چالش‌های فهرست‌نگاری معاصر بررسی شد

به گزارش لیزنا، دومین محفل فهرست نگاران نسخ خطی با موضوع «چالش‌های فهرست‌نگاری در ایران معاصر» 24 فروردین 1401 به همت مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم (مکتا) برگزار شد. حجت الاسلام و المسلمین استاد سید احمد اشکوری گفت: برای این گونه مراسمات هزینه و وقت زیادی صرف می شود و باید دقت شود که بهره وری هر چه بیشتری از این جلسات بشود و تنها به سخنرانی حرفه ای بسنده نشود. حضراتی که در اینجا تشریف آورده اند، به عنوان فهرستنگاران نسخ و قشر خاصی از فرهنگ ما هستند و باید چند نکته در این جلسات توجه شود: اول اینکه فهرست نسخه های خطی چیست و به چه معناست؟ سپس توجه شود که نتیجه فهرستهای نسخه های خطی چیست؟ بنده همیشه گفته ام: فهرست نسخه های خطی کلید فرهنگ ماست. اشخاصی که در کتابخانه ها نیستند و یا در کشور دیگری هستند به واسطه این فهرستها می توانند کتابهای فرهنگی یک کشور را بشناسند و چگونگی استفاده از آنها را بدانند. مرحله سوم اینکه فهرستنگار کیست؟ و چه خصائصی از دید فرهنگی باید داشته باشد؟ دانشی که یک فهرستنگار نسخ خطی باید اطلاع داشته باشد، چیست؟ مخصوصاً فهرستنگاران کشورهای اسلامی که قهراً بیشتر نسخه های خطی این کشورهای نسخه های اسلامی هستند. باید توجه داشت که یک فهرستنگار نسخه های خطی اسلامی تا چه اندازه از علوم اسلامی اطلاع دارد؟ که توانایی تشخیص کتاب و موضوع آن را داشته باشد. و بداند چه چیزی از این نسخه را باید در فهرست منعکس کند. از مسائل دیگری که ما باید در نظر داشته باشیم، این است که فهرستنگار نباید شتابزده عمل کند و باید حوصله کافی برای بررسی هر نسخه داشته باشد. به عنوان مثال بنده در کتابخانه حضرت آیت الله حکیم در نجف نسخه های خطی را بررسی می کردم، به کتابی برخورد کردم که زبان فارسی به لهجه افغانی داشت (فارسی دری) از آنجایی که من لهجه افغانی نمی دانم، ناچار شدم یک مرتبه از ابتدا تا انتهای کتاب را بدقت بخوانم و از اصطلاحات خاص لهجه افغانی اطلاع پیدا کنم و بفهمم که موضوع این کتاب چیست، تا بتوانم آن را فهرستنگاری کنم. یکی دیگر از مسائل مهمی که باید به آقایان فهرستنگار به صورت دقیق متذکر شویم این است که فهرستنگاری را به عنوان یک رسالت فرهنگی ادا کنند، نه برای کسب درآمد و تجارت. شخصی به کتابخانه آیت الله حکیم در نجف آمدند و پرسیدند: چه نسخه های خطی در این کتابخانه موجود است؟ من تعدادی از نسخه ها را بازگو کردم. ایشان به سرعت یادداشت می کرد و بعد به صورت مقاله در یکی از نشرات تهران چاپ کرد. بنابراین فهرستنگار می باید به عنوان رسالت خود به کار خود نگاه کند. اگر این چنین باشد، فهرست او ارزنده است و او می تواند یک فهرستنگار باشد.

وی گفت: البته پیشنهاد من این است که در این گونه جلسات یکی از متخصصین صحبت تخصصی داشته باشد تا اشخاص برای بهره وری از این جلسات استفاده ای داشته باشند نه مجرد حضور یا فقط گفت و شنود. انشاالله خداوند به همه ما توفیق دهد که بتوانیم افراد مثبتی باشیم.

وی افزود: لازم است که در این جلسات یک شخص با تخصص یکی از شاخه های فهرستنگاری را به عنوان سخنران رسمی جلسه دعوت کنید و آقایان در همان محدوده اگر سوالی یا نقدی دارند مطرح کنند که بهره برداری درستی صورت بگیرد. به عنوان مثال در باب عناوین کتابها که چگونه باید باشد، مثلاً عنوان کتاب «مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام» صحیح نیست. مولف کتاب عنوان صحیح آن را «مسالک الافهام الی توضیح شرایع الاسلام» ذکر کرده است. این نوع اسامی گذشته از اینکه محدوده کار را بیان می کند، التفات ادبی خیلی عالی نیز دارد.

وی گفت: گاهی برخی افراد بدون مطالعه مطلبی را عنوان می کنند و دیگران نیز بدون توجه به آن پروبال می دهند و این صحیح نیست. بعنوان مثال آقای نجفی صحیفه سجادیه ای را منتشر کردند و در مقدمه آن ذکر کردند که زیدیه صحیفه سجادیه مختصری د

فهرستنگاران ذخایر مهمی برای جامعه علمی و دینی کشور هستند

استاد صدرایی خوئی در دومین محفل فهرستنگارن ضمن تشکر از برگزارکنندگان این جلسات و گرامی داشت یاد و خاطره سید عبدالعزیز طباطبایی، برای ایشان طلب مغفرت کرد و گفت: ایشان بر گردن همه فهرستنگاران جهان اسلام در ایران و عراق حق بزرگی دارند. ایشان در ادامه عنوان کردند: در ابتدا اجازه بدهید بنده درباره فهرستنگاران روایتی بخوانم که حضرت امیر صلوات الله علیه فرمودند: خذوا من اجسادکم و جودوا بها علی انفسکم و لا تبخلوا بها عنها. از جسمهای خود بکاهید و به روحتان ایثار کنید و در این راه بخل نورزید. یکی از مصادیق بارز این حدیث فهرستنگاران عزیز هستند که بر جسم شان مشقت روا می دارند و سختی ها را تحمل می کنند و جامعه بشریت را با این گنجینه های نفیس آشنا می کنند بدون اینکه ادعایی داشته باشند و اسمی از آنها در جایی ثبت شود و یا منتظر رونمایی از کتاب خود باشند. وقتی نفوس اهداف عالیه داشته باشند باعث می شوند که اجساد به مشقت بیفتند. تمام فهرستنگاران ما در یافتن یک نسخه شبانه روز زحمت کشیدند، منتها جامعه علمی ما یک درصد هم با این تلاشها آشنا نیستند. گاهی محققی مراجعه می کند و نسخه منحصری را درخواست می کند که این نسخه به برکت زحمات فهرستنگار شناسایی شده است. متاسفانه حتی مصححین از طریق همان فهرست به نسخه ای مراجعه می کنند، زحمت درج فهرست را در مآخذ به خود نمی دهند ولی از اگر فهرستنگار دچار اشتباه شده باشد، قید می کنند. این نشانه عدم شناخت جامعه از مشقت فهرستنگاری است و اینکه حتی طبقه مصححین با سختی های فهرستنگاری آشنا نیستند. فهرستنگاران ذخایر مهمی برای جامعه علمی و دینی کشور هستند و باید فکری شود تا جامعه با تلاشهای این عزیزان آشنا شود. متاسفانه فهرست خوانی در جامعه علمی ما مغفول است و به عنوان یک پیشنهاد مطرح شود که حداقل در جامعه کتابداری درسی با عنوان فهرست خوانی ایجاد شود. به نظر بنده فهرستنگاران جز مظلوم ترین قشر محققین جامعه هستند که تلاشهای آنها در نهایتِ مشقت و شناخت شان و علم جامعه به زحمات این افراد در نهایتِ قلت است.

وی در ادامه افزود: البته از استاد مختاری عاجزانه تقاضا داریم که جامعه علمی شیعه را با تلاشهای فهرستنگاری آشنا کنند. و زحمات این فهرستنگاران را به جامعه علمی منعکس کنند. به این ترتیب که ما پلی ایجاد کنیم بین نسخه های خطی و مراکز عملی حوزوی و دانشگاهی. مثلاً دانشگاه علوم پزشکی مطلع باشد که در کتابخانه مسجد اعظم 150 نسخه خطی پزشکی نگهداری می شود. و زحمت فهرستنویسی تفصیلی این نسخه ها را به عهده آنها بگذاریم. و یا باید موسسه کلام، نسخه های خطی کلامی کتابخانه ها را به دانشجویان خود معرفی کند تا بدانند که در کشور چنین نسخه هایی موجود است. تمام رشته های علمی ما عقبه علمی شان در همین مخزن های خطی است. ما باید مطالعات میان رشته ای بین کتابخانه ها و این رشته های علمی برقرار کنیم تا دانشجویان رشته های مختلف بدانند که در ایران چه نسخه هایی وجود دارد و برای آن فکری کنند. این امر می تواند تحولی در معرفی این آثار برای جامعه باشد و به فهرستنویسان هم قوت قلبی بدهد که محصولاتی که تولید می کنند به مصرف مراکز علمی می رسد.

وی گفت: الان با گسترش کتابخانه های جدید دیگر کتابخانه های سنتی پاسخگو نیستند و ما به مخازن مشترک و جامعی در سطح ملی نیاز داریم. باید در فضای مجازی مثلا مخزن نسخه های خطی ایران را داشته باشیم. به این صورت که هر کتابخانه ای دارایی خود را در آن عرضه کند تا محقق ما با یک مرکز سروکار داشته باشد. باید حق مالکیت کتابخانه ها باید سازوکار داده شود و حق معنوی این کتابخانه محفوظ بماند. به این ترتیب روند مطالعات نسخه های خطی و سنگی در ایران انشاالله سامانی پیدا کند و مشکلی که مراجعه کنندگان به کتابخانه دارند و اغلب عنوان می کنند که به نسخه دست پیدا نمی کنند با این مسئله انشاالله حل شود.

باید کاری کنیم که جدای از نسخه های کاغذی بتوانیم تمامی خدمات خود را از راه دور ارائه دهیم.

حجت الاسلام والمسلمین سید محمد طباطبایی در دومین محفل فهرستنگاران نسخ خطی با بیان اینکه فهرستنگاری مرحله اول کار است و شناسایی نسخه مبتنی بر مجموعه تخصصهایی که یک فهرستنگار باید داشته باشد، گفت: عموماً در جلساتی که به این شکل منعقد می شود و شرکت می کنیم دغدغه افراد این است که فهرستنگار جایگاه لازم را در جامعه ندارد و به فهرستنگاری توجه لازم نمی شود و ای کاش این قبیل مسائل به گوش مسئولین برسد و فکری برای نهادینه شدن یک مجمع علمی کنند، به طوری که کاربردی باشد. ایشان در ادامه فرمایش جناب استاد اشکوری اشاره کردند: مرحله اول، فهرستنگاری است که گفته شد، فهرستنگار باید کتابشناسی بداند، با علم تراجم آشنا باشد و شرایط دیگر. مرحله دوم و پس از اینکه نسخه ها شناسایی شد، ما با انبوهی از نسخه ها مواجه هستیم که توصیف شده اند و برخی لازم است که کار شود، تصحیح و منتشر شود. جدای از بحث بودجه که باید در اختیار قرار گیرد تا این نسخ تصحیح شود، در سراسر ایران و دانشجویان زیادی در رشته های گوناگون وجود دارند که از آنها مطالبه پایان نامه می شود و این پتانسیل بسیار خوبی است. کافی است با جستجوی ساده ای در عناوین پایان نامه ها ببینم که بیشتر عناوین و موضوعات تکراری هستند. لذا بجای صرف هزینه و وقت زیاد و بیهوده، خوب است که تعاملی داشته باشیم با مراکز آموزشی و کمیته های علمی تشکیل شود و به اینها ارجاع داده شود. اگر دانشجویی مشتاق است که نسخه خطی را کار کند و به عنوان پایان نامه ارائه دهد، این کمیته علمی هم اولویتها را معرفی می کند و هم به روند کار کمک می کند. البته می دانیم که ممکن است  دانشجویی علم کافی برای این کار نداشته باشند و کار درستی انجام نشود، اما بخشی از آثار بزرگان ما تصحیح می شود و مورد استفاده قرار میگیرد.

نکته دیگر که وی به آن اشاره کرد استفاده از امکانات روز است. به عنوان مثال سایت آقابزرگ با اینکه نواقصی دارد، ولی کمک بزرگی به پژوهشگر می کند. و باید کاری کنیم که جدای از نسخه های کاغذی بتوانیم تمامی خدمات خود را از راه دور ارائه دهیم. و در این دو سال اخیر بخاطر مسئله کرونا این اتفاق افتاد. اگر در این راستا همکاری بین کتابخانه ها و مجامع علمی بیشتر شود تا بتوانیم خدمات بهتری ارائه دهیم، بسیار خدمت بزرگی خواهد بود.

برای رسیدن به یک فهرستنگاری قابل قبول، باید یک فهرست معیار تعریف و تنظیم کنیم.

