انجمن‌های علمی و پیوستن به ائتلاف دسترسی آزاد/تک نگاشتها (کتاب)، دستور کار بعدی ائتلاف

 لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: صف آرایی طرفداران دسترسی آزاد و مخالفان آن وارد مراحل جدی تری شده است. 1500 نفر از دانشمندان کشورهای مختلف در نامه ای مشکلات این ائتلاف (cOALITION S) را به جامعه علمی توضیح داده‌اند[1]  و دربرابر آنها 1900 نفر در تایید دسترسی آزاد به نتایج پژوهش برای همه مردم دنیا و پیوستن ناشران به ائتلاف اس نامه ای  در مجله Nature منتشر کرده اند و از مزایای آن و مضار سودجوئیهای ناشران نوشته‌اند[2].

گروه اول می‌گویند:

-          اگر این کار به چاپ نشدن  مجلات با کیفیت بالا منجر شود یک فاجعه بزرگ اتفاق می‌افتد و کیفیت‌هایی که سالها برای آن تلاش شده از دست می‌رود.

-         انتظار می‌رود بخش بزرگی از جهان با ائتلاف S ارتباط خوب نتوانند بگیرند.

-         این امر همچنین تأثیر منفی زیادی در بین المللی شدن دانشجویان دکتری و دوره های تخصصی بعد از دکتری خواهد داشت.

-         ما با نگرانی های جامعه علمی و کتابخانه ‌ها، در مورد بالا رفتن مداوم و انفجاری هزینه های اشتراک مجله‌ها، هم دل هستیم و باور داریم که باید قیمت‌گذاریها کنترل شده و برای اشتراک کتابخانه ها و افراد قابل پرداخت باشند.

-         این طرح (Plan S) وجود اختلافات زیاد بین زمینه های مختلف تحقیق و رشته های گوناگون را نادیده می‌گیرد.

و در پایان می‌نویسند : محققان باید آزادی انتخاب محل انتشار مقاله خود را داشته باشند و ضمن رعایت مقتضیات دسترسی آزاد ، باید خودشان شیوه دسترسی آزاد به مقالات خودشان را تعیین کنند، به گونه ای که قیمت تمام  شده حداقل افزایش قیمت نسبت به هزینه های نشر را داشته باشد که به سیستم نشر کمک کند ضمن اینکه بر آزادی آکادمیک و بین المللی شدن  تحقیق و آموزش عالی تاثیر منفی نگذارد و آنها را با مخاطره روبرو نکند.

در مقابل در دعوت به پویش[3] (هنوز محققان می توانند به این گروه به پیوندد و امضا کننده این سند باشند 2-)، تا کنون بیش از 1900 نفر از پژوهشگران کشورهای مختلف این نامه را امضا کرده‌اند که با این جملات آغاز می‌شود: "ما، امضا کنندگان زیر، بر این باوریم كه دستاوردها و متون علمی پژوهشی جهان یك منبع عمومی است كه بیشتر  با حمایت دولتها و کمک بخش خصوصی منتشر می‌شوند و فقط در صورت برقراری دسترسی آزاد به این اطلاعات برای همه، فرایند آن کامل و ارزش آن به کمال خود می‌رسد. مدت طولانی است (بیش از 70 سال) که ما یک الگوی تجاری مشخص، پرداخت برای دسترسی به مجلات علمی را تحمل کرده ایم که ناعادلانه است، و به ویژه در سالهای اخیر. این شیوه مانع پیشرفت کار ما می شود و با این وضعیت منافع کامل کار ما برای عموم مردم روشن نمی‌شود. بنابراین ما از تلاشهای سرمایه گذاران پژوهشی دولتی و بخش خصوصی استقبال می‌کنیم تا انتشار مطالبی که با سرمایه گذاری آنها امکان نشر پیدا کرده، بلادرنگ و آزادانه و شفاف و بدون محدودیت در دسترسی یا استفاده در دسترس همه مردم دنیا قرار گیرند.

