استناد به مقاله فارسی در مقاله‌های انگلیسی

  لیزنا: حمید رضا جمالی مهموئی ( دانشگاه خوارزمی): اگر چه زبان رسمی آموزش و پژوهش  در ایران فارسی است، اما بدیهی است که پژوهشگران و دانشگاهیان آثار انگلیسی نیز منتشر کنند به خصوص که سیاسگذاران علمی کشور تعداد مقاله‌های آی اس آی را مثل نبض بیمار روزانه رصد می‌کنند و به اتفاق آن را معیار علم کشور می‌دانند. هر سال تعداد زیادی مقاله خوب از ایرانیان در مجله‌های بین‌المللی منتشر می‌شود، اما مقاله‌هایی هم هستند که یا به مرحله انتشار نمی‌رسند یا با وجود کاستی‌هایی به هر صورت منتشر می‌شوند.

یکی از مواردی که در بعضی مقاله‌های انگلیسی ایرانیان جلب نظر می‌کند، منابع مورد استناد این مقاله‌هاست. بسیاری از این مقاله‌ها برگرفته از رساله، پایان‌نامه و یا طرح‌های پژوهشی هستند که در ابتدا به شکلی (در قالب رساله یا گزارش یا مقاله) به فارسی نوشته و منتشر شده‌اند. از این جهت، همگی در ابتدا تعدادی منبع فارسی داشته‌اند که لازم و مفید بوده‌اند. منتها وقتی که این مقاله‌ها برای مجله‌های انگلیسی بازنویسی یا ترجمه می‌شوند، برخی از منابع فارسی به مقاله انگلیسی نیز راه می‌یابند و مورد استناد قرار می‌گیرند. استناد به منابع غیر انگلیسی در مقاله انگلیسی به خودی خود ایرادی ندارد. اما چند رویه، مشکل ایجاد می‌کند.

نخست این که تعداد این منابع فارسی را باید در حد کمینه و بسیار ضروری نگه داشت. زمانی که به انگلیسی می‌نویسیم، باید یادمان باشد که داریم برایم خاطب انگلیسی زبان می نویسیم، در نتیجه اولویت این است که از منابع انگلیسی استفاده کنیم که برای خواننده مقاله (از نظر زبانی) قابل دسترس و فهم  هستند. به یاد داشته باشیم مقاله‌ فارسی که حداکثر ممکن است یک چکیده انگلیسی از آن روی وب موجود باشد، فایده چندانی برای مخاطب انگلیسی زبان ندارد. وی نخواهد توانست از آن منبع برای اطلاعات بیشتر استفاده کند، همچنین نخواهد توانست درستی استناد موجود در مقاله را بسنجد. گاه در مقاله‌های انگلیسی ایرانی می‌بینیم که برای حرف‌های کلی یا مقدمه‌گونه از منابع فارسی استفاده شده است. در حالی که گاه نیاز به استناد ندارند و اگر داشته باشند منابع انگلیسی دسترس‌پذیر برای مستند کردن آنها به سادگی یافت می‌شود. این گونه استنادها در مرحله داوری به پذیرش مقاله‌ها نیز لطمه می‌زنند.

دوم این که در صورت استفاده از منابع فارسی، اگر چه بخشی از اطلاعات کتابشناختی آن به انگلیسی ترجمه می‌شود، اما زبان اصلی مقاله باید به نوعی در منبع مشخص شود. ما اگر مقاله فارسی را خوانده‌ایم و در کارمان مورد استفاده قرار داده‌ایم باید به همان مقاله فارسی استناد دهیم، نه به یک منبع که انگلیسی به نظر می‌رسد. بعضی نویسندگان در کنار اطلاعات کتابشناختی منبع، داخل پرانتز ذکر می‌کنند که اصل مقاله به فارسی است. بعضی این کار را هم نمی‌کنند و این موجب گمراهی خواننده می‌شود چون تصور می‌کند که با یک منبع انگلیسی روبرو است، در حالی که چنین نیست. شیوه درست در شیوه‌نامه ای پی ای که در حوزه کتابداری رایج است، این نیست که زبان مقاله داخل پرانتز ذکر شود بلکه این است که ابتدا عنوان فارسی مقاله آوانویسی (لاتین) شود و بعد داخل پرانتز ترجمه انگلیسی آن بیاید.  