در ادامه دومین جلسه محفل فهرستنگاران نسخ خطی، حجت الاسلام والمسلمین ابوالفضل حافظیان صحبتهای خود را با طرح سوالی آغاز کرد: بسیاری افراد از بنده سوال می کنند که کار شما چیست و با جواب بنده قانع نمی شوند و متوجه عمق و اهمیت کار ما نمی شوند و این به آن دلیل است که خود ما شاید تعریف درستی از کار و فعالیت خود ارائه نداده ایم که محتوای کار فهرستنویسی نسخ چیست و فهرستنگار چه کاری انجام می دهد. در حقیقت جایگاه آن در میان جامعه پژوهشگران چیست؟ و فهرستنگار چه مهارتهایی باید داشته باشد؟

وی به عنوان مثال به چند نمونه از برداشتهای اشتباهی که اطرافیان از کار فهرستنگاری داشتند، اشاره کرد و گفت: روزی خبرنگاری از جناب آقای استاد حائری سوال کردند کتابهای شما وقتی چاپ می شود و شخصیتها از شما تجلیل می کنند، چه حسی به شما دست می دهد؟ ایشان در جواب فرمودند که از تعاریف و تمجیدهایی که می کنند، می فهمم که هیچ چیزی از کار من نفهمیده اند.

وی گفت:  باید معیارهای فهرستنگاری قابل قبول را تعریف کنیم یا به تعبیر دیگر یک فهرست معیار تنظیم کنیم و بگوییم که فهرست معیار چه قواعد و ملاکهایی باید داشته باشد و همه کسانی که می خواهند فهرست بنویسند، این ملاکها و قواعد را مراعات کنند. لازمه آن این است که هر فهرستی که چاپ می شود، یک گروه این فهرست را ببیند و برای چاپ به تصویب برسانند. همانگونه که الان موسسه وجود دارد برای قرآنها که اگر هر نسخه ای از قرآن که بخواهد چاپ شود، باید خط، قرائت و علامات آن به تصویب این موسسه برسد و اجازه چاپ داشته باشد. اما متاسفانه برای فهرستهای نسخ هیچ ضابطه ای وجود ندارد. گاهی این فهرست ها غلط و ناقص است و این آبروی فهرستهای صحیح را نیز می برد. مطلب بعدی که برای رسیدن به فهرست معیار باید به آن توجه کنیم اینکه باید آموزش فهرستنگاری را جدی بگیریم و تجاربی که فهرستنگاران پیشکسوت ما داشتند، باید تدوین شود. این آموزش باید به صورت عملی باشد، گاهی عزیزانی با مدرک فوق لیسانس نسخه شناسی هنوز یک نسخه خطی را از نزدیک ندیده است و یا زیر نظر اساتیدی آموزش دیده است که هیچکدام اساتید برجسته ای در این حوزه نبوده و نیستند. اگر بخواهیم فهرستنگاری را جدی بگیریم، باید به کسی بها بدهیم که علاقه به میراث در درونش بجوشد و این شخص کسی است که تمام فهرستها را من البدو الی الختم بخواند. کسی فهرستنگار موفقی می شود که قبل از ورود به این وادی، فنخا، فهرستهای استاد اشکوری و فهرستهای مرحوم دانش‌پژوه را به طور کامل خوانده باشد. که اگر چنین کاری کرده باشد و سوالاتی برایش مطرح شده باشد، باید در این وادی قدم بگذارد و دنبال جواب سوالاتش باشد.

وی افزود: بنده به یاد دارم ابتدای ورود به این عرصه بسیار زیاد خدمت مرحوم محقق طباطبایی، استاد اشکوری و استاد صدرایی می رسیدم. در آن زمان استاد اشکوری به بنده گفتند که این اسانید و رجالی که در انتهای کتب اربعه هست «مشیخه» نام دارد. و این آویزه گوش من شد. یا در جایی دیگر از مرحوم محقق طباطبایی نکاتی را آموختم که برای همیشه در یاد و خاطر من خواهد ماند و این یادگیری و شنیدن از زبان استاد اثر دیگری دارد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: یک قرن از فهرستنگاری در ایران می گذرد و اولین فهرستهای ما فهرستهای کتابخانه آستان قدس رضوی بوده است، فهرست مدرسه سپهسالار بوده که مرحوم ابن یوسف شیرازی نوشته است کسی که به تعبیر مرحوم دانش پژوه «پیغمبر ما فهرستنگاران» است. بعد از آن فهرست نسخ اهدایی مرحوم مشکات به کتابخانه مرکز ی دانشگاه تهران بوده که در نوع خود بیش از یک فهرست و در حد دایره المعارف بوده است. تعبیری که مرحوم آقا عزیز طباطبایی برای آقای دانش پژوه به کار بردند و گفتند: مرحوم دانش پژوه «رب النوع ما فهرستنگاران» است. البته ممکن است به این تعابیر انتقادهایی وارد باشد اما فضل و  دانش ایشان قابل انکار نیست. بعنوان نمونه در فهرست اهدایی مشکات معرفی کتاب رسائل اخوان الصفا را ببینید که چقدر دقیق است و نظائر آن فراوان است.

