پیشینه پژوهش، منظرگاهی برای مخاطب و نشان دادن خلاهای پژوهشی است

به گزارش لیزنا ، کتابخانه مرکزی دانشگاه قم به مناسبت هفته پژوهش سلسله کارگاه‌هایی را  برگزار کرد  که چهارمین کارگاه آن با عنوان «مبانی نظری و مرور پیشینه» با سخنرانی مهدی علیپور حافظی در روز چهارشنبه 23 آذرماه 1401 به صورت مجازی برگزار شد.

مهدی علیپور حافظی ضمن تقدیر از کتابخانه مرکزی و تبریک هفته پژوهش طی سخنانی گفت: محقق باید  نقشه کلی برای تحقیق خود داشته باشد تا هدایت شده و در چارچوب بنویسد. محقق  از ابزارهایی برای گردآوری اطلاعات استفاده می‌کند و آن محورها و هدف‌ها و متغیرها که در تحقیق به آن پرداخته می‌شود، راهنمای محقق در انتخاب ابزار گردآوری داده است. همچنین مطالعه مبانی نظری کمک می‌کند که پرسش‌ها و ابزارمان را بهتر طراحی کنیم. محتوای مبانی نظری در نگارش رساله دکتری، تحلیلی و انتقادی است ولی در کارشناسی ارشد ممکن به توصیف محور پرداخته شود.

وی در ادامه به مباحث پیشینه پژوهش پرداخت و گفت: محقق در پیشینه پژوهش، منظرگاهی در اختیار مخاطب قرارمی‌دهد تا جامعیتی درباره مسئله پژوهش داشته باشد و بداند چه پژوهش‌هایی انجام شده و چه وضعیت و محدودیت‌ها و شکاف‌هایی  وجوددارد، در کدام حوزه تمرکز صورت گرفته و کدام حوزه مورد بررسی قرار نگرفته است.  همچنین  درحوزه پژوهشی محقق چه نظریه ها و روش های (کمّی و کیفی) وجود دارد که لازم است مخاطب با آن آشنا گردد.

دانش غنی در مرور سیستماتیک

وی تصریح کرد: مرور سیتماتیک یا   literature reviewمی‌تواند بخشی ازپیشینه پژوهش را پوشش دهد و یا  براساس مراحل و گام‌هایی که دارد یک پژوهش مستقل باشد و پژوهش‌های پیشین را شناسایی کند. مرور سیستماتیک دانش غنی در اختیار محقق قرار می‌دهد و کمک می‌کند محقق زحمت کمتری متحمل شود و بتواند پژوهشگرهای برجسته را بشناسد. همچنین وضعیت و کیفیت تحقیقات را نشان میدهد و شکاف‌ها را نمایان می‌سازد.

وی در ادامه، اهداف literature review را بیان کرد و گفت: محقق محورهای پژوهش موضوع خود را بشناسد و با مطالعه پیشینه پژوهش، یک چارچوب نظری و روش شناختی ایجاد می‌شود که به محقق کمک می‌کند روش شناسی مناسبی برای تحقیق خود انتخاب کند. جایگاه محقق با پیشینه پژوهشی در بین پژوهشگرانی که در این زمینه کار کرده‌اند مشخص می‌شود و محقق می‌داند که از آثار کدام پژوهشگر بهره بیشتری ببرد. همچنین نشان می‌دهد در پژوهش محقق، کدام یک از شکاف‌ها پوشش داده می‌شود

هر دانشی که تولید می‌شود قطعا اتصال‌هایی به دانش پیشین دارد

وی افزود :گام‌هایی برای یافتن  مرور پیشینه مناسب وجود دارد که محقق باید به آنها توجه کند. در گام اول نیازمند جستجوی منابع هستیم، پس باید پایگاه‌های اطلاعاتی مرتبط را شناسایی کنیم و بتوانیم جستجویی انجام دهیم که مرتبط با حوزه پژوهشی ما باشد.برای اینکه جستجوی مناسبی انجام دهیم اول باید  تعریف درستی از حوزه موضوعی خود داشته باشیم که نداشتن تعریف درست از مسئله، یک اشتباه رایج در بین پژوهشگران است چون باعث می‌شود پیشینه‌های نامرتبط شناسایی شود و یا اینکه هیچ کار پژوهشی پیدا نکنیم. ما باید مسئله را درست بشناسیم و بیان کنیم .

