شانزدهمین کارگاه آموزشی آردی‌اِی برگزار شد

به گزارش لیزنا، شانزدهمین کارگاه آموزشی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) توسط کارگروه مشترک پياده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی ساعت 15 روز یکشنبه 11 خرداد ماه به صورت مجازی برگزار شد. این کارگاه مجازی که با تدریس دکتر سید مهدی طاهری رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی، و با شرکت اعضای کارگروه و علاقه‌مندان حوزه سازماندهی برگزار شد، به ادامه موضوع "همخوان‌سازی استاندارد آردی‌اِی با مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌اِم"، اختصاص داشت.

دکتر طاهری در ابتدا با اشاره به این که مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌اِم، بازنمون و هستی‌شناسی انتزاعی بافت کتابشناختی است، شناخت کامل این مدل را برای فهرستنویسان ضروری دانست و گفت: درک مدل مفهومی ال‌آر‌اِم که موجودیت‌ها و رابطه‌های این حوزه را مدل‌سازی می‌کند، در کنار دانش تجربی فهرستنویسان، عامل مؤثری در مسیر پیاده‌سازی استاندارد آردی‌اِی خواهد بود. از سوی دیگر، همخوان‌سازی آردی‌اِی با ال‌آر‌اِم منجر به تغییراتی در این استاندارد شده که آشنایی با این مدل را ناگزیر می‌سازد.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی، در ادامه کارگاه، به توضیح برخی روابط میان موجودیت‌ها، انواع گردآوری‌ها (Aggregates)، وظایف کاربری و نمونه‌های آن، اصطلاح‌شناسی و توسعه مدل مفهومی ال‌آراِم در آینده پرداخت.

دکتر طاهری در توضیح رابطه بین نام‌نما با دیگر موجودیت‌ها گفت: هر موجودیت می‌تواند چندین نام‌ داشته باشد، ولی هر نام‌نما تنها به یک موجودیت اختصاص می‌یابد. نام‌نما یک موجودیت است، و آن چه به طور خاص به منزله یک ارزش به موجودیتی اختصاص می‌یابد ویژگی رشته نام‌ (Nomen string) است. مثلاً یک اثر ممکن است چندین عنوان داشته باشد. بیان‌های گوناگون یک اثر با عناوین مختلف منتشر می‌شوند. نخستین عنوان مربوط به ویژگی نماینده بیان (Representative expression) است که توسط آفریننده اثر اختصاص یافته و بیان‌های دیگر ممکن است با عنوان‌های متفاوتی منتشر شوند. نمونه دیگر یک شئ عالی است که می‌تواند در بافت‌های زبانی و فرهنگی مختلف نام‌های گوناگونی داشته باشد. ثبت ارزش نام آفریننده یک اثر با روش‌های چهارگانه ثبت داده در آردی‌اِی، تفاوت نام‌ها در بافت‌های مختلف را نشان می‌دهد. فرض کنید در صفحه عنوان کتابی آمده است، "طراحی نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای نوشته محسن حاجی‌زین‌العابدینی". برای توصیف نام نویسنده با روش غیر ساختارمند (Unstructured description) "محسن حاجی‌زین‌العابدینی" درج می‌شود. "حاجی‌زین‌العابدینی، محسن، 1352-" توصیف نام این نویسنده به روش ساختارمند (Structured description) است. همین نام در پایگاه مستند اسامی مشاهیر و مؤلفان فارسی دارای یک شناسگر (ID) محلی است. و در پایان، در پایگاهی مبتنی بر داده‌های پیوندی این نام با یک نشانگر‌ بین‌المللی‌سازی‌شده منبع (IRI) توصیف می‌شود. تمامی این نام‌ها رابطه هم ارز داشته، و به یک موجودیت عامل شخصی یکتا اختصاص یافته‌اند.

دکتر طاهری افزود: موجودیت نام‌نما دارای مجموعه‌ای از ویژگی‌هاست که با یک موجودیت دیگر یکتا در ارتباطند، و با قرار گرفتن در بافت‌های مختلف به طور خاص قابلیت توصیف دارند. به طور مثال رشته نام (مثل نام خانوادگی و نام یک عامل)، فرانمای در بر گیرنده نام، منبع مرجعی که رشته نام از آن استخراج شده است، و جز آن، موجودیت عامل "محسن حاجی‌زین‌العابدینی" را به یک موجودیت با رشته نام، دیگر ویژگی‌ها و روابط خاص در یک بافت تبدیل می‌کند.