وی گفت: در کتابهای حدیث در کنار روایات، در بعضی از نسخه ها وضعیت آن روایت با رمز بیان شده، ولی در هیچ فهرستی فهرستنگار به این رموز توجه نکرده است. تقریبا در 99 درصد فهارس من این مطلب را ندیدم و خوب است که در فهرستنگاری به این رموز هم توجه شود.

یکی از ویژگی های نسخ و فهرست نسخه های خطی تدوین و تبیین تاریخ علم است

دکتر غلامرضا امیرخانی گفت: بحث نسخه های خطی و فهرست آنها همانگونه که استاد اشکوری فرمودند، کلید فرهنگ ماست و دوستان می دانند که یکی از ویژگی های نسخ و فهرست نسخه های خطی تدوین و تبیین تاریخ علم است. به این معنا که تاریخ علم و بشر را مشخصاً در جوامع و تمدن اسلامی می توانیم براساس نظراتی که توسط اساتیدی از جمله استاد عبدالحسین حائری داده شده، برمبنای فهارس و نسخ خطی تبیین و تدوین کنیم.  فهرستهای متعددی که تا کنون ارائه شده، قطعاً به این امر کمک کرده است.

وی تصریح کرد: چند مشکل عمده در رابطه با فهارس نسخ خطی وجود دارد، اول اینکه نسخه های خطی کلا متولی آکادمیکی ندارد. بنده اتفاقاً همین امروز بر حسب اتفاق از یک عزیزی شنیدم که خدمت استاد عبدالحسین آذرنگ بودند. ایشان چهره سرشناسی در حوزه تاریخ کتاب و چاپ و تاریخ علم هستند و به شدت به روند تاریخ سی ساله کتابداری ایران معترض بودند. کتابداری ایران به سمت و سویی رفته که از کتابداران قدیم همچون ایرج افشار و عبدالله انوار و ... خیلی فاصله گرفته ایم و از آن کتابداران دانشی دیگر اثری نیست. این رشته متاسفانه بدون متولی مانده است. بنده خیلی علاقمند بودم که یک دوره آکادمیک در کتابخانه ملی راه اندازی کنم.

وی گفت: نکته اول که باید به آن اشاره کنم بحثی است که جناب سید محمد طباطبایی فرمودند که دانشجویان تحصیلات تکمیلی اولین و آخرین دغدغه شان این است که چه موضوعی برای پایان نامه خود انتخاب کنند. این در صورتی است که اگر این سوال را برای اهل فن در اینجا مطرح کنیم، خنده آور به نظر می رسد، که چرا با اینهمه موضوع و پتانسیل پژوهشی و نسخه باید چنین دغدغه ای وجود داشته باشد. علت آن هم این است که دانشگاهها در این زمینه ها کم کاری بسیاری کرده اند و به این سادگی و به این زودی برطرف نخواهد شد.

دکتر امیرخانی افزود: نکته دیگر اینکه به هرحال از نسل اولیه فهرستنویسان همچون استاد اشکوری و آیت الله استادی یا استاد انوار و ... تعداد معدودی باقی مانده اند و عمده فهرستنویسان که در حال حاضر مشغول فعالیت هستند، فهرستنویسان جوانی هستند که علاقمند هستند ولی بسیاری از آنها استاد ندیده اند و به صورت تجربی مهارتهایی را به دست آورده اند. و طبیعی است که این فهرستها کیفیت لازم را نداشته باشد. در جایی جناب آقای جعفریان گفته بودند، شاید لازم باشد فهرستهای نسخه های مهم دوباره نوشته شود به این خاطر که در خیلی از این فهارس آن دقت لازم صورت نگرفته و دیده شده که نه فقط در ایران بلکه در خارج از ایران نیز نسخه ای بعد از سالها پیدا شده. نمونه آن نسخه قرآن معروف دانشگاه بیرمنگام در سال 2015 پیدا شد. این در حالی است که نسخه در ده 20 میلادی فهرست شده بوده ولی فهرستنویس متوجه آن نشده است. و اکنون توسط یک دانشجو شناسایی شده است. همه این اتفاقات برخی به دلیل کم دانشی رخ می دهد و برخی به علت تعجیلی که در انتشار آن به خرج می دهند و بعضی دوست دارند که اگر به مطلبی برخورد می کنند آن را سریعاً عرضه کنند.

