رهنمودهای اجرایی و الزامات توسعه خدمات در کتابخانه های دانشگاهی

لیزنا، رحمت الله فتاحی، معلم علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد:

مقدمه

فلسفه وجودی کتابخانه ها در ارائه خدمت به جامعه معنا می یابد. کتابخانه های دانشگاهی نقش بی بدیل و تاثیرگذاری در ارتقای جایگاه دانشگاهها در ابعاد گوناگون آموزشی، پژوهشی و فعالیتهای حرفه ای دارند. ماموریت اصلی آنها نه تنها برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی جامعه دانشگاهی است بلکه باید برنامه ها و فعالیتهایی برای توانمندسازی کاربران در بهره گیری هرچه بیشتر از منابع و ابزارهای اطلاعاتی اجرا کنند. این توانمندیها، در جای خود، می تواند به توسعه کمّی و کیفی فعالیتهای آموزشی و پژوهشی دانشگاهها منتهی شود.

خدمات یعنی "مجموعه برنامه ها، فعالیتها و اقدامهای اجرایی برای کمک به جامعه مخاطبان کتابخانه (چه حضوری و چه به شکل الکترونیکی) در راستای بهره گیری هرچه بهتر آنها از منابع و امکانات کتابخانه". آگاهی از انواع نیازهای عمومی و خاص کاربران و همچنین انواع خدمات در سطوح عمومی و تخصصی و حتی شخصی سازی شده از مهمترین پیش نیازهای کتابخانه های دانشگاهی برای توسعه خدمات است. چنین آگاهی می تواند زیربنای برنامه ریزی برای توسعه خدمات را تشکیل دهد. از این رو، سیاهه زیر برای کمک به کتابخانه های دانشگاهی تدوین شده است.

الف. خدمات عمومی و جنبی:

1.      فراهم آوردن فضای مناسب برای ورود و حضور کاربران در کتابخانه

2.      فراهم آوردن فضای مناسب برای مطالعه فردی

3.      فراهم آوردن فضای مناسب برای مطالعه گروهی/بحث های تخصصی

4.      فراهم آوردن مجموعه منابع مناسب با نیازهای بالفعل و بالقوه کاربران

5.      فراهم آوردن مجموعه پایگاههای اطلاعاتی مناسب با نیازهای بالفعل و بالقوه کاربران

6.      فراهم آوردن شرایط تعامل دوسویه کاربران و  کتابخانه

7.      فراهم آوردن امکان سفارش آسان و سریع کتاب/مجله و سایر منابع اطلاعاتی از سوی کاربران

8.      فراهم آوردن فهرست رایانه ای کتابخانه برای جستجوی انواع منابع کتابخانه

9.      طراحی و راه اندازی وب سایت و کانال کتابخانه با محتوای پاسخگو و مرتب

10.   فراهم آوردن امکان/اجرای امانت منابع اطلاعاتی

11.   فراهم آوردن امکان/اجرای خدمات تحویل مدرک

12.   فراهم آوردن امکان/اجرای اشتراک منابع با سایر کتابخانه ها

13.   فراهم آوردن امکان/اجرای طرح امانت بین کتابخانه ای

14.   فراهم آوردن امکان/اجرای مشاوره اطلاعاتی و پژوهشی برای کاربران (پروپوزال، پایان نامه، طرح پژوهشی،...)

15.   فراهم آوردن امکان/اجرای مشاوره نگارش (نگارش پروپوزال پایان نامه، پایان نامه، پیشنهاده طرح پژوهشی، رزومه، مکاتبات علمی، کتاب، مقاله...)

16.   فراهم آوردن امکان/اجرای خدمات مرجع عمومی (حضوری-مجازی)

17.   فراهم کردن فهرستی از دستنامه ها، راهنماها و ابزارهای پژوهشی در حوزه های علمی مختلف برای اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی

18.   برگزاری کارگاههای آموزش کاربران در زمینه مهارتهای سواد اطلاعاتی (بیان نیاز اطلاعاتی، شناخت منابع و پایگاههای اطلاعاتی، تدوین راهبرد جستجو، ارزیابی نتایج جستجو، بهره گیری از اطلاعات)

19.   برگزاری همایشهای تخصصی در زمینه توانمندسازی کاربران در بهره گیری از کتابخانه و منابع اطلاعاتی

20.   برگزاری کارگاههای آموزشی در زمینه توانمندسازی کاربران (شکل گیری سواد اطلاعاتی) در بهره گیری از کتابخانه و منابع اطلاعاتی و همچنین پژوهش و نگارش علمی