دست آخر این که قاعده‌ای برای تبدیل و ترجمه اطلاعات کتابشناختی به انگلیسی وجود ندارد و هر کس به سلیقه خود این کار را می‌کند. این کار به طور خاص در مورد اسم مجله‌ها مشکل ساز است به ویژه اگر مورد دوم که بالا اشاره شد نیز رعایت نشده باشد. مثلاً اسم مجله «پردازش و مدیریت اطلاعات» ایرانداک را اگر به انگلیسی ترجمه کنید می‌شود Information Processing and Management که یک مجله شناخته شده بین‌المللی است؛ یا پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌شود Library and Information Science Research که باز مجله شناخته شده‌ایست. در سایت بعضی از مجله‌های فارسی، نام انگلیسی آنها نیز به وضوح درج شده است که این خطا را کم می‌کند اما در بسیاری از مجله‌ها، ممکن است نیم ساعت جستجو کنید و آخر هم عنوان رسمی انگلیسی مجله را پیدا نکنید. لذا استنادی که از فارسی ترجمه شده و فارسی بودن آن هم ذکر نشده و اسم مجله هم به شکل بالا ترجمه شده است این تصور غلط را برای خواننده ایجاد می‌کند که مقاله از یک مجله انگلیسی شناخته شده است در حالی که چنین نیست. از همه اینها گذشته، در شیوه نامه ای پی ای، نام مجله در اساس نباید ترجمه شود بلکه باید آوانویسی شود.

ما گاه برای برخی مسائل کم اهمیت، تیشه به اساس ارتباطات علمی می‌زنیم. نمونه آن بلایی است که برخی مجله‌ها، به ویژه مجله‌های پزشکی فارسی زبان کشور بر سر منابع فارسی می‌آورند که پیشتر در یادداشتی به آن پرداخته‌ام. استناد به منابع فارسی در مقاله‌های انگلیسی نیز از این آفت بی نصیب نمانده است. بسیاری از مجله‌های فارسی در سایت یا صفحه چکیده انگلیسی خود، چگونگی استناد به مقاله به  انگلیسی را نیز منتشر می‌کنند. معمولاً در اطلاعاتی که ارائه می‌کنند، زبان مقاله به هیچ شکل درج نشده است و اطلاعات استناد به گونه‌ای است که انگار یک مقاله انگلیسی است. انگیزه این کار افزایش استناد به مقاله‌ها در آثار خارجی و احتمال شمول آن استنادها در نمایه‌های استنادی (مثل گوگل اسکالر) است. منتها از آنجا که سوء تفاهم ایجاد می‌کند، کار درستی نیست. همه مجله‌ها عنوان خود را نیز به انگلیسی ترجمه می‌کنند. مجله‌های قدیمی به گمانم به درستی این کار را نمی‌کردند و اسم مجله فقط به لاتین آوانویسی می‌شد. هنوز هم شمار کمی از مجله‌ها چنین عمل می‌کنند (مثل آینه پژوهش). آنچه مسلم است (دست کم در شیوه ای پی ای) این است که اسم را نباید ترجمه کرد. دغدغه مجله‌ها هم قابل درک است به ویژه که مسئولان (مثل وزارت علوم و نیز بهداشت) به خاطر همان مسائل کم اهمیت، قواعد دست و پا گیری برای مجله‌ها وضع کرده‌اند که ناگزیر باید رعایت شوند. اما شاید کار درست این باشد که اسم مجله آوانویسی شود و ترجمه عنوان در پرانتز بیاید، مثل کاری که آینه پژوهش در گذشته می‌کرد «Ayeneh-e Pazhoohesh (Mirror of Research)» این مسئله جای تأمل و بحث بیشتر دارد.    

خلاصه این که هنگام استفاده از منابع فارسی در آثار انگلیسی بی‌جهت نباید گشاده‌دست باشیم و در صورت استفاده، اصول و قواعد درست استناددهی به منبع غیر انگلیسی را رعایت کنیم. شیوه درست استناد به یک مقاله فارسی طبق ای پی ای به شکل زیر است. (نکته این که شیوه‌نامه می‌گوید اسم مجله نیز آوانویسی شود، اما این که باید در مثال زیر، اسم انگلیسی مجله بیاید یا لاتین فارسی آن، جای درنگ و بررسی بیشتر دارد.)

مثال: شقاقی، مهدی (۱۳۹۷). تحلیل مفهومی پیش‎‎فرض‎های معرفت‎شناختی نظریۀ «اخلاق اطلاعات» فلوریدی. تعامل انسان و اطلاعات، ۵(۱)، ۳۰-۴۳.

Shaghaghi, M. (2018). Tahlile mafhoomie pishfarzhaye marefatshenakhtie nazarie-ye akhlaghe ettelaat-e Floridi [A conceptual analysis of epistemological pre-assumptions of Floridi’s Theory of Information Ethics]. Taamole Ensan va Ettelaat. 5(1), 30-43.

جمالی مهمویی، حمیدرضا «استناد به مقاله فارسی در مقاله‌های انگلیسی». سخن هفته لیزنا، شماره ۴31 ، 20 اسفند ۱۳۹۷