معاون پژوهش کتابخانه ملی در بخش دیگری از سخنان خود در مورد سخنان استاد صدرایی خوئی که بیان کرد باید بانک جامعی از تمامی نسخ خطی در دسترس همگان باشد، گفت: این یک نیاز مهم و بدیهی است و ظاهراً سایتی است وابسته به یونسکو به نام archaive.org که بسیاری از کتابها و متون کهن ملل مختلف دنیا را عرضه کرده است. اگر ما در ایران نتوانیم چنین کاری انجام دهیم طبیعی است که جای بسیار افسوس دارد.

دکتر امیرخانی، به حجت الاسلام و المسلمین مختاری پیشنهاد داد که باید طرحهای مطرح شده توسط اساتید در این جلسه بررسی شود که تا چه حد امکان اجرای آن در کتابخانه ملی وجود دارد. چرا که کتابخانه ملی می تواند متکفل اجرای بسیاری از این طرحها در ایران باشد.

تولد یک فهرست، استمرار یک تمدن است.غذایی برای دهها مطالعه، صدها تحقیق و هزاران مراجعه

حجت الاسلام والمسلمین سید صادق اشکوری در ادامه جلسه دومین محفل فهرستنگاران نسخ خطی ضمن ابراز خرسندی از حضور در این محفل دوستانه، از تلاشهای مکتا برای برگزاری این جلسه تشکر کرد و گفت: صرف حضور در این مجالس و محافل و استفاده از محضر اساتید و بزرگان این حوزه برای ما بیشترین فایده را دارد که در کنار فوائد تخصصی دیگر طبعاً مزید بر مطلب خواهد بود.

وی در ادامه اشاره کرد: با توجه به موضوع جلسه و مطالبی که دوستان پیشنهاد دادند، من در حال یادداشت برداری از مطالب هستم. چون چالشهای فهرستنگاری در ایران معاصر از زوایای مختلف قابل بررسی است و دوستان هریک به بخشی از این دغدغه ها که مستقیماً با آن در ارتباط هستند اشاره می کنند.که انشاالله در جلسات آینده به صورت مکتوب خدمت دوستان ارائه خواهم نمود تا در صورت لزوم دوستان مطالبی به آن بیفزایند و نهایتاً بتوانیم در قالب یک کتاب به جامعه علمی ارائه نماییم.

فهرستنگاری در قم به دنبال تحکیم عقاید مردم است

آیت الله استادی گفت:  در جریان فهرست کردن نسخه های خطی کتابخانه فیضیه آقای دانش پژوه همراه با آقای مدرسی تشریف آوردند و گفتند در این کار اگر بعدها از شما ایراداتی گرفته شد، اصلا دلگیر و ناراحت نشوید، طبع فهرستنگاری نسخ خطی همراه با اشتباه است و طبیعی است که در آن اشتباه رخ دهد. تعدادی اسامی، القاب و اعداد است که احتمال خطا در آن زیاد است. گاهی اتفاق می افتد که شخصی فهرستی را از اول تا به آخر می خواند تا متوجه اشتباهات آن شود و متعجب می شوند که چرا فهرستنگار اشتباه کرده است. در حالی که این یک امر طبیعی در کار فهرستنگاری نسخ خطی است.

وی گفت:  اینکه در زمانی که بنده مشغول فهرستنگاری نسخه های کتابخانه فیضیه بودم، فهرستنگارانی بودند که برای فهرست کردن نسخه کتابخانه آستانه، حق التالیف دریافت می کردند، و این درحالی بود که بنده برای چاپ فهرست خود دنبال بانی بودم. نه حق التالیفی دریافت کردم و نه حتی از سوی مقامات تشویقی برای ما صورت گرفت.

آیت الله استادی در ادامه ضمن انتقاد از عملکرد برخی فهرستنگاران معاصر به نقاط قوت برخی از آنان نیز اشاره کرد و گفت: ما نباید در این گونه محافل و مجالس، فقط به خودمان و به یکدیگر ایراد و اشکال وارد کنیم و در مقابل دیگران را در نظر خود بسیار بزرگ جلوه دهیم و از عناوین و القاب بزرگ برایشان استفاده نماییم.

