چهاردهمین جلسه دورهمی علمی کتابداران استان قم برگزار شد

به گزارش لیزنا،‌ جلسه چهاردهم کارگاه آموزشی «پژوهش در محیط وب» با تدریس دکتر سید مهدی طاهری عضو هیأت علمی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبائی (ره)  به صورت مجازی در مرداد ماه برگزار شد.

در این جلسه از کارگاه، وی در آغاز به معرفی ابزار وبی "a google a day" به نشانی اینترنتی www.agoogleaday.com  پرداخت و قابلیت‌های آن را بر شمرد و گفت:  این سایت محیط خوبی برای تمرین و یادگیری طراحی راهبردهای جستجو است و به گونه ای طراحی‌شده که اطلاعات را در قالب سرگرمی به کاربران آموزش می‌دهد که شبیه اصطلاحاً بازی‌های سواد اطلاعاتی (information literacy games) عمل می‌کند. بازی‌های سواد اطلاعاتی، حتی کودکان زیر 7 سال را نیز مخاطب قرار می‌دهند، و در قالب بازی و سرگرمی شیوه‌های استفاده از کتابخانه و منابع اطلاعاتی را آموزش داده، و آنها را با مفاهیمی چون چکیده، نمایه و ساختار منابع علمی آشنا می‌نمایند. ساختار و رویکرد ابزار وبی "a google a day" در گذشته به شکل بازی و سرگرمی نبود، اما به دلیل جذابیت‌هایی که بازیها و سرگرمی‌ها دارند ،آموزش‌های خود را در چنین قالبی ارائه می‌دهد.

وی افزود: شیوه آموزش این ابزار بدین شکل است که روزانه پرسش‌هایی از کاربران پرسیده می‌شود که برای دستیابی به پاسخ آنها باید راهبردهای جستجو متناسب با آنها طراحی نمایند. این امکان خوبی برای تمرین و یادگیری چگونگی طراحی راهبردهای جستجو و کسب تجربه است.

در ادامه وی به بحث باقیمانده از جلسه قبل، یعنی شناسگر شیء دیجیتالی به عنوان یکی از معیارهای اعتبارسنجی و اطمینان به منابع وبی اشاره کرد و گفت:  شناسگر شیء معادل فارسی اصطلاح "Digital Object Identifier" است.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبائی (ره) برای توضیح مطلب، نخست به تعریف چند اصطلاح مرتبط پرداخت و گفت: سرنام یا آغازه معادل acronym به واژه‌ای گفته می‌شود که از مجموع حروف اول واژه‌های یک عبارت ساخته شده باشد، مانند DOI که از مجموع حروف آغازین واژه‌های عبارت Object Identifier Digital  ساخته شده است. کوته‌نوشت معادل واژه انگلیسی abbreviation  به معنی خلاصه که برای کوتاه‌سازی یک واژه استفاده می‌شودمانند Dr. که کوته‌نوشت واژه doctor است.

وی به تفاوت دیگری از این دو اصطلاح اشاره کرد و گفت: تفاوت دیگر سرنام و کوته‌نوشت در این است که در سرنام واژه‌ای در قالب حروف بزرگ بوده مانند همان DOI، اما در کوته‌نوشت فقط حرف نخست بزرگ نوشته می‌شود، و بقیه حروف کوچک هستند، ضمن این که در پایان کوته‌نوشت نقطه می‌آید: نظیر Dr..

وی افزود: نکته دیگری که درباره آغازه یا سرنام بسیار مهم است، تلفظ آن به شکل یک واژه است و نیازی نیست که حتماً به صورت حرف به حرف ادا گردد. ممکن است این پرسش پیش آید که چگونه می‌توانیم آغازه‌ها را در گوگل جستجو نماییم؟ پاسخ این که برای یافتن آغازه‌ها، بهره‌گیری از عملگرهای "define:" یا definition مناسب است.  به این صورت که مثلا برای یافتن اطلاعاتی درباره سرنام TED از عملگر definition یا define: استفاده می‌کنیم. به این صورت: define:ted  یا  definition ted  که در این مثال TED آغازه یا سرنام واژه‌های: Technology, Entertainment, Design است که به راحتی با عملگر " define:" جستجو گردید، و مبنای آن مشخص شد.

دکتر طاهری برای درک بهتر شناسگر شیء دیجیتالی اضافه کرد: تقریباً همه ما با شابک آشنایی داریم. شابک (آی‌اس‌بی‌ان)، سرنام یا آغازه عبارت "شماره استاندارد بین‌المللی کتاب" است. شابک، یک رمز تجاری به حساب می‌آید، و به هر کتابی که در قالب چاپ‌ها و ویرایش‌های گوناگون منتشر می‌گردد، این رمز 13 رقمی بین‌المللی تعلق می‌گیرد که این شناسگر منحصر به فرد به شمار می‌آید و اصلاً نباید تکراری باشد. به دلیل مشابهت در عنوان‌ها، احتمال دارد دو کتاب با یکدیگر اشتباه گرفته شوند. از این رو، برای سفارش یا خرید کتاب از این رمز استفاده می‌کنند و به منزله شناسگر یکتای کتاب عمل نموده، و کاملاً انحصاری است.

وی تصریح کرد: شابک دو کاربرد اصلی و اساسی دارد: نخست، برای سفارش کتاب‌های چاپی و الکترونیکی، نرم‌افزارها، چندرسانه‌ای و نظیر آنها، و دیگری مدیریت حقوقی این منابع.

وی همچنین افزود:  برای اطلاع از تمامی مباحث مربوط به ساختار شابک می‌توان از این راهبرد جستجو استفاده کرد: “ISBN structure” که تمام نویسه‌هایِ بخش‌های چهارگانه این شماره بین‌المللی را که بر اساس مدل مفهومی بافت کتابخانه‌ای (ال‌آرام)، به موجودیت نمود (manifestation) اختصاص می‌یابد، را توصیف می‌نماید.

دکتر سید مهدی طاهری گفت:  به چاپ‌های مختلف هر کتاب یک شماره شابک متفاوت تعلق می‌گیرد. اما تمامی نسخه‌های یک چاپ یکتا، دارای یک شابک مشترک هستند. این شماره 13 رقمی را موسسه خانه کتاب از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به هر کتابی پیش از چاپ اختصاص می‌دهد. لازم به ذکر است که این شماره فقط برای کتاب‌های چاپی نیست و برای کتاب‌های الکترونیکی نیز تهیه می‌شود. همان طور که پیشتر اشاره شد، کارکرد‌های اصلی این شماره، تجاری و تا حدودی حقوقی است، و بخش‌های به ترتیب شامل شماره سه رقمی ثابت، شماره کشور، شماره ناشر، عنوان اثر، و رمز تک رقمی کنترلگر ماشینی است. یکی از تفاوت‌های اصلی شابک با شناسگر شیء دیجیتالی، نوع سازمانِ مالک حقوقی است که در شابک، فقط ناشران، و در دی‌اُ‌آی هر شخص حقیقی یا حقوقی که شیء دیجیتالی را منتشر یا دسترس‌پذیر می‌سازد. به عنوان مثال، یک مقاله یکتا می‌تواند در یک پایگاه یک دی‌اُ‌آی داشته باشد، و در پایگاهی دیگر دی‌اُ‌آی متفاوتی بگیرد. با این شرط که آن پایگاه مجوز انتشار داشته باشد. البته لازم به ذکر است، برای بهره‌وری از قابلیت‌ها و مزایای شبکه‌های دیجیتالی، بنیاد دی‌اُ‌آی بتازگی خدمتی برای بازنمون شابک‌های موجود در قالب نظام دی‌اُ‌آی، به نام شابک اقدام‌پذیر (ISBN-A) طراحی نموده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه در خصوص دی‌اُ‌آی گفت: نخست، این شناسگر تنها ویژه اشیای دیجیتالی است، و دیگر، بر اساس مدل مفهومی ال‌آرام، در سطح مورد (Item) به شیء دیجیتالی اختصاص می‌یابد. بدین معنا که که اگر از یک شیء دیجیتالی چندین نسخه وجود داشته باشد، هر نسخه دی‌اُ‌آی مجزایی دریافت خواهد نمود. زیرا هر نسخه از یک شیء دیجیتالی، امکان استفاده توسط چندین کاربر به صورت همزمان را دارا است. وی در این مورد نیز افزود، درمورد منابع (اشیای) دیجیتالی، منظور از نسخه، قالب‌های بازنمون فنی داده‌ها برای درک و خواندن توسط ماشین  است که قابلیت استفاده توسط چند کاربر به طور همزمان را دارد و به نوعی سطوح نمود و مورد هر شیء یکسان هستند.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه  طباطبائی همچنین درباره اعتبار و ارزش‌های دی‌اُ‌آی اظهار داشت: نخست، دارای ارزش حقوقی است، چرا که مبتنی بر سازمان منتشر یا دسترس‌پذیرکننده آن شیء دیجیتالی است، و دیگر، بیانگر اعتبار شیء دیجیتالی است. یکی از چالش‌های بزرگ منابع شبکه‌ای، به سبب تنوع رسانه‌ها و سادگی انتشار داده‌های روی وب، تعیین اعتبار (اعتبارسنجی) آنها است (credibility or reliability). بدین معنا که کاربران وب همواره با این چالش روبرو هستند که که چگونه از اعتبار اشیای دیجیتالی (منابع الکترونیکی) اطمینان یابند. بنابراین اگر شیء دیجیتالی دارای دی‌اُ‌آی باشد، اعتبار و اطمینان از شیء دیجیتالی قابل حصول است.

وی افزود: برای یافتن شیء دیجیتالی معتبر و دارای دی‌اُ‌آی می‌توانید از این راهبرد پیشنهادی استفاده کنید که بسیار مفید خواهد بود:

((inurl:article OR inurl:paper OR inurl:essay OR inurl:book OR inurl:thesis OR inurl:theses) AND (doi OR "digital object identifier")) AND intitle:"knowledge management" که با این راهبرد می‌توانی به آسانی منابع الکترونیکی (اشیای دیجیتالی) غیر فارسی را پیدا نمایید. اما متاسفانه به دلیل وجود تحریم‌ها، امکان دریافت مستقیم و رسمی دی‌اُ‌آی برای اشیای دیجیتالی فارسی دشوار است. البته به تازگی تمهیدات مناسبی از سوی برخی موسسات اندیشیده شده است. با این وجود، برخی از منابع الکترونیکی فارسی نیز دارای دی‌اُ‌آی هستند و قابلیت بازیابی آنها از طریق راهبرد ذیل میسر است:

((inurl:article OR inurl:paper OR inurl:essay OR inurl:مقاله OR inurl:book OR inurl:کتاب OR inurl:thesis OR inurl:theses) AND (doi OR "digital object identifier" OR "شناسه دیجیتال" OR "شناسگر دیجیتال")) AND "مدیریت دانش" لازم به ذکر است، دو راهبرد بالا قابلیت کامل‌تر شدن (جامعیت در بازیابی) با افزودن انواع منابع الکترونیکی با عملگر inurl: فراهم است.

وی افزود:  در طراحی این راهبرد باید هم از آغازه دی‌اُ‌آی و هم از عبارت کامل آن استفاده نمود. زیرا ممکن است در برخی پایگاه‌ها نام شناسگر به صورت کامل آورده شده باشد، که عدم توجه به آن موجب بازیابی نشدن برخی منابع مرتبط خواهد شد.

سید مهدی طاهری گفت:  که با رایزنی های انجام شده، ان‌شاءالله به زودی امکان اختصاص و صدور دی‌اُ‌آی توسط کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران فراهم خواهد شد.

دکتر طاهری در ادامه به بیان این مطلب پرداخت که چگونه برخی سازمان‌ها و موسسات ایرانی، با وجود تحریم‌های غیرمنصفانه، توانسته‌اند برای منابع الکترونیکی فارسی دی‌اُ‌آی دریافت نمایند و افزود: برخی سازمان‌های ایرانی شناسگر شیء دیجیتالی (دی‌اُ‌آی) را از برخی موسسات خارجی و با واسطه گرفته‌اند، مانند برخی موسسات ایتالیایی و نظیر آن که با دریافت هزینه برای مقالات مجلات دیگر کشورها دی‌اُ‌آی صادر می‌کنند. بدیهی است در این صورت، دی‌اُ‌آی اختصاص‌یافته در اصل مربوط به همان موسسه خارجی است و سازمان ایرانی از مزایای کامل آن برخوردار نخواهد شد؛ روش دیگر، که مناسب‌تر هم خواهد بود، بهره‌گیری از نماینده منطقه‌ای موسسات رسمی ثبت و اختصاص شناسگر شیء دیجیتالی مانند Crossref است. بدین صورت، همانند بسیاری از ناشران بزرگ بین‌المللی، می‌توان از طریق موسسه یاد شده، دی‌اُ‌آی رسمی و مستقیم (بدون واسطه) دریافت نمود (اختصاص دی‌اُ‌آی به نام سازمان درخواست‌دهنده) و از مزیت‌های گوناگون این شناسگر استفاده نمود. در حال حاضر، نماینده منطقه‌ای Crossref در دست شرکت KnowledgeE مستقر در شهر دوبی است و امکان ارتباط با دفتر این شرکت در ایران به آسانی میسر است.

وی افزود: عملگرهای definiation یا define: برای یافتن تعاریف مفاهیم (اصطلاحات) تخصصی یا عمومی در قالب واژه یا عبارت بسیار مناسب هستند. یکی از این دو راهبرد را می‌توان برای یافتن تعاریف استفاده کرد:  definition "knowledge management"   یا   define:"knowledge management"

وی افزود: این عملگر برای پیدا کردن تعاریف مفهومی در گزارش‌های پژوهشی مانند پایان‌نامه و رساله نیز مناسب هستند. چرا که از منابع معتبری همچون اصطلاحنامه‌ها، واژه‌نامه‌های تخصصی، دایره‌المعارف‌ها و جز آن، اطلاعات مناسب را بازیابی می‌کند. در سطحی محدودتر، می‌توان از راهبرد inurl:glossary OR inurl:thesaurus OR inurl:pedia) "knowledge management" استفاده کرد. و برای بازیابی تعاریف در واژه نامه‌ها، اصطلاحنامه‌های و دیگر منابع مرجع تخصصی فارسی به این شکل عمل می‌کنیم: (inurl:glossary OR inurl:"واژه نامه" OR inurl:pedia OR inurl:thesaurus OR inurl:اصطلاحنامه OR inurl:"دایره المعارف") AND "مدیریت دانش"

دکتر سیدمهدی طاهری  در پایان گفت: عملگرهای define و definition برای یافتن تعاریف در زبان فارسی مناسب نیستند و بهتر است از همان راهبرد توصیه شده در زبان فارسی استفاده شود.