سرمایه گذاران پژوهشی در حال تغییر در قوانین و نوشتن قوانین روشن و الزام آوری هستند که ما دانشمندان را که در محیط علمی دانشگاهی فعالیت می کنیم، در برمی‌گیرد. ما می دانیم که این  احکام الزام آور می‌توانند در کوتاه مدت  گزینه های انتشار ما را محدود کند، اما ما معتقدیم این کار در آینده بسیار نزدیک  منجر به سیستمی خواهد شد که آنچه را که واقعاً به آن اهمیت می‌دهیم بهتر و اثربخش‌تر می‌کند: به حداکثر رساندن دسترسی عمومی به اطلاعات علمی ودستیابی به ارزشهای آنها برای جامعه علمی و عموم مردم.

ما می دانیم که ارتباطات علمی مؤثر هزینه دارد و از این سرمایه گذاری چشمگیر حمایت می کنیم، اما تنها در صورت امکان دسترسی و استفاده از متون علمی برای همه. ما تأیید می کنیم که چالش ها باقی مانده است، به ویژه باید اطمینان حاصل شود که همه پژوهشگران در همه جا توانایی بدون محدودیت به اشتراک گذاشتن آزاد آثار خود را دارند و حق مشارکت همه به رسمیت شناخته شده باشد. و بنابراین ما متعهد می‌شویم تا زمانی که نظامی پایدار، منصفانه، اثرگذار و سیستمی باز  برای ارتباطات علمی ایجاد کنیم، به همکاری با سرمایه گذاران، دانشگاهها، موسسات تحقیقاتی و سایر ذینفعان ادامه دهیم".

قبلا در همین ستون توضیح داده بودیم، بعد از اعتراض وسیع دانشمندان به سیستم انفجاری قیمت گذاری الزویر، در دو سوی آتلانتیک  و گردآوری 25000 امضا برای رئیس جمهور در امریکا با پویشی که  توسط دانشمندان MIT آغاز شد و صحبتهای کمیسیون علمی اتحادیه اروپا، در سالهای 2014 تا 2016 ، اغلب دولتهای کشورهای ثروتمند اروپا و امریکای شمالی به سمت دسترسی ازاد نتایج تحقیق رفتند. در آن سالها ناشران در مذاکرات خود از این دولتها خواستند که وقتی داده شود تا نشر بتواند به آرامی به سوی دسترسی آزاد برود. این زمان در اتحادیه اروپا تا 2020 به ناشران داده شد و مقرر شد که در این مدت مجلات دوگانه یا هیبرید عمل کنند و هر کس خواست مقاله اش دسترسی آزاد باشد و هر کس هم نخواست، مقاله‌اش با فرمولهای تجاری منتشر می شود و هر دو مدل در یک شماره مجله.

لیکن طی چهار سال گذشته، هیچ خبری از رشد دسترسی آزاد در مجلات اتحادیه اروپا  نشد و مجلات دوگانه جای خود را نزد ناشران مجکم کردند. لکن از ابتدای سال 2018 که آقای اسمیت کمیسر علوم اتحادیه اروپا با همکاری Open Science  در اروپا و همجنین WelcomeTrust در انگلستان بر انتقال به دسترسی آزاد از 2020 تاکید جدی کرد و کار را به مرحله جدیدی کشاند. بنابر الزام اتحادیه اروپا، از 2020[4] نتایج پژوهشهای علمی که با هزینه و حتی با حمایتهای مالی دولتها انجام می‌شود، باید رایگان در دسترس عموم مردم دنیا قرار گیرد.

با توجه به اینکه در مارس 2019 ماموریت آقای اسمیت به عنوان وزیر علوم اتحادیه اروپا به پایان می‌رسید، شاید ناشران باور داشتند که با رفتن اسمیت فضا کمی آرامتر شود و شاید بتوانند با نفر بعد به توافقاتی برسند که ظاهرا مدیر جدید هم بر آزاد کردن دسترسی به مجلات از 2020 (ابتدا یا انتهای 2020) تاکید دارد.

قبلا در یکی از مطالبی که در لیزنا منتشر کردیم در مورد مجله لینگوا از انتشارات شرکت الزویر صحبت کرده بودیم. مجله ای که در سال 2014 سردبیر و همه هیات تحریریه آن، به اعتراض به بالا بردن انفجاری قیمتها توسط الزویر،  دسته جمعی استعفا دادند و مجله جدیدی در همان حوزه را با شیوه دسترسی آزاد منتشر کردند و این کار الگوی چندین مجله دیگر ناشران تجاری شد. سردبیر این مجله یوهان رووریک[5]  بود که بیست سال سردبیری مجله را بر  عهده داشت. در ماههای اخیر یوهان ووریک جانشین هموطن خود آقای اسمیت شد و بر جایگاه کمیسر علوم اتحادیه اروپا تکیه زد و اینک در اخبار و یادداشتها از او با عنوان قهرمان دسترسی آزاد و ائتلاف اس نام می‌برند. بنابراین اتحادیه اروپا با این انتخاب تصمیم جدی خود را به ناشران اعلام کرد و راهکارهایی برای پیوستن ناشران به ائتلاف را در دستور کار خود قرار داد.

در دوره چند ماهه اخیر، تاکید بسیار زیاد جناب کمیسر  تازه بر مجلات انجمنهای علمی است. انجمنهای علمی ناشران کوچکی هستند که برای انتشار مجلات خود گاهی از ناشران بزرگ تجاری کمک می‌گرفته‌اند و این کار شاید در دورانی دوسر برد بود. دانشمندان نگران کارهای چاپی، انتشاراتی نبودند و وقتشان گرفته نمی‌شد و ناشر هم از قبل آن سودی می‌برد و اندکی هم به انجمن می‌داد. لیکن در شرایط جدید و با آغاز بکار PlanS این کار ممکن نمی‌شود، و ناشران تجاری شاید راغب به هزینه کردن در این زمینه نباشند. 

 ائتلاف روی ابزاری[6]  سرمایه گذاری کرده که بتواند ناشران انجمنی را بدون هزینه تازه‌ای به ائتلاف بکشاند[7]. این ابزار توسط  Wellcome Trust، موسسه پژوهش و نوآوری انگستان با همکاری  یوکاری (UKRI)  ، دو عضو انگلیسی ائتلاف،  و همچنین  با همکاری جامعه ناشران انجمنهای علمی و حرفه‌ای (ALPSP) سفارش داده شده و [8]InformationPower برای مدیریت پروژه منصوب شده است. در این وبگاه اطلاعات مرتبط با این جعبه ابزار در اختیار همه دانشمندان و انجمنهای علمی قرار داده شده است. انجمنهای علمی می توانند برای پیوستن به ائتلاف از طریق InformationPower نیز اقدام نمایند. و به نزدیک 100 موسسه اروپایی، آسیایی، افریقایی و امریکای شمالی که قبلا فهرست آنها را در لیزنا منتشر کرده بودیم بپیوندند، گرچه از آن تاریخ تا کنون تعداد بسیار زیادی ناشر، به ویژه انجمنهای علمی به این ائتلاف پیوسته اند، آخرین انجمنی که در وبگاه ائتلاف از آن به عنوان عضو جدید ائتلاف نام برده شده، انجمن "همسو سازی علم علیه پارکینسون[9] (ASAP)"است.

در وبگاه InformationPower اعلام شده است ما برای سرمایه گذاران پژوهشی ، کتابخانه ها، کنسرسیوم ها، ناشران و دانشگاه ها تلاش می کنیم تا همکاری های خلاقانه با نگاه به چشم اندازهای تازه را فعال کنند. و در ادامه اهداف و فعالیتهای خو در انتقال به دسترسی آزاد را در سه بند ذکر کرده اند:

-         ناشران انجمنی (انجمنهای علمی)   نقش بسیار مهمی در ارتباطات علمی دارند و ما خوشحالیم که "پروژه شتاب دهندگی ناشران انجمنی (انجمنهای علمی)  برای پیوستن به دسترسی آزاد و پلان اس" [10] را به نمایندگی از Wellcome Trust ، UKRI و ALPSP برعهده داریم.

