داخلی
»سخن هفته
باز هم مدلی جدید برای قراردادهای خرید مجلات الکترونیکی و دسترسی آزاد
لیزنا؛ ابراهیم عمرانی، سردبیر: همانطور که قبلا نوشته بودیم برنامهS یا همان Plan S از اواخر 2018 کلید خورد و با جدیت جلو میرود. قرار است در پایان 2020 و بر اساس این برنامه دسترسی به مجلاتی که از هر گونه بودجه و یارانه دولتی در هریک از کشورهای اروپایی استفاده میکنند بصورت آزاد و رایگان در دسترس عموم مردم دنیا قرار گیرد.
ناشران در این مدت تلاشهای بسیار و لابیهای زیادی کردند که جلوی این موضوع را بگیرند ولی با توجه به اینکه یک بار در 2014 قول این کار را داده بودند که بصورت تدریج و با استفاده از مدل مجلات دوگانه (هیبرید) این کار انجام میشود ولی تقریبا راه خودشان را رفته بودند، این بار اتحادیه اروپا به علت نبود صداقت در قول قبلی، صحبت ایشان را تا این لحظه نپذیرفته و بطور جدی پای در راه گذاشته و در دسترسی آزاد کردن مجلات با بودجه عمومی و دولتی در پایان 2020 جدی است. در ادامه توضیح دقیقتر خواهد آمد.
در آن سوی اقیانوس امریکائیها وضع دیگری دارند. آنها در مجلات پزشکی خیلی زود عمل کردند و همه مجلات پزشکی را بعد از شش ماه از اولین انتشار، مشمول دسترسی آزاد کردند که فکر میکنم چهار سالی است که در حال اجرا است. در مورد مجلات غیر پزشکی دولت اوباما لایحه ای را به مجلس نمایندگان امریکا داد که این مجلات هم یک سال بعد از اولین انتشار دسترسیشان آزاد شود که لابی الزویر این لایحه را یک مرحله از مجلس بیرون کشید و با اعتراض استادان دانشگاههایی مانند هاروارد و ام آی تی و سایر دانشگاهها و با نامه ای به رئیس جمهور با گردآوری 25000 امضا لایحه مجددا به مجلس برگشت (که شرح آن را قبلا و در همان زمان تقدیم کرده بودیم)، ولی عمر دولت اوباما کفاف نداد و این کار به دولت ترامپ محول شد که به مدت 3 سال مسکوت ماند.
در ماه دسامبر گذشته، و پس از سه سال این لایحه از سوی دولت ترامپ روی میز آمد و به مجلس فرستاده شد که در نوبت بررسی است، (جایی ندیده ام که آیا در آن تجدید نظر و تغییری هم داده اند یا نه؟) لیکن ناشران در این سه ماه فریاد وا دموکراسیا بلند کردهاند که این کار دولت مصداق دخالت در بخش خصوصی و نقض قوانین لیبرال ایالات متحده امریکا است و حال مشخص نیست که اصلا از مجلس نمایندگان که جمهوریخواهان در آن اکثریت دارند، خواهد گذشت و تبدیل به قانون خواهد شد یا غیر.
لیکن اگر به این سوی اقیانوس برگردیم، می بینیم در یک سال و نیم گذشته سه مدل جدید برای عقد قراردادهای خرید پایگاههای اطلاعاتی مجلات علمی به اجرا رسیده و باز منتظر تصمیم نهایی اتحادیه و نهایی شدن مدل خریدی هستند که با کمترین آسیب به مجلات و ناشران دسترسی آن برای عموم باز باشد. در این مدلها بیانیه "جنبش دسترسی آزاد" به خوبی رعایت شده و با صدای بلند اعلام می شود که یک دانشگاه برای یک مقاله باید فقط یک بار بپردازد، و اگر اضافه پرداختی هست، باید هزینه تمام شده ناشر به علاوه سودی معقول باشد، نه اینکه هر سال به عنوان ارتقاء تکنولوژی و نوآوری متوسط 8% به هزینه های دانشگاهها بیفزایند.
در ماه اگوست گذشته (2019) ، جان-آرن روتینگن و دیوید سوونئی ، همكاران گروهی كه راهنمای اجرای برنامه S را تهیه كرده بودند ، نامه ای در Nature منتشر كردند كه اظهار داشت: پس از سال 2024 ، ما کتابخانه های دانشگاهی پژوهشی (سازمانی) و کنسرسیوم های بزرگ را ترغیب خواهیم کرد که از توافق نامه های" خواندن و انتشار "با ناشران به" فقط انتشار " برای تبدیل مجلات اشتراکی (پولی) به مجلات دسترسی آزاد (خواندن و استفاده بدون پرداخت وجه) کمک کنند.و با این کار ، اصطلاح جدیدی به واژگان دسترسی آزاد (OA) راه پیدا کرد، “فقط انتشار” Pure Publish . ببخشید که نمی نویسم انتشار خالص، یا انتشار ناب، چرا که مفهومی را که در خود دارد در فارسی نمی رساند. لا اقل به من نمی رساند.
گرچه، این که با توافق نامه های "فقط انتشار" در سال 2024 که مجلات اشتراکی (اشتراک در برابر پول) به مجلات دسترسی آزاد هُل داده میشوند، خوش بینانه به نظر می رسد، لیکن از نظر مفهومی پدیده مبارکی است. اگرچه این موضوع در یادداشت راتنینگن و سوونئی تعریف نشده ، با اینهمه به نظر می رسد در صورت پرداخت مبلغ توافق شده ، نویسندگان یک دانشگاه میتوانند در مجلات "دسترسی آزاد کامل" مقالات خود را منتشر کنند. چنین مجلاتی در سطوح دسترسی آزاد دسترسی طلا یا کامل محسوب میشوند.
قبل از ورود به "فقط انتشار" به دو مدل بینابینی که در دو سال گذشته ادبیات دسترسی آزاد را در نوردیده و اجرا شده اشاره میکنم:
قراردