هجدهمین کارگاه آموزشی آردی‌اِی برگزار شد

به گزارش لیزنا، هجدهمین کارگاه آموزشی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) توسط کارگروه مشترک پياده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی ساعت 10 صبح روز یکشنبه 8 تیر ماه به صورت مجازی برگزار شد. این کارگاه مجازی که با تدریس دکتر سید مهدی طاهری رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی، و با شرکت اعضای کارگروه و علاقه‌مندان به حوزه سازماندهی دانش برگزار شد، به ادامه موضوع "همخوان‌سازی استاندارد آردی‌اِی با مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌اِم" اختصاص داشت.

در آغاز جلسه دکتر سید مهدی طاهری با اشاره به این که هدف اصلی کارگروه، پیاده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در دو کتابخانه است، بیان کرد: در دورای شیوع کرونا جلسات آموزشی طبق برنامه‌های از پیش تعیین شده و به طور منظم برگزار گردیده و باید فعالیت‌های عملیاتی کارگروه‌های تخصصی نیز از سر گرفته شود تا به زودی شاهد پیاده‌سازی این استاندارد در محیط کتابخانه‌های دانشگاهی باشیم.

دکتر عصمت مؤمنی، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبائی نیز ضمن قدردانی از اعضای کارگروه بیان کرد: امکان برگزاری کارگاه‌های آموزشی آردی‌اِی و جلسات پیاده‌سازی آزمایشی استاندارد در آزمایشگاه علم اطلاعات و دانش‌شناسی که از سال 1393 با مجوز وزارت عتف در دانشگاه علامه طباطبائی تأسیس و تجهیز شده است، فراهم بوده و محیط آزمایشگاه بستر مناسبی برای اجرای عملی آموخته‌های اعضای کارگروه خواهد بود.

دکتر طاهری در ادامه به مبحث همخوان‌سازی استاندارد آردی‌اِی با مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌اِم پرداخت و بیان داشت: تمامی موجودیت‌ها در استاندارد آردی‌اِی یکسان تلقی می‌شوند. آردی‌اِی تمامی ویژگی‌ها و روابط را به عنوان عنصر در نظر گرفته و رفتار یکسانی با آنها دارد. البته نشانگرهای رابطه‌ای فقط وظیفه گویاسازی روابط را به عهده داشته و در پیوست‌های آردی‌اِی آمده‌اند، جزء موجودیت‌ها به شمار نمی‌آیند. اگر چه ممکن است در آینده این نشانگرها نیز به عنوان موجودیت محسوب شوند.

وی افزود: استاندارد آردی‌اِی از دو قسمت اصلی تشکیل شده، که هر قسمت شامل بخش‌ها و هر بخش دارای فصول خاصی است. هر یک از فصل‌های به موجودیتی اختصاص یافته است. به طور مثال، رهنمودها و دستورالعمل‌های توصیف موجودیت اثر، بیان و دیگر موجودیت‌ها در فصل‌های مجزا تنظیم شده است. همین ساختار آردی‌اِی که گویای تمایز این استاندارد با قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن است، راهنمای کاربردی مناسبی برای تغییر الگوهای ذهنی فهرستنویسان در فرایند توصیف یک منبع بر اساس استاندارد جدید است. در بخش اول قواعد فهرستنوسی انگلو-امریکن، پس از قواعد کلی توصیف، فصولی به انواع منابع که برخی در سطح محتوا (Content type) و برخی در سطح رسانه (Media type) بودند، اختصاص یافته بود. حال آن که ساختاری که در آردی‌اِی شاهد هستیم، براساس رویکرد هستی‌شناسانه و برگرفته از مدل‌های مفهومی بافت هدف بنا شده است.

دکتر طاهری تصریح کرد: در حقیقت، پندار استاندارد آردی‌اِی بر آن است که جهان کتابشناختی دارای موجودیت‌هایی است که هر کدام دارای ویژگی‌ها و روابط ویژه خود هستند، و رهنمودهای توصیف این ویژگی‌ها و روابط ذیل هر موجودیت به شکل جداگانه آمده است. بنابراین فهرستنویس به هنگام توصیف یک منبع باید به توصیف موجودیت‌هایی چون اثر، بیان، نمود و مورد، و دیگر موجودیت‌های مرتبط از جمله عامل، زمان، مکان و دیگر موارد پرداخته، و سپس نوع محتوا، نوع رسانه و نوع محملی که موجودیت بر روی آن بازنمون می‌شود را مورد اقبال قرار دهد.

وی در ادامه افزود: پیش از این، نظر به این که منبع (شیء محتوایی) در دست فهرستنویسی کتاب، مقاله، نقشه و دیگر انواع محتوا و رسانه بود، در کاربرگه‌های انوع منبع که در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای، بر پایه رویکرد نادرست توصیف در بافت میراث فرهنگی طراحی شده بود، ثبت و توصیف می‌شد. هم اکنون در استاندارد جدید، ویژگی‌ها و روابط یک منبع یا شئ محتوایی همخوان با موجودیت‌های مدل مرجع ال‌آر‌اِم در یازده سطح موجودیتی، توصیف می‌شود، که انواع محتوا، رسانه و محمل تنها بستر بازنمون آنها به شمار می‌روند. نوع محتوا و برخی از انواع رسانه در آردی‌اِی تقریباً معادل نوع منبع (Type of resource) در استاندارد فراداده‌ای مارک، و وجه تسمیه عام (GMD) در قواعد فهرستنوسی انگلو-امریکن است. بخشی از نوع رسانه، و نوع محمل نیز به ترتیب معادل ژانر (Genre) و (SMD) در مارک و قواعد فهرستنوسی انگلو-امریکن به کار می‌روند. ساختار پیمانه‌ای (Modular) آردی‌اِی که اشاره به تنظیم بخش‌ها و فصول آن به صورت مستقل و منعطف، و بر طبق موجودیت‌های یازده‌گانه ال‌آر‌اِم دارد، بر پشتیبانی و همخوانی این استاندارد با مدل مفهومی مرجع بافت کتابشناختی تأکید می‌کند.

دکتر طاهری افزود: ال‌آر‌اِم یک مدل مفهومی سطح بالاست که مبنای توسعه استانداردهای حوزه سازماندهی دانش است. مدل‌های مفهومی، افزون بر بازنمون موجودیت‌های بافت میراث فرهنگی، بیشینه صفات آنها را تعیین کرده و دیگر استانداردهای این حوزه از جمله استانداردهای فراداده‌ای و محتوایی، با بسط و گسترش موجودیت‌ها، صفات (ویژگی‌ها و روابط) آنها، بازنمون و توصیف دقیق‌تری از موجودیت‌های فرهنگی این بافت ارائه می‌کنند.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی گفت: در بافت میراث فرهنگی که خود شامل سه بافت فرعی کتابخانه، موزه و آرشیو است، سه مدل مفهومی ال‌آر‌اِم، سی‌داک و ریک طراحی شده‌اند. هر کدام از این مدل‌ها به نوبه خود با گسترش موجودیت‌های هدف، سعی بر پشتیبانی از کل بافت میراث فرهنگی دارند. موجودیت شئ عالی (Res) در ال‌آر‌اِم که هر موجودیتی را شامل می‌شود، مصداق چنین نگرشی است. سی‌داک با حذف ویژگی‌ها، و تبدیل آنها به رابطه به یک مدل شئ-گرا تبدیل شده، و همین رویکرد هستی‌شناسانه آن را به یک مدل جامع برای کل بافت میراث فرهنگی تبدیل نموده است. با این حال این مدل‌ها بیشتر بر بافت هدف متمرکز بوده، و کارکردهای خاص آن بافت را حمایت می‌نمایند. از طرفی تلاش مدل‌های مفهومی برای گسترش کاربردپذیری خود به منظور پوشش کل بافت میراث فرهنگی، امکان تبادل داده، یکپارچگی سیستم‌ها و ارتباط بین کتابخانه‌‌ها، موزه‌ها و آرشیوها را ممکن ساخته است.

وی افزود: آردی‌اِی نیز به پیروی از ال‌آر‌اِم، رهنمودها و دستورالعمل‌هایی برای توصیف اشیای موزه‌ای و آرشیوی ارائه نموده، و ایجاد ارتباط بین موجودیت‌های داده‌ای بافت میراث فرهنگی را فراهم می‌کند. با این وجود، عناصر داده‌ای، رهنمودها و دستورالعمل‌های این استاندارد، بر کارکردهای مورد نظر در بافت کتابخانه متمرکز است، و بیشتر توصیف اشیای موزه‌ای و آرشیوی مورد استفاده در بافت کتابخانه‌ای را مورد اقبال قرار می‌دهد. به طور مثال دو استاندارد فراداده‌ای مودس و پرِمیس را در نظر بگیرید. هر دو مجموعه عناصری را برای توصیف اشیای محتوایی دیجیتالی در اختیار می‌گذارند؛ با این تفاوت که مودس بر عناصری که برای کشف، شناسائی و بازیابی به کار می‌روند، و در مقابل پرِمیس بر عناصری با کارکرد و هدف نگهداری اشیای دیجیتالی در طولانی مدت توجه دارد.

دکتر طاهری ادامه داد: از دیگر ویژگی‌های استاندارد آردی‌اِی که به پیروی از ال‌آر‌اِم طراحی شده، سازگاری آن با فناوری‌های مرتبط با روش داده‌های پیوندی است. فهرست‌برگه‌های چاپی در محیط اطلاعاتی جدید کاربردی نداشته، و حتی برای منابع فیزیکی، فراداده‌های مرتبط در محیط ماشینی ایجاد و ثبت می‌شوند. داده‌های پیوندی بهترین ابزاری است، که توسط تیم برنرزلی طراح وب بر اساس استانداردهایی مثل اچ‌تی‌تی‌پی، آردی‌اف، و یوآرآی ساخته شده، و امکان برقراری ارتباط معنایی میان فراداده‌ها را میسر می‌سازد. جداول تطبیقی طراحی شده میان آردی‌اِی و آردی‌اِف، بیانگر قابلیت پیاده‌سازی نشانگرهای رابطه‌ای در محیط داده‌های پیوندی را نشان می‌دهد.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه کارگاه بیان کرد: بالاترین موجودیت آردی‌اِی RDA Entity است که زیر مجموعه شئ عالی قرار می‌گیرد. شیء عالی را می‌توان معادل Thing در استاندارد (واژگان) فراداده‌ای Schema.org دانست. اما RDA Entity، تقریباً معادل موجودیت CreativeWork در Schema.org است. بقیه موجودیت‌های آردی‌اِی زیر مجموعه RDA Entity جای می‌گیرند. موجودیت‌هایی چون نام‌نما، مکان، مدت زمان، عامل و عامل جمعی در آردی‌اِی از مدل ال‌آر‌اِم گرفته شده‌اند. این استاندارد به منزله یکی از پیاده‌سازی‌ها (Implementation) یا کاربردهای (Application) مدل مفهومی برای نزدیک شدن به مدل داده‌ای شئ-گرا سعی در بازتعریف و حذف ویژگی‌ها، و بازنمون آنها در قالب روابط دارد. 36 رابطه ال‌آر‌اِم در آردی‌اِی بازتعریف شده، و به بیش از 900 رابطه توسعه یافته‌اند.

دکتر طاهری در پایان تاکید کرد: شیوه‌های چهارگانه ثبت ارزش‌های عناصر، تمایز و امکان تشخیص میان ویژگی‌ها و روابط را از یکدیگر مشکل می‌سازد. به عبارت دیگر، روش ثبت ارزش یک عنصر می‌تواند در ظاهر، یک ویژگی را به رابطه و یک رابطه را به ویژگی تبدیل نماید. همان طور که در کارگاه‌های پیشین به آن اشاره شد، چهار روش ثبت ارزش‌ برای عناصر در آردی‌اِی وجود دارد که شامل توصیف ساختارمند، غیر ساختارمند، شناسگرها، و نشانگر‌های بین‌المللی‌سازی‌شده منبع است. چنان چه یک رابطه با یکی از شیوه‌های ساختارمند، غیرساختارمند و در برخی موارد شناسگرها توصیف شده، و در قالب رشته نویسه‌ها بازنمون گردد و به آن نشانگر‌ بین‌المللی‌سازی‌شده منبع اختصاص نیابد، این رابطه به ویژگی تبدیل می‌شود. در مقابل، یک ویژگی با اختصاص یک نشانگر‌ بین‌المللی‌سازی‌شده منبع شکل رابطه را پیدا ‌می‌کند.

لازم به ذکر است، فایل دیداری کارگاه از طریق صفحه وب کارگروه برای علاقه‌مندان حوزه سازماندهی در دسترس  است.