هر دانشی که تولید می‌شود قطعا اتصال‌هایی به دانش پیشین دارد. محقق باید پرسش‌های پژوهشی خود را مشخص کند و محورهای پژوهش خود را بداند و بتواند کلیدواژه‌های مناسب را از پایگاه پیدا کند و به جستجوی گوگل اکتفا نکند بلکه در کتابخانه منابع ارزشمند را شناسایی و مورد استفاده قرار دهد . وی در ادامه چند پایگاه اطلاعاتی را معرفی کردند: Google scholar, JSTOR, EBSCO,PROJECT MUSE, MEDLINE,ECONLIT,INSPEC, UNPRAJVAL

ما باید ارجاع منابع را نیز بررسی کنیم و به اصل سند استناد دهیم

دکتر علیپور حافظی در ادامه گفت: : علاوه بر اینکه ما کلیدواژه‌ها را شناسایی می‌کنیم، ما باید پایگاه‌های اطلاعاتی حوزه خود را بشناسیم و در آن پایگاه‌ها جستجوی خود را انجام دهیم و از عملگرهای بولی در جستجو استفاده کنیم.  باید چکیده‌ها را نیز بخوانیم و اگر منبع مرتبط پیدا کردیم به منابعی که در ارجاع آمده است مراجعه کنیم یعنی به اصل سند استناد دهیم. در نوشتن مبانی نظری می‌توانیم از نقل در نقل استفاده کنیم ولی در پیشینه باید به اصل سند رجوع کنیم تا پیشینه با عمق بیشتری داشته باشیم.

وی در پاسخ به وقتی پیشینه پژوهش ها را می‌بینیم به منابع کمی دست پیدا می کنیم گفت: یک دلیل ممکن است این باشد که ما باید ارجاع منابع را نیز بررسی کنیم و کلیدواژه‌های جدید بیابیم. دلیل دوم دسترسی به منابع محدود ممکن است این باشد که حوزه پژوهشی ما بین رشته ای است و متغیرهای ما در حوزه‌ی دیگری است و ما از آن بی‌خبریم.

ابزارهای مناسب برای فیلترکردن منابع

وی در ادامه، گام دوم برای انتخاب پیشینه مناسب را بیان کرد وگفت: بعد از اینکه  منابع را پیدا کردیم حالا باید آنها را ارزیابی کنیم که یک سری ابزار مانند EPI و رایان و پریزما وجود دارد که به ما کمک می‌کند منابع را شناسایی و فیلتر کنیم. وقتی منبعی پیدا می‌کنیم باید مشخص کنیم که به کدام یک از پرسش‌های تحقیق مرتبط است؟ مفاهیم کلیدی آن چیست؟ نظریه بنیادین که روی آن کار شده چیست؟ این نکات به ما کمک می‌کند که ما بدانیم از آن مطالب در کجای تحقیق خود، استفاده کنیم و باعث خط دهی به محقق می‌شود.

همچنین باید بدانیم که مطالب یافت شده، از چه جنبه‌هایی به پژوهش محقق مرتبط است. استدلال کلیدی پژوهش چیست؟ وبه نقاط  ضعف و قوت در این پژوهش یافت شده، میتوان پی برد؟ در ادامه کار وقتی منابع را می‌خوانیم یادداشت برداری کنیم که از چه مطلبی استفاده کردیم و خلاصه ای از نکات مهم را بنویسیم و استناددهی کنیم.

یکی از وظایف مهم محقق، یافتن شکاف های پژوهش است

وی به توضیح گام سوم انتخاب پیشینه مناسب پرداخت و گفت: ما باید شکافی که در این حوزه وجود دارد را شناسایی و بیان کنیم محور پژوهش محقق ،کجای حوزه موضوعی پژوهش را پوشش می‌دهد. در این راستا ما باید : Trend که در آن حوزه وجود دارد در طول زمان شناسایی کرده و محقق بداند که این مسئله یا مشکل 

تحقیق از چه زمانی اتفاق افتاده و چه تحولاتی در آن رخ داده است. انتشارات محوری در این حوزه چیست؟ کدام پژوهشگران و نشریات کلیدی هستند؟ شکاف‌های پژوهشی چیست؟ چه بحث‌ها و ابهام‌هایی در این حوزه وجود دارد.

وی در ادامه، گام چهارم انتخاب پیشینه مناسب را مطرح کرد و به توضیحاتی درباره چگونگی محدود کردن پیشینه پژوهش پرداخت  و گفت: برای محدود کردن پیشینه پژوهش، می‌توانیم از ابزار فیلتر ماشینی استفاده کنیم و یا از منبعی که تمام متغیرهای تحقیق در آن وجود دارد استفاده کنیم . برای سازماندهی پیشینه پژوهش میتوانیم: پیشینه پژوهش را از قدیم به جدید بنویسیم ،گروه بندی موضوعی انجام دهیم ، بر مبنای روش شناختی بنویسیم یعنی اگر پژوهش رویکرد کیفی دارد پژوهش‌هایی با رویکرد کیفی آورده شود