-         ما هزینه کل مالکیت مجموعه های مجلات علمی مختلف را با تجزیه و تحلیل دقیق از داده های موسسات بریتانیایی بین سال 2007 تا اوایل 2014 را بدست آورده‌ایم. و دورنمای مجلات را با رجوع به مدلهای دوگانه[11] ناشران تجاری،  به ویژه با مراجعه به مدل های مجلات دوگاانه و مدل سازی هزینه‌های واقعی برای موسسات مطابق با سیاست های دسترسی آزاد بررسی کرده ایم.

-         انتقال موفقیت آمیز نیاز به گفتگو دارد ، بنابراین ما خوشحالیم که توانسته ایم با کارگاههای آموزشی  و  خدمات مشاوره‌ای به جامعه مجلات علمی و انجمنی، گزارشی از هزینه های مجلات دسترسی آزاد و مجله های دوگانه را به دست آوریم و بر این پایه، برنامه‌هایی را طراحی و مدیریت کنیم.

 دسترسی آزاد به کتاب‌های علمی - دانشگاهی

دربخش راه حلهایی برای همکاری با ناشران و به ویژه انجمنهای علمی در وبگاه InformationPower اولین بیانیه‌ها در مورد دسترسی آزاد به کتابهای علمی دانشگاهی را می‌بینیم. توجه به کتاب (تک نگاشتها)، در کنار مجلات بسیار مهم است و نشان از این دارد که دسترسی به کتابهایی که در آن حاصل نتایج آزمایشگاههای علمی دانشگاهی که با هزینه های دولتی کار می کنند را نیز در دستور کار قرار داده اند و باید  در آینده منتظر دسترسی آزاد داشتن به بخشی از کتابهای علمی دانشگاهی نیز باشیم"

-         برای بسیاری از کتابخانه های دانشگاهی ، کمبود مکان همچنان یک چالش اساسی است. به ویژه متوازن کردن نیاز به افزایش فضای مطالعه به دلیل اینکه مجموعه های کاغذی و فیزیکی  همچنان در حال رشد هستند. ما توسط "گروه ملی هدایت تک نگاشتها (NMSG)[12]" ، متشکل از نمایندگان RLUK ، کتابخانه بریتانیا ، JISC ، HEFCE ، SCONUL و UKRR دعوت شده ایم تا امکان سنجی راه حلهای  مشترک برای تک نگاشتها در کتابخانه های انگلستان را بررسی کنیم.

-         کنسرسیوم ها در سرتاسر جهان تلاش می کنند تا مدل های تجاری پایدار و مقرون به صرفه را برای خرید کتاب های الکترونیکی پیدا کنند، بنابراین ما برای JISC پایگاه آزمایشی کنسرسیوم کتاب الکترونیکی را راه اندازی کردیم و با ایجاد پایگاههای آزمایشی روی مجوزهای خرید کتاب های منفرد در حال بررسی موقعیت‌های تازه هستیم.

 در پایان، یک بار دیگر به سیاستگزاران پژوهشی یادآوری می‌کنم که تا دیرتر نشده نسبت به آینده انتشار مقالات علمی ایرانی در مجلات معتبر جهان پیش بینیهای لازم را انجام دهند. اگر این امر به واقعیت بپیوندد که شواهد تا اینجا از جدیت موضوع می‌گویند، ممکن است دست کم در کوتاه مدت دانشمندان ایرانی دچار بحران شوند، و باید از هم اکنون صندوق کمک به پژوهشگران معاونت علمی ریاست جمهوری و صندوقها و نهادهای ذیربط در این مورد تحقیق و پیش‌بینیهای لازم را انجام دهند. شاید هم بتوان با مذاکره با اتجادیه اروپا و یا ناشران مشکلات را به حد اقل رساند.

عمرانی، سید ابراهیم. «انجمنهای علمی و پیوستن به ائتلاف دسترسی آزاد/تک نگاشتها (کتاب)، دستور کار بعدی ائتلاف». سخن هفته لیزنا، شماره 459. 22 مهر 1398