وی افزود: کل فهرستهایی که در قم وجود دارد، از زمان تشرف حاج آقای سید احمد اشکوری به قم است که حدود 50 سال قدمت دارد. در این مدت حدود20 الی30 نفر همه این فهرستها را کار کرده اند که فهرستهای 80 سال پیش حتی به گردپای این فهرستها نیز نمی رسند. ایشان تاکید کردند فهرستنگاران نباید دنبال لطمه زدن به معارف اسلام و دین باشند. فهرستنگاری در قم به دنبال تحکیم عقاید مردم است و دنبال ضربه زدن نیست. قصد فهرستنگار این است که مردم را به احترام به آثار علما وادارد.

وی همچنین تصریح کرد: 100 سال از عمر حوزه علمیه می گذرد و در این 50 سال اخیر، مهمترین فهرستی که نوشته شده است، فهرست آقای سیداحمد اشکوری است. ولی دیده می شود که ما بسیار خود را دست پایین می گیریم و دیگران را بزرگ جلوه می دهیم که این صحیح نیست. ارزش کار حوزه بسیار بالاست. حوزه علیمه کتابخانه های عظیمی دارد که با هیچ درست شده است. در مقایسه با کتابخانه مجلس شورای اسلامی که هسته اولیه آن طریق خریداری کتابخانه های شخصی افراد تهیه شده است، برای کتابخانه مدرسه فیضیه به اندازه یک شاهی پول از جایی کمک مالی نشده است و همه کتابهای قدیمی آن توسط خود علما تهیه شده است و اصلا رسم بر خرید کتاب نبوده است و یا کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، کتابخانه ماندگاری است که با زحمت خود برجای گذاشته است. اما هیچ یک تعظیم و تکریم نمی شوند.

وی در ادامه افزود: ما باید بپذیریم، کاری که در فهرستنگاری قم انجام گرفته در بسیاری از کارهای تحقیقی مورد استفاده قرار گرفته و اساس کار استفاده از فهرست بوده، پس برای ترویج معارف اسلامی موثر بوده است در حال حاضر خوشحالیم که از کاری که انجام گرفته بهره برداری مفید می شود و اگر برای خدا بوده، فردا نیز برای ما ثمر خواهد داشت.

آیت الله استادی در پایان سخنان خود به فهرستنگاران جوان توصیه کرد: "سعی کنید نه برای پول کار کنید و نه پولی کار کنید" اگر کاری می کنیم برای خدا و برای ترویج معارف دین باشد. اگر اینگونه باشد، در آینده پشیمان نمی شوید. بنده بارها در محافل دوستانه گفته ام، ما اگر محقق هستیم، محقق درون مکتب تشیع هستیم. از ما پسندیده نیست که برخلاف مکتب تشیع حرفی بزنیم. همه تلاش ما این است که معارف امام صادق علیه السلام را ترویج دهیم.

در دعای شعبان خواندیم: اللهم انی اسئلک أَنْ تَجْعَلَنِی مِمَّنْ یُدِیمُ ذِکْرَکَ: خداوندا مرا از کسانی قرار ده که همه در یاد تو باشم. وَلا یَغْفَلُ عَنْ شُکْرِکَ: غفلت از شکر نکنیم که همه ما مدیون کسانی هستیم که کارکردند و به ما یاد دادند. وَ لا يَنْقُضُ عَهْدَكَ: از کسانی نباشیم که عهدی که با خدا، پیغمبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام داریم نقض کنیم. وَ لا يَسْتَخِفُّ بِأَمْرِكَ: از کسانی نباشیم که به امر خدا استخفاف کنیم و کار خدایی را کم بشماریم.

جمع کردن متخصصان یک حوزه در یک جلسه، کار آسانی نیست و توفیق بزرگی است که نصیب این مجموعه شده است

حجت الاسلام و المسلمین علی طباطبایی در دومین محفل فهرستنگاران نسخ خطی ابتدا ضمن ابراز خرسندی از برگزاری این جلسه، گفت: جمع کردن متخصصان یک حوزه در یک جلسه، کار آسانی نیست و توفیق بزرگی است که به همت کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی نصیب این مجموعه شده است.نکته ای که باید به آن توجه شود اینکه باید برای هر جلسه یک موضوع دقیق و روشنی درنظر گرفته شود تا دوستان همه در حول همان محور صحبت کنند تا امکان جمع بندی وجود داشته باشد.اساتیدی که در اینجا جمع شده اند همه تجارب زیادی در رابطه با مخطوطات دارند، ولی این پراکنده گویی ها هرچند مفید، اما به آسانی قابل جمع بندی نیستند. تهیه یک سیاهه از موضوع جلسات، آنطور که شایسته است، با همفکری همین اساتید قابل اجراست. و بهتر است که لیستی از موضوعات تهیه شود و بنابرآن جلسات ادامه پیدا کند. که اگر این چنین نباشد، خروجی مطلوب را از جلسات نخواهیم داشت.

