وظیفه محقق، تئوریزه کردن دانش از منظر افراد است

به گزارش لیزنا ، کتابخانه مرکزی دانشگاه قم به مناسبت هفته پژوهش سلسله کارگاه‌هایی را  برگزار کرد که اولین کارگاه آن با عنوان« رویکردهای کلان و مبانی فلسفی روش شناسی تحقیق (کمی-کیفی-آمیخته) » با سخنرانی ابراهیم جواهری‌زاده روز یکشنبه 20 آذرماه 1401 به صورت مجازی برگزار شد.

ابراهیم جواهری‌زاده طی سخنانی تعریفی از پژوهش ارائه کرد و آن را به مجموعه فعالیت­های نظام­مند و هدفمند به منظور پاسخگویی به یک مسئله و یا کشفی جدید عنوان کرد.

سپس به تبین تفاوت بین روش و روش‌شناسی Methodology OR Research Method پرداخت و گفت: تکنولوژی تولید علم، روش تحقیق است و اشاره به فرآیند تولید علم دارد.  نگاه سیستمی به تحقیق این­گونه است که ورودی­های ما Input  هستند و باید مورد بررسی قرار گیرد تا به خروجی که کشف جدید است منجر شود. روش تحقیق باید در کنار فکر قرار بگیرد و اگر فکر و خلاقیت نباشد، بروکراسی تحقیق است یعنی فکر و تفکر بالاتر از روش تحقیق است.

وی  در ادامه به بیان تفاوت نظریه پردازی علمی با نظریه پردازی مبتنی بر شعور متعارف پرداخت و گفت: در نظریه‌پردازی علمی خروجی یک روش تحقیق است و اطلاعات منسجم و مبتنی بر فرآیند است، هم­چنین تایید علمی بر مفاهیم مبهم و پراکنده که در ذهن ما بوده است ولی نظریه‌پردازی، مبتنی بر شعور متعارف است و درباره آن مطالبی  است که همه می­فهمند و بسیار مبهم و پراکنده است. مبانی فلسفی روش تحقیق، ریشه در پارادیم­ها دارد که  بعضی آن را 3 دسته و بعضی به 5 دسته تقسیم می­کنند. که شامل مدرنیست­ها،  نمادین تفسیری، پست مدرن می­شود. مسئله به این بستگی دارد که ما آن مسئله را از چه پارادایمی نگاه کنیم.

به تعداد انسان‌ها، جهان و ذهنیت وجود دارد

وی در ادامه پارادایم مدرنیست­ها را تعریف کرد که از آنتولوژی شروع می‌شود ( هستی شناسی مدرنیست­ها). طبق این پارادایم واقعیت یک چیزی خارج از ذهن ما و عینی، جهان شمول و ملموس است و می­توان آن را تعمیم داد. محقق با یک سری ابزارها و تقویت حواس پنجگانه ، واقعیت­ها را کشف و سنجش می­کند. محقق خود را مجهز به ابزار و عدد می­کند و روش تحقیقی که در مدرنیست استفاده می­شود، اثبات گرایی است یعنی داشتن  نگاه عینی­گرا به واقعیت هستی شناسی. ابزار مدرنیست­­ها حرف آنهاست که به صورت تئوری و نظریه می­باشد و آن را به دیگران تحمیل می­کنند چون واقعیت را عینی و جهان شمول می­دانند.

وی سپس تعریفی از پست مدرن­ها ارائه کرد و گفت:  هستی شناسی ذهنی­گرا دارند و واقعیت را ذهنی و شخصی و لحظه­ای می­دانند. یعنی عینیت وجود ندارد و هرچه هست، در ذهن ما وجود دارد و خارج از ذهن ما نیست و فقط تفسیرهایی وجود دارد. به تعداد انسان‌ها، جهان و ذهنیت وجود دارد، یعنی عینی‌گرایی و جهان شمولی وجود ندارد و تعمیم پذیر  نمی­باشد. پست مدرن­ها روش تحقیق خاصی ندارد چون با تولید دانش میانه خوبی ندارند و بیشتر یک نظریه را بر نظریه دیگر برتری می­دهند.

  محقق باید از دیدگاه افراد درگیر با مسئله، نظریه تولید کند.

وی پارادایم نمادین تفسیری را تعریف کرده  و گفتن : واقعیت عینی نیست و ذهنی  می­باشد و ما آن را به اشتراک می­گذاریم. واقعیت توافق بین اعضای جامعه است چون واقعیت نسبی است. محقق وقتی علم و نظریه‌ای تولید می­کند باید از دیدگاه افراد جامعه که درگیر مسئله تحقیق هستند، مورد بررسی قرار دهد و جهان شمول نیست. وظیفه محقق، تئوریزه کردن دانش از منظر افراد است. روش تحقیق در این پارادایم، فرا ­اثبات گرایی یا پست پوزیتیویستی است. هرکدام از این پارادایم­ها هستی شناسی متفاوتی دارند و بسته به اینکه ما مسئله را در کدام پارادایم صورت­بندی کنیم، روش تحقیق متفاوت می­شود.