نگاه انتقادی به پیشینه تحقیق داشته باشید

 وی در گام پنجم که درباره نحوه نگارش پیشینه است گفت: در پیشینه پژوهش 3 تیتر وجود دارد . اول باید مقدمه گفته شود .در مقدمه اهدافمان از پژوهش بیان می‌شود. همچنین بیان می‌کنیم از چه کلیدواژه‌هایی برای جستجو استفاده کردیم و چه پایگاه‌هایی را جستجو کردیم و چه تعداد پیشینه بررسی شد ، چه گام‌هایی برای فیلتر شدن پیشینه انجام دادیم، ساختاری که می‌خواهیم در بخش بعدی استفاده کنیم چیست و چگونه آن را اجرا کنیم؟ هم چنین باید بیان شود که مسئله و مشکل اصلی چیست و محقق می‌خواهد به آن بپردازد.  

 قسمت دوم پیشینه، body یا بدنه است که محقق باید پیشینه‌های پژوهش را درصورت نیاز به لحاظ زمانی و موضوعی و.. تقسیم بندی کند. محقق باید پیشینه‌های پژوهش را خلاصه کند و تحلیل و تفسیرکند و در رساله دکتری  بهتر است محقق، نگاه انتقادی داشته باشد و صرفا مطالب را کپی نکند. داشتن نگاه انتقادی در رساله دکتری بیشتر مطرح است و در کارشناسی ارشد ممکن است این گونه نباشد.

 محقق در پیشینه ، جایگاه پژوهش خود را بیان می‌کند

وی افزود:  درهنگام  نوشتن پیشینه، باید به چند نکته توجه شود: فامیلی پژوهشگر را باید بیان کنیم نه اسم کوچک. تاریخ انجام پژوهش و هدف از انجام پژوهش ، روش شناسی که در پژوهش بکار رفته ، نتایج مهمی که این پژوهش در ارتباط با پژوهش ما دارد بیان شود و قسمت سوم نتیجه گیری می‌باشد که محقق باید شکاف های تحقیق را پیدا کند و پژوهش و جایگاه پژوهش و ضرورت پژوهش خود را توضیح دهد.همچنین پیشنهاد‌های خود را برای پژوهشگران آتی بیان کند.

وی در ادامه به دو منبع اشاره کرد که برای تهیه فایل ارائه از آنها استفاده شده بود . 1) کتاب " راهنمای نگارش مرور نوشتار و پیشینه‌های پژوهش در حوزه علوم انسانی و اجتماعی" نوشته مهری پریرخ و رحمت الله فتاحی می‌باشد و 2) معرفی وبگاه  https://www.scribbr.com/dissertation/literature-review

مرور پیشینه چیزی است که بر بقیه فصل‌های پایان نامه سایه افکنده است

در ادامه نشست فوکردی عضو هیات علمی گروه مدیریت صنعتی دانشگاه قم گفت: : مرور پیشینه چیزی است که بر بقیه فصل‌های پایان نامه سایه افکنده است . محقق در بیان مسئله، روش شناسی، نحوه نمایش یافته‌ها از پژوهش ، نتیجه گیری و بحث درباره یافته‌ها به مرور پیشینه نیازمند است. مرور پیشینه به تمام سوالات پژوهشگر پاسخ می‌دهد و در انتخاب روش شناسی مناسب به محقق کمک می‌کند. در ادامه سوالی را مطرح کردند که آیا می‌توانیم از مقاله‌های قدیمی استفاده کنیم و یا فقط از منابع جدید استفاده کنیم ؟ در پاسخ گفتند  باید منابعی که بارز هستند ذکر شود نه اینکه صرفا جدید یا قدیمی باشد.

در ادامه، مهدی محمدی عضو هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه قم گفت: هر طرح پژوهشی، ظرفیت چاپ حداقل سه مقاله را دارد و  محقق می‌تواند یک مقاله از مرور پیشینه چاپ کند. هم چنین کتابی را با عنوان "تدوین پایان نامه-رساله-طرح پژوهشی-مقاله" معرفی کردند که به تعداد دامنه منابع پیشینه در مقاطع و رشته‌های مختلف تحصیلی پرداخته شده بود . همچنین معیارهای ارزیابی برای پیشینه پژوهش را بیان کردند که در پیشینه، جستجوی منابع مرتبط‌تر و معتبرتر و جستجوی منابع اصلی و جستجوی منابع جدیدتر باید مدنظر محقق باشد. و در آخر کتابی با عنوان" اشتباهات رایج در تدوین پایان نامه" به قلم مریم صراف زاده و پادویی عبدالهی معرفی کرد.

گزارش: محدثه بیگدلی، کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه قم.