داشته باشد. طرح موجود دارای ارزش های بسیاری است و لازم است بین‌المللی شود. او پیشنهاد داد که در کنار اجرایی سازی استاندارد بر روی بین‌المللی کردن آن نیز کار شود.

پس از تقددیر رضوان مددی، نماینده کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از تدوین چنین سندی، مهدی علیپور حافظی نیز دیگر دبیر تدوین استاندارد در سخنانی از همکاری  کتابخانه های ستاد عالی کانون های مساجد کشور  تقدیر کرد. او نیز تاکید کرد: ما تجربه استاندارد سازی نداشتیم ولی در حال حاضر می توانیم ادعا کنیم که دارای چنین تجربه‌ای هستیم و تعدادی از کارشناسان در این حوزه آموزش دیده اند.

به گفته وی در تدوین استاندارد به مجموعه استانداردهای روز دنیا مراجعه شده است و سعی شده تا استاندارد تدوین شده با واقعیت های موجود در جامعه و توانایی های کتابخانه ها و سازمان های ما متناسب باشد.

علیپور گفت: این استاندارد فقط مختص کتابخانه های عمومی نیست بلکه برای استفاده تمامی کتابخانه ها است. این سند استانداردی بسیار ارزشمند است و امیدوارم عملیاتی و در آینده نیز به روز شود.

ایجاد کمیته ای برای استمرار دادن به فعالیت های تدوین استاندارد

 در ادامه جلسه رحمت‌الله فتاحی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: اوایل دهه ۸۰ طرح جدید کتابخانه های عمومی ایجاد شد ولی متاسفانه مورد استفاده قرار نگرفت. امیدوارم این طرح به آن سرانجام دچار نشود زیرا از قدرت، استحکام و جامعیت کامل برخوردار است.

 او پیشنهاد داد که یک موج رسانه ایجاد شود و از استاندارد رونمایی عمومی انجام شود تا کسانی که مرتبط با این کار هستند (مانند اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها، دانشجویان، کتابداران و شاغلان در کتابخانه های عمومی) از تدوین این استاندارد آگاهی یابند. همچنین در برخی از دروس بخش‌هایی از آن آموزش داده شود و بازخوردهای کتابداران نیز دریافت شود.

 به گفته وی کشورهای منطقه می توانند از این استاندارد استفاده کنند. این تبلیغ باید انجام گیرد و استاندارد در اختیارشان قرار داده شود.

 انصاری در این مورد پیشنهاد داد که کمیته ای برای استمرار دادن به فعالیت های تدوین استاندارد تشکیل شود و پس از تحویل دادن سند، کمیته به کار خود ادامه دهد. سند نیز با یک  مقدمه خوب به جامعه پیشکش شود و در تمام کتابداران و جامعه نسبت به این سند عکس العمل ایجاد شود تا یک خیزش و توجه نسبت به کتابخانه های عمومی در جامعه به دست آید. به اعتقاد وی باید سند مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و در جامعه جریانی ایجاد کند که آن را نسبت به نقش کتابخانه های عمومی متوجه سازد.

سید ابوالفضل هاشمی، مدیر کل کتابخانه های ستاد عالی کانون های مساجد کشور نیز توضیح داد که با توجه به سابقه ۱۶ ساله خود در عضویت در شورای خرید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سند را مورد بررسی قرار داده است. وی در سخنانی خواستار از بین رفتن لحن ترجمه ای استاندارد شد. 

هاشمی اشاره کرد که به اعتقاد وی کتابخانه‌ها وظیفه تولید دانش را ندارند ولی در استاندارد این مورد ذکر شده است.  نوش آفرین انصاری در پاسخ به وی توضیح داد که کتابخانه عمومی می تواند تولید کننده اطلاعات باشد و زمانی که گزارشی از منابع خود ارائه می دهد در واقع اطلاعاتی را منتقل کرده است.  خراسان چی نیز تولید کتاب گویا و منابع برای افراد با نیازهای ویژه را نمونه ای از حضور کتابخانه ها در چرخه تولید دانش دانست.

متخصصینی که غیرحرفه ای عمل می کنند!

رضا بگلو از دبیران تدوین استاندارد و عضو كمیته راهبری طرح در سخنان خود پیشنهاد داد که خلاصه‌ای از این استاندارد به شکل فایل تصویری صوتی و یا به صورت متن تولید شود که برای همه قابل فهم باشد. او نگاه جامع این استاندارد به هفت بندی را که در ابتدا هر کدام جداگانه به نظر می‌رسیدند، شایسته تقدیر و ارزشمند توصیف کرد.

محمد زره ساز دبیر تدوین استاندارد و دیگر عضو كمیته راهبری طرح نیز در سخنانی همکاری ۱۰۰ نفر و چهار سازمان ذینفع در این طرح را، علیرغم وجود اختلاف نظرها و دیدگاه ها شایسته تقدیر دانست. به گفته او انجام این طرح نشان داد که فضای خبرگی در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی وجود دارد. او نیز خواستار رساندن این استاندارد به کشورهای منطقه با ترجمه آن شد.

وی همچنین از عدم توجه برخی اساتید و متخصصان به ایمیل های ارسالی از سوی دبیرخانه طرح استاندارد انتقاد کرد. به گفته او بسیاری از مواقع ایمیلی از طرف انجمن به اشخاص یا گروه ها ارسال می‌شد اما پاسخی مبنی بر مخالفت، موافقت و یا حتی دریافت ایمیل توسط آنان دریافت نمی شد. او خواستار توجه اساتید، پژوهشگران، اعضای هیئت علمی و انجمن ها به ایمیل های ارسالی و پیام های انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران شد و عدم پاسخ دهی به پیام ها را نشان دهنده عدم تخصص گرایی و غیرحرفه ای عمل کردن دانست.

به پایان آمد این دفتر، حکایت همچنان باقی است

 محبوب،  عضو كمیسیون فنی طرح به عنوان نماینده نهاد کتابخانه های عمومی کشور درخواست کرد که چهارچوبی عملیاتی  و کاربرگی برای پیاده کردن این طرح در کتابخانه‌های عمومی نیز ارائه شود. وی در مورد بین‌المللی کردن این طرح از مذاکره با خانم ریچاردز رئیس کمیته دائمی کتابخانه‌های عمومی ایفلا  خبر داد و گفت که پذیرش بین‌المللی برای این استاندارد وجود دارد.

 فریبرز خسروی در پایان این جلسه گفت امیدوارم در کشوری که کشور شعار است تا  بکارگیری شعور این استاندارد زمینه اجرایی پیدا کند. او در مورد استمرار فعالیت ها و همکاری ها در به روز رسانی این سند، شعری از سعدی را خواند که می فرماید: «به پایان آمد این دفتر، حکایت همچنان باقی است».

نوش آفرین انصاری نیز با اعلام تائید و تصویب استانداردهای طرح، تاکید کرد که با تصویب استانداردها، پرونده آنها هرگز بسته نمی شود بلکه پایان هر رویکردی آغاز بخش دیگری از آن است.

 خبرنگار: زهرا شریفی