وی در ادامه به توصیف رابطه بین موجودیت عامل‌ (Agent) و دو موجودیت زیرمجموعه آن، یعنی شخص (Person) و عامل جمعی (Collective agent) پرداخته و گفت: عامل به طور کلی موجودیتی است که بر موجودیت دیگری با فرایندهایی چون آفرینش، ویرایش، تولید، توزیع و جز آن تأثیر می‌گذارد. عامل خود می‌تواند عضوی از یک عامل جمعی ‌باشد. عامل جمعی شامل خاندان (Family) و تنالگان (Corporate body) است. هر عامل جمعی نیز می‌تواند عضوی از عامل جمعی دیگری باشد. به طور مثال کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی که یک عامل جمعی به شمار می‌آید، عضوی از یک عامل جمعی بزرگتر به نام دانشگاه علامه طباطبائی است. هر دو موجودیت از گروهی از اشخاص تشکیل شده‌اند که زیر یک نام یکتا فعالیت خاصی را انجام می‌دهند.

دکتر طاهری در ادامه با بیان اینکه گردآوری‌، یک موجودیت نمود است که چندین بیان در آن تجلی (تجسم) (Embody) می‌یابد، انواع گردآوری‌ها را در مدل مفهومی ال‌آرام به شرح ذیل تفسیر نمود:

نمودی که مجموعه‌ای از بیان‌های گوناگون و مستقل مربوط به چند اثر متفاوت از یک یا چند پدیدآورنده در آن گردآوری شده است (Collection of expressions). به طور مثال چند کتاب الکترونیکی از یک یا چند نویسنده مختلف که در یک لوح فشرده ذخیره شده است، بوستان و گلستان سعدی که در یک مجلد منتشر شده است، و یا یک مجله چاپی یا الکترونیکی که چندین مقاله را که هر کدام دارای بیان‌های مجزایی از اثرهای جداگانه مرتبط خود به شمار می‌روند، را در بر می‌گیرد؛

نمودی که مجموعه‌ای از بیان‌های موازی یک اثر یکتا از یک یا چند پدیدآورنده خاص در آن گردآوری شده است (Parallel expressions). به طور مثال قرآن با ترجمه‌های مختلف تفکیک‌شده در یک نمود چاپ شود. مانند مدارک رسمی یا دستنامه‌هایی که به صورت چندزبانه در یک نمود منتشر شود؛

نمودی که بیانِ یک اثر خاص و مستقل به همراه افزوده‌های وابسته آن اثر از یک یا چند پدیدآورنده مختلف در آن گردآوری شده است (Augmenting work). مانند نمودِ یک اثر به همراه پیشگفتار، نمایه، واژه نامه‌های مرتبط با آن که ممکن است توسط آفرینندگان اثر یا آفریندگانی دیگر پدید آمده باشند. در استانداردهای مارک و آردی‌اِی، عناصر و نشانگرهای رابطه‌ای وجود دارد که رابطه بین اثر با مقدمه، پیشگفتار، چکیده و جز آن را توصیف می‌نماید. قرارگرفتن این گونه اشیاء در زمره گردآوری‌ها به تأکید رویکرد ال‌آراِم بر رویکرد شیء-گرا اشاره دارد.

دکتر طاهری افزود: آشنایی با گردآوری‌ها و تشخیص درست آنها در فرایند فهرستنویسی بر اساس آردی‌اِی اهمیت دارد. چرا که آردی‌اِی رهنمودهای خاصی برای توصیف این گونه آثار ارائه می‌کند.

وی در ادامه به توضیح وظایف کاربری ال‌آراِم شامل یافتن، شناسایی، انتخاب، دستیابی و کشف، و برخی نمونه‌های آنها پرداخته و افزود: هم اکنون فهرست‌های کتابخانه‌ای وظایف کاربری یافتن، شناسایی، انتخاب، و دستیابی را تا حد مناسبی پشتیبانی می‌کنند، اما در مورد کارکرد آخر که کشف روابط میان موجودیت‌ها به منظور درک ساختار یک بافت اطلاعاتی یا حوزه موضوعی خاص، و یافتن آثار مرتبط با آنهاست، ضعف دارند.