مکتا باید برای شناخته شدن فهرستنگاران، اقدام به تشکیل یک هیأت علمی  کند

حجت الاسلام و المسلمین سید حسن موسوی بروجردی از نسخه پژوهان در دومین محفل فهرستنگاران نسخ خطی در تایید سخنان حجت الاسلام و المسلمین سید علی طباطبایی تصریح کرد: همانطور که ایشان هم اشاره نمودند، بهتر است برای هر جلسه موضوعی مشخص و ریز در نظر گرفته شود.

نکته بعدی که  وی به آن اشاره کرد، بحث شأنیت و جایگاه فهرستنگاران در دانشگاههاست که درخواست داشتند اگر قرار است که مکتا برای فهرستنگاران کاری انجام دهد بهتر است که در قدم اول اقدام به تشکیل یک هیأت علمی کند. به طبع تمام اساتید فهرستنگار باید راضی باشند که شخصی که در رأس این هیأت قرار می گیرد، عنوان رسمی از وزارت علوم داشته باشد.

وی افزود: اخیراً کارگاهی در یکی از دانشگاهها برگزار کردند تحت عنوان اهمیت مراجعه به فهرست نسخ که با استقبال خوبی روبرو شد.

موسوی بصیر در بخش دیگری از سخنان خود از مکتا خواست پس از تشکیل هیأتهای علمی و اجرایی اقدام به برگزاری این جلسات به صورت منظم و مداوم در دانشگاهها کند و گفت: بنده تا قبل از این دید مثبتی نسبت به دانشگاهها نداشتم. اما وقتی از نزدیک با آنها تعامل داشتم دیدم که نیروهای بالقوه زیادی در دانشگاهها وجود دارد. این نشان می دهد که ارتباط با دانشگاهها توسط مکتا چقدر لازم و راهگشا خواهد بود.

نکته دیگری که  وی به آن اشاره کرد، درباره روش فهرستنگاری است که ما در ایران انجام می دهیم و این بر هیچکس پوشیده نیست که آن را مدیون حضرت استاد اشکوری هستیم. همه به این مسئله واقف هستیم که بهترین روش در فهرستنگاری روشی است که حضرت استاد ابداع نمودند و روشی است جامع که نیاز به معرفی دارد. متاسفانه در دنیا کتابهایی که درباره علم فهرستنگاری نوشته شده، در مصر، تونس و کشورهای شمال افریقا و به طور کل کشورهای عربی نوشته شده است و آنان بسیار مدعی علم فهرستنگاری هستند. اما در مقابل بدترین فهرستها توسط خود همین آقایون مصری و تونسی نوشته شده است . خوشبختانه بعد از سقوط صدام این روش فهرستنگاری در عراق جا افتاده و به همین روش کار می کنند، چه فهرستهایی که در عتبات انجام شده چه در جاهای دیگر صورت گرفته. به طور کلی این روش در عراق نیز در حال استقرار است . ولی نیاز به این دارد که ما این روش را به دنیا معرفی کنیم. که باید در کارگروههای مکتا به آن توجه و پرداخته شود.

وی گفت: نکته آخر در رابطه با سایت آقابزرگ است که به واقع بسیار راهگشاست و تا بحال اتفاق نیفتاده که نسخه ای در آن یافت نشود. مکتا می تواند با پیگیری ها و نامه نگاریهای خود به راحتی از آن سایت بهره برداری لازم را بکند و با انجام مذاکراتی می توان اصل فایلهای آن سایت را به صورت فایلهای ورد و ... تحویل بگیریم و در نرم افزارهای خود جای دهیم.

رجبیان دبیر مکتا گفت: مکتا به عنوان یک مجمع تنها می تواند زمینه این اقدامات را فراهم کند ولی انجام این فعالیتها به عهده خود آقایان اساتید و فهرستنگاران است که با اختصاص وقت یا به صورت انفرادی یا به صورت جمعی اقدام به رسیدگی به این امور نمایند. مکتا هم در حد توان حمایت های لازم از این اقدامات را در قابل ایجاد کمیته های تخصصی و فرعی خواهد نمود.