وی افزود:  ما سه رویکرد کمّی، کیفی، آمیخته به تحقیق داریم. در پارادیم مدرنیست‌ها، رویکرد کمّی است. در رویکرد کمّی چون واقعیت عینی است وظیفه پژوهشگر کشف واقعیت در جهان است و این کار را از طریق اندازه گیری معتبر و پایا انجام می­دهد. در رویکرد کمّی پژوهشگر از دانشی که وجود دارد استفاده می­کند و آن را تعمیم می­دهد ( یعنی دانش جهان شمول است)، فرضیه سازی می­کند، آزمایش و تحلیل می­کند و در انتها فرضیه تایید می­شود یا رد می­شود.  رویکرد کمّی به دنبال تست تئوری هست نه ساخت تئوری و با اعداد و ارقام سروکار دارد چون بر این باور است که واقعیت عینی و قابل اندازه گیری است. نوع استدلال در رویکرد کمّی از نوع قیاسی است چون در این نوع استدلال از طریق معلومات کلی، مجهولات جزئی را کشف می­کند یعنی محقق از کل به جزء می­رسد.

چه زمانی محقق از رویکرد کمّی استفاده می‌کند؟

وی تصریح کرد: در پارادایم نمادین تفسیری، رویکرد کیفی است. در رویکرد کیفی محقق به دنبال ساخت و آزمون تئوری است. محقق به دنبال حرف بدیع و اکتشاف جدید است. در این پارادایم، داده‌ها کیفی است و از طریق مصاحبه و مشاهده و میدان نگاری، تحلیل گفتمان و... بدست می­آید. نوع استدلال در رویکرد کیفی از نوع استقرایی است. چون محقق با استفاده از معلومات جزئی و برقراری ارتباط بین آنها حکم کلی را استنتاج می‌کند. وی در ادامه به تعریفی از رویکرد آمیخته پرداخت: رویکرد آمیخته، ترکیبی از کمّی و کیفی می­باشد و ریشه در عمل‌گرایی دارد. گاهی بنابر ضرورت نیاز است که تئوری جدید ساخته شود که رویکرد کیفی می‌شود و یا ممکن است آزمون انجام گیرد که رویکرد کمّی محسوب می‌شود.

وی انواع تحقیقات آمیخته را در سه حالت تقسیم بندی کرد و گفت:  در آمیخته همزمان، بخش کمّی و کیفی همزمان انجام می­شود و در آمیخته متوالی،  در ابتدای تحقیقات ممکن است کمّی باشد و یافته‌ها بدست بیاید بعد کیفی شود. و درآمیخته تعبیه شده، ممکن است ما کار کمّی انجام دهیم و درون آن کار کیفی نیز انجام دهیم. در ادامه سوالی را مطرح کردند و پاسخ دادند. چه زمانی محقق از تحقق کمّی استفاده می­کند؟ زمانی که سوال ما به پاسخ کمّی نیاز دارد و واژه­‌هایی از قبیل چه مقدار و چه تعداد در سوال تحقیق مطرح است ، هم چنین زمانی که به دنبال ارزیابی و سنجش هستیم و زمانی که به دنبال آزمون فرضیه­ها و بررسی روابط و سازه­ها و متغیر­ها هستیم، محقق از تحقق کمّی استفاده می­کند و  سنجش میزان هوش هیجانی دانشجویان پرستاری را مثال زدند.

وی در پاسخ به سوال چه زمانی محقق از رویکرد کیفی استفاده می‌کند؟ گفت:  زمانی که در مورد ذات یک پدیده در جستجو هستیم و محقق به دنبال شناسایی و مفهوم‌سازی جدید است و در پی این است که نظر جدیدی ارائه کند. همچنین زمانی که در صورت سوال  واژه‌هایی از قبیل  چگونه، چه طور، چیستی به کار می­رود، از تحقیق کیفی استفاده می­شود. سپس به تقسیمات انواع تحقیقات کمّی پرداختند و گفتند: تحقیقات آزمایشگاهی که بیشتر در رشته­های علوم پایه انجام می­گیرد و متغیرها کنترل می­شود، تحقیقات شبه آزمایشگاهی، تحقیقات غیر آزمایشگاهی(توصیفی) تقسیم می­شود

وی سپس انواع تحقیقات توصیفی را بیان کرد و گفت: توصیفی ساده یا زمینه­یابی که در این نوع تحقیق، نمونه­گیری انجام می­شود و به جامعه تعمیم می­دهیم . در توصیفی تحلیلی که به انواع مختلف از قبیل: همبستگی، علی-رویدادی، تحلیل محتوا، اقدام پژوهی، فراتحلیل، case study با هدف آزمون تئوری انجام می­گیرد. سپس انواع تحقیقات کیفی را بیان کرد: تحلیل تم، پدیدارشناسی، نظریه پردازی داده بنیاد، مطالعه موردی کیفی، مردم نگاری، روایت گری و ... تقسیم می­شود .

گزارش: محدثه بیگدلی، کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه قم.