انتشار فهرست به صورت چاپی رمز جاودانگی منابع کهن است

به گزارش لیزنا، جلسه کمیته منابع چاپی کهن و نادر مکتا با حضور مجید غلامی جلیسه، مدیران و کارشناسان کتابخانه های عضو مکتا روز پنجشنبه 19 اسفند در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار شد.

در این جلسه مجید غلامی جلیسه از  تلاشهای رجبیان تشکر کرد و گفت:  این دوره، دوره بسیار پرباری بوده و اتفاقات خوبی را رقم زده است. در ادامه همچنین به محمدی شجاعی برای پذیرش مسئولیت جدید تبریک گفت و ابراز امیدواری کرد که وی  نیز با قدرت و قوت و توانایی که دارند بتوانند این مسیر را هموار تر از قبل طی کنند و این اتفاقات خوب را تکمیل و کارهای جدیدی را به آن اضافه کنند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: خوشبختانه کمیته منابع چاپی کهن و نادر در دوره قبل فعالیت خود را شروع کرده است و با پیگیری های انجام شده توسط دوستان، حدود20 جلسه از زمان شروع آن تا کنون برگزار شده است. در مجموع اتفاقی که افتاد بسیار ارزشمند و مهم بوده و هست. قطعاً این اولین بار است که در سطح ایران با این نگرش، مجموعه ای از کتابخانه های مختلف در کنار هم جمع می شوند و با حساسیت نسبت به منابع چاپی کهن و نادر خود سعی در افزایش آگاهی و دانش خود دارند و سعی می کنند روند موجود در کتابخانه ها را بازنگری، اصلاح و در برخی موارد تکمیل کنند و این حرکت باعث شده است که کتابخانه ها از سال گذشته تا کنون یک گام به جلو حرکت کنند و آخرین گام در سال 1400، تکمیل و تنظیم آیین نامه پیش روست.

وی تاکید کرد:  این آیین نامه بیشتر شبیه یک دستنامه ابتدایی و شامل کمترین توقعات این کمیته از کتابخانه‌هاست که بتوانند در سال آینده با استفاده از این آیین نامه یک استاندارد حداقلی را در مجموعه خود تعریف کنند، تا هم در درجه اول مجموعه منابع کهن و نادر خود را حفاظت کنند و در مرحله بعدی، آنها را ساماندهی، دیجیتال سازی و اشاعه بدهند، که امیدواریم این اتفاق بیفتد.

وی افزود: همانطور که قبلاً هم اشاره کردیم، یکی از قدیمی ترین  فهارس کتابهای چاپی کهن و نادر یا معادل انگلیسی آن "rare books" مربوط به موزه بریتانیاست که در سال 1922 میلادی این فهرست توسط شخصی به نام ادواردز منتشر شده است. یعنی چیزی حدود 100 سال پیش این فهرست در سه جلد، منتشر شده است. نکته ای که باید به آن توجه کنیم اینکه در صد سال پیش این فهرست تنظیم، چاپ و منتشر شده است و در طول این صدسال، هیچ پژوهشی در حوزه مطالعات ایران‌شناسی نیست مگر اینکه به این فهرست ارجاع داده باشد، یعنی تمام پژوهشهای صدسال اخیر که در حوزه ایرانشناسی انجام شده، به این کتاب ارجاع داده است. این فهرست یکی از کم نظیرترین منابع دست اولی است که در تمامی مطالعات در حوزه تاریخ چاپ، مطالعات قاجار، تاریخ گرافیک و صفحه آرایی و ... از آن استفاده شده است.

از آنجایی که ایران به عنوان مولد این گونه منابع شناخته می شود و این منابع در ایران، تولید، چاپ و منتشر شده اند، به طبع بخش قابل توجهی از این منابع در ایران نیز موجود است، اما در تمام این مدت همه ارجاعات فقط به فهرست ادواردز بوده است. در حقیقت خودمان با دست خود، عملاً خود را حذف کرده‌ایم و دچار خودسانسوری شده ایم.