21.   برگزاری نمایشگاه های کتاب و مطبوعات (خارجی، ملی و بومی) و منابع اطلاعاتی مرتبط با آنها

22.   برگزاری نشستهای معرفی و نقد کتاب؛ مراسم رونمایی از کتابهای جدید

23.   برگزاری مراسمی برای معرفی مفاخر ملی و محلی و منابع اطلاعاتی مرتبط با آنها

24.   معرفی کتاب‌ها، مجله ها، شبکه های اجتماعی، و وب‌سایت‌های معتبر و مناسب به کاربران در راستای اطلاع رسانی از تازه های جهان اطلاعات و دانش

25.   آگاهی رسانی و ارائه منابع دیداری و شنیداری مرتبط با حوزه های تحصیلی

26.    آگاهی رسانی درباره رخدادهای علمی و حرفه ای مانند همایشها، جشنواره ها، مسابقات...

27.  راه اندازی نشریه آموزشی کتابخانه در زمینه اطلاع یابی و اطلاع رسانی برای آگاه کردن جامعه کاربران از رخدادهای حوزه فناوری اطلاعات و شیوه های جستجوی اطلاعات

28.  اجرای طرح اهدا و مبادله کتاب در درون دانشگاه و نیز با سایر کتابخانه ها

29.   فراهم آوردن دسترسی به اینترنت و شبکه بی سیم داخلی (وای فای)  رایگان برای کاربران

30.   راه اندازی شبکه های اجتماعی و علمی برای برقراری ارتباط میان کتابخانه و کاربران

ب. خدمات تخصصی و شخصی سازی شده

1.      راه اندازی و پشتیبانی بخش خدمات شخصی در وب سایت کتابخانه (My library, My Space)

2.      ایجاد پروفایل کاربری تخصصی (به شکل الکترونیکی و در قالب پایگاه) برای اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی در راستای شناخت نیازهای اطلاعاتی تخصصی آنها

3.      کمک به کاربران برای ایجاد و توسعه پروفایل در شبکه های علمی مانند ResearchGate, Academia,

4.      ارائه انواع مشاوره اطلاعاتی فردی برپایه نیاز خاص

5.      فراهم آوردن امکان/اجرای خدمات مرجع تخصصی (حضوری-مجازی)

6.      ارائه خدمات ارجاعی فردی (معرفی اعضاء) به سایر نهادها و مراکز برای برطرف ساختن نیازهای آنان

7.      حضور مشاور متخصص در حوزه های موضوعی چهارگانه در زمان‌های مشخص در کتابخانه جهت کمک فکری/پژوهشی و اطلاعاتی به کاربران

8.      حضور و گردش کتابدار مرجع/مشاور اطلاعاتی و پژوهشی در میان کاربران حاضر در بخشهای مختلف کتابخانه در راستای ارائه کمک و راهنمایی به آنها

9.      برگزاری کارگاههای آموزشی تخصصی در زمینه بهره گیری از پایگاههای استنادی مانند WOS, Google Scholar, Scopus

10.  ارائه خدمات ویژه به مدیریت امور پژوهشی دانشگاه/دانشکده/پژوهشکده (در زمینه شناسایی و تائید اولویتهای پژوهشی، تامین منابع اطلاعاتی، تامین پرسشنامه ها و ابزارهای گردآوری داده ها، معرفی انواع استانداردها و شیوه نامه های استناد دهی، ...)

11.  ارائه خدمات علم سنجی به دانشگاه و اعضای هیئت علمی بویژه در رابطه با جایگاه علمی آنها (مثلا ضریب تاثیر) در زمینه مقاله های نشر یافته، مجله های معتبر، دانشگاهها و گروه های آموزشی معتبر

12.  کمک به اعضای هیئت علمی در تدوین /بازنگری/روزآمدسازی برنامه آموزشی تخصصی (سرفصلهای برنامه درسی)

13.   کمک به اعضای هیئت علمی در تدوین/بازنگری/روزآمد سازی منابع تخصصی درسهای آنها (Reading list)

14.   آگاهی رسانی شخصی به اعضای هیئت علمی و دانشجویان دکترا در زمینه همایشهای تخصصی و رخدادهای حرفه ای

15.   حضور در کلاسهای درس اعضای هیئت علمی (به درخواست آنها) و کمک به آموزش مهارتهای سواد اطلاعاتی و پژوهشی

16.   سفارش کتابهای تخصصی به سفارش اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی

17.   تهیه و در دسترس گذاری انواع فهرستها و کتابشناسی ها و نمایه نامه های تخصصی بر مبنای نیازهای خاص فردی

18.   فراهم آوردن دسترسی به نقدها و بررسی های منتشر شده در باره کتابهای تخصصی

19.    فراهم ساختن شرایط برای برگزاری انواع کارگاههای آموزشی در موضوع های خاص

20.   فراهم ساختن شرایط برای برگزاری انواع سخنرانیها در زمینه های خاص توسط اعضای هیئت علمی، پژوهشگران و دانشجویان دکترا

21.   اطلاع رسانی و آگاهی رسانی جاری به گروه های خاص در زمینه منابع تازه، مجله های تازه، پایگاههای اطلاعاتی تازه، رخدادهای علمی تازه، همایشهای تخصصی داخلی و خارجی (CAS, RSS)

22.   ارائه خدمات اطلاعاتی گزینشی به اعضای هیئت علمی، پژوهشگران و دانشجویان دکترا (SDI)

23.  برگزاری و یا کمک به برگزاری جشنواره های علمی، پژوهشی و فرهنگی

24.   ایجاد خط تلفنی ویژه برای مراجعان غیرحضوری

25.  تدارک خدمات برون کتابخانه ای به قشرهای خاص

26.  کمک به برگزاری همایشهای تخصصی

27.   کمک به طراحی و سازماندهی محتوایی وب سایت دانشگاه/دانشکده/پژوهشکده در راستای دسترسی بهتر به اطلاعات، نمایه پذیری و رؤیت پذیری آن (کاربرد SEO برای ارتقای رتبه وبومتریکس)

28.   کمک به دانشگاه در زمینه تسهیل و ارتقای فرایند مدیریت دانش با استفاده از تجربیات سازماندهی، نمایه سازی و اشتراک دانش

29.   کمک به دانشگاه در زمینه راه اندازی و توسعه مخازن سازمانی(Organizational Repositories)  با استفاده از تجربیات مستندسازی نام اشخاص (اعضای هیئت علمی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی، گروه های آموزشی)، عنوان همایشهای داخلی و بین المللی، عنوان مجلات علمی، ...)

30.    کمک به راه اندازی و مدیریت مجله های علمی دانشگاه در زمینه سازماندهی و مدیریت محتوای وب سایت و سامانه الکترونیکی آنها، ارتقای SEO...

ج. الزامات و امکانات برنامه ریزی و اجرای خدمات

1.      وجود انگیزه قوی در مدیران و کارکنان برای خدمت

2.      شناخت نسبتا کامل از رسالتها، ماموریتها و وظایف کتابخانه دانشگاهی و تاثیرگذاری آن در پیشبرد برنامه های دانشگاه

3.      شناخت کامل نیروهای پیشران کلیدی و عوامل تاثیرگذار در توسعه خدمات

4.      پذیرش اصل تغییر و انعطاف پذیری در محیط های دانشگاهی

5.      تعامل پیوسته با جامعه کاربران و شناسایی نیازهای گوناگون آنها در قلمرو برنامه های آموزشی، پژوهشی و حرفه ای

6.      توجه به فرد فرد کاربران به منزله جامعه هدف و استفاده از رویکرد کاربرمحور و مشتری مدارانه در برنامه های توسعه خدمات

7.      داشتن برنامه مدون برای توسعه خدمات در بخشهای مختلف

8.      پیاده سازی برنامه مدیریت دانش در حوزه خدمات

9.      تامین و تربیت نیروی انسانی دست اندرکار

10.   ایجاد آمادگی و توانمندی از بُعد دانش و مهارتهای تخصصی مورد نیاز

11.   برگزاری کارگاههای آموزشی عمومی و تخصصی برای کارکنان

12.   تامین و تجهیز امکانات نرم افزاری و سخت افزاری (فناوری اطلاعات)

13.   بازنگری در ساختار کتابخانه و چابک سازی آن در راستای افزایش بهره وری از امکانات برای توسعه خدمات

14.   ارزیابی میزان و کیفیت خدمات ارائه شده به روشهای علمی

15.   مشورت با کتابداران سایر کتابخانه های دانشگاهی برای تبادل تجربه

فتاجی، رحمت الله . «رهنمودهای اجرایی و الزامات توسعه خدمات در کتابخانه های دانشگاهی». سخن هفته لیزنا، شماره ۴27 ، 22 بهمن ۱۳۹۷.