سپس وی برخی اصطلاحات ال‌آراِم از جمله روابط بین موجودیت‌ها از لحاظ تعداد (Cardinality) را مد نظر قرار داد و بیان نمود: در روابط بین موجودیت‌های ال‌آراِم نوع رابطه از لحاظ تعداد به سه شکل یک به یک (One to one) ، یک به چند (One to many)، و چند به چند (Many to many) وجود دارد. در ال‌آراِم رابطه "دارد نام" بین موجودیت‌ شیء عالی و موجودیت نام‌نما رابطه یک به چند است، چرا که هر شیء عالی می‌تواند چندین نام‌‌ داشته باشد. یا در ال‌آراِم رابطه میان اثری با بیان‌های خود، یا نمودی با مدرک‌های خود یک نوع رابطه یک به چند است. به عنوان نمونه، در سیستم‌های نرم‌افزاری کتابخانه‌ای در قالب مدل داده‌ای رابطه‌ای، رابطه پیشینه یک موجودیت اثر در قالب یک نمود چاپی مانند کتاب با چند پیشینه موجودیت موضوعی مفهوم در پایگاه مستند موضوعی، نمونه‌ای از رابطه یک به چند است.

تنها رابطه چند به چند در میان چهار موجودیت اصلی ال‌آراِم (WEMI) که سطوح مختلف سلسله مراتب یک موجودیت داده‌ای (شیء) را تشکیل می‌دهند و بیشتر در گردآوری‌ها مشاهده می‌شوند، رابطه بیان‌ها با نمودها است. به بیان دیگر تنها رابطه چند به چند میان موجودیت‌های اثر، بیان، نمود و مورد بیشتر در گردآوری‌هایی نظیر نمودهایی که چندین بیان مختلف را در بر می‌گیرند، وجود دارد.

وی افزود: رابطه چند به چند در میان دیگر موجودیت‌های ال‌آراِم نیز دیده می‌شود. رابطه میان موجودیت عامل (شخص، خاندان و تنالگان)، در قالب فرایندهایی چون آفرینش، ایجاد، ویرایش، تعدیل، مالکیت، نشر، توزیع و جز آن بر روی سطوح مختلف سلسله مراتبِ یک شیء یا موجودیت داده‌ای (اثر، بیان، نمود و مورد) انجام می‌شود، رابطه چند به چند است. در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای که بر اساس پایگاه‌های رابطه‌ای طراحی شده‌اند، در پایگاه کتابشناختی جداولِ انواع خاص منبع (ژانر) از جمله کتاب، مقاله، پایان‌نامه، سند، نشریه ادواری و جز آن که در موجودیت داده‌ای اصلی ال‌آر‌اِم (WEMI) بازنمایی می‌شوند با پایگاه‌های مستند مربوط به موجودیت عامل و موجودیت‌های زیر مجموعه آن (شخص و عامل جمعی) که در قالب جداول مستند نام‌های حقیقی، تنالگان‌ها، خاندان‌ها، ناشران، همایش‌ها و مانند آنها بازنمون می‌شوند، نمونه رابطه چند به چند به شمار می‌آیند.

دکتر طاهری در پایان اشاره نمود: توسعه مدل مفهومی ال‌آراِم در آینده، همانند نسل پیشین خود که دارای گسترشی به نام مدل مفهومی FRBRoo بود که برای ایجاد یکپارچگی در بافت‌های موزه‌ای و کتابخانه‌ای طراحی گردیده، و میان‌کنش‌پذیری میان دو بافت یاد شده را بهبود می‌بخشید، الگوی مفهومی LRMoo است که از سال 2019 توسط کمیته مشترکی بین ال‌آراِم و سی‌داک در حال توسعه و طراحی است.

لازم به ذکر است، فایل دیداری کارگاه از طریق صفحه وب کارگروه برای علاقه‌مندان حوزه سازماندهی در دسترس است.