وی در ادامه گفت:  کتابخانه مسجد اعظم به جرات در بین کتابخانه های ایران و دنیا از جهت منابع چاپ سنگی، یکی از کتابخانه های کم نظیر است و همیشه تاکید کرده ایم که جزءِ سه کتابخانه اول در ایران است. چرا که کتابخانه ملی از لحاظ قدمت و کتابخانه آستان قدس از لحاظ تعداد و تنوع بحث دیگری دارند، اما کتابخانه مسجد اعظم به عنوان یک کتابخانه عمومی و کتابخانه ای که هسته اولیه آن را یک فرد، مرحوم محمدرمضانی، جمع آوری کرده، از حیث تنوع، کیفیت و تعدد منابع کم نظیر است. کتابخانه فیضیه نیز از حیث منابع دینی، فوق العاده کم نظیر است.

مجید غلامی جلیسه  گفت: نکته ای که باید به آن توجه شود این است که اگر بتوانیم این نسخه های کم نظیر را هر چه زودتر نجات دهیم و احیا کنیم، هزینه کمتری را متحمل خواهیم شد، و هر چه زمان بگذرد این کار هزینه بیشتری را در برخواهد داشت. اما این فقط جنبه مالی این قضیه است و جنبه مهمتر قضیه، بحث آسیب دیدن و از بین رفتن این منابع است که هرچه دیرتر به آن توجه شود، بازسازی، حفظ و نگهداری و مرمت آنها به مراتب سخت تر خواهد شد و در بعضی مواقع غیرممکن می شود. لذا فلسفه وجودی این کمیته در حقیقت این است که ما به این آگاهی برسیم که منابع چاپی کهن ما منابع مهمی هستند. چیزی که در باور عموم وجود دارد این است که نسخه های خطی منابع مهم هر کتابخانه ای ست که قطعاً همین طور است، اما همان اندازه که نسخ خطی یک کتابخانه دارای اهمیت است، منابع چاپی کهن و نادر هم مهم هستند. همانطور که ممکن است از یک نسخه خطی خاص، فقط یک نمونه موجود باشد، می توان نمونه های نایابی از نقشه ها، اسناد، روزنامه ها و سایر موارد ذکر کرد که از آنها نیز تنها یک نسخه موجود است و به واسطه همین نایاب بودن، در جای خود دارای اهمیت بالایی است. این در حالی است که در حال حاضر آرشیو دیجیتال درستی هم برای اینگونه منابع در دست نیست و یکی از مشکلات موجود این است که یک سازوکار و یک استاندارد مشخصی برای منابع دیجیتال خود در سطح کلان نداریم. حتی کتابخانه ملی نیز استاندارد ذخیره سازی منابع دیجیتال ارائه نکرده است که کتابخانه های سطح کشور را ملزم به رعایت آن کند.

وی افزود: البته نباید تصور کرد که فضای دیجیتال همه چیز را در بر می‌گیرد و هنوز هم در جهان، کاغذ و نسخه های چاپی حرف اول را می زنند. بنابراین نکته اول راجع به منابع چاپی کهن، اهمیت حفظ این نوع منابع است که فوق العاده مهم هستند. اما ایران به نسبت اروپا و حتی روسیه و ترکیه نیز در این مسئله عقب است، به طوری که روسیه هم اولین فهرست منابع چاپ سنگی خود را در سال 1857 میلادی منتشر می کند. این فهرست، کتابهای چاپ مصر، قسطنطنیه و ایران را به تفکیک آورده است که از ایران 120 عنوان کتاب را فهرست کرده است. ترکیه نیز در سال 1946 منابع کهن خود را فهرست کرد. با این ترتیب ما با استاندارد جهانی خیلی فاصله داریم، چرا که هنوز اهمیت این موضوع را درک نکرده ایم و تمام تلاش خود را می کنیم تا در این جلسات به دوستان و مدیران و مجموعه ها این موضوع را القا کنیم و اهمیت این نوع منابع را اثبات کنیم. در مرحله دوم این آیین نامه که بخشی از صحبتهای ما بود طراحی شد که در ادامه چکیده ای از مفاد این آیین نامه را بیان می کنیم:

این آیین نامه ابتدا با اهداف و تعاریف آغاز می شود، پس از آن بخشهای مختلف این آیین نامه است که اولین آیتم، بحث مجموعه سازی اینگونه منابع است که به این وسیله بتوانیم هم مجموعه خود را ساماندهی کنیم و هم بتوانیم منابع پراکنده ای که در سطح ایران وجود دارد، تجمیع کنیم و تا حد ممکن از آسیب آنها جلوگیری کنیم.

تشویق به اهدا و وقف نیز از کارهایی است که باعث ترغیب افراد به این سنت می شود و باعث می شود که منابع خود را به کتابخانه اهدا کنند. حتی می توان در هفته وقف از واقفان و اهدا کنندگان کتاب تجلیل نمود. این مسئله می تواند جنبه تبلیغاتی و تشویقی برای این افراد داشته باشد.

وی در بحث جداسازی منابع، تاکید کرد: با تفکیک و جداسازی به معنای کامل آن موافق نیستم و با جداسازی به صورت تکنیکال کاملاً مخالفم، مگر اینکه مخزن بزرگ با فضای کافی در اختیار داشته باشید. اما اگر بتوانید مخزن واحدی را طراحی کنید که منابع چاپی کهن را به صورت یکجا براساس استانداردی که تعریف کرده ایم، جای دهید، قابل قبول است. توصیه اکیدی که می شود اینکه حتماً برای اینگونه کتابها نیز مانند نسخه های خطی، امین اموال قرار دهید.

وی در ادامه درباره مسائل دیگر مجموعه سازی از جمله ثبت و تفکیک این منابع نکاتی را متذکر شد و گفت: اصل بر این است که اطلاعات اولیه این کتابها در دسترس پژوهشگر قرار بگیرد و این بسیار مهم است.

جلیسه افزود: مورد بعدی که باید به آن توجه کرد، مرمت و صحافی این آثار است که از اولویت‌های هر مجموعه بوده و بهتر آن است که پیش از شروع هر مرحله اینکار، توسط متخصصین خبره که با چگونگی مواجه با این منابع آشنا هستند، انجام گیرد.

وی تاکید کرد: کتابخانه ها بهتر است اگر نیروی متخصص مرمت و صحافی ندارند، این کار را انجام ندهند و اگر خواستند منابع خود را مرمت کنند لازم است که قبل از شروع به کار، از متخصصین این امر مشورت و راهنمایی لازم را بگیرند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود در رابطه با اهمیت انتشار فهرست گفت: انتشار فهرست به صورت چاپی رمز جاودانگی منابع کهن است و این بزرگترین خدمتی است که یک کتابدار می تواند به کتابخانه خود بکند. لذا انتشار فهرست این گونه منابع به هر شکل و شیوه ای بسیار حائز اهمیت است. حتی انتشار و اشاعه این فهارس به صورت آنلاین حداقل کاری است که کتابخانه ها می توانند انجام دهند.

وی به برخی از سوالات کارشناسان درباره این آیین نامه پاسخ داد و پیشنهاد داد که کمیته منابع کهن مکتا منابع قدیمی کتابخانه ها را به صورت فهرستگان در پایگاه جداگانه ای منتشر کنند و کتابخانه‌ها را ملزم به رعایت استانداردهای تعریف شده خود کنند.

وی در پایان تاکید کرد:  این آئین نامه در پنج ماده و هفت تبصره در اسفند ماه 1400 به تصویب کمیته منابع چاپی کهن و نادر مکتا رسیده است و امید است که با رعایت استانداردهای حداقلی، علاوه بر حفظ و نگهداری این منابع، استفاده و دسترس پذیری منابع کهن را برای پژوهشگران و حتی عموم مراجعه کنندگان به کتابخانه، سهل و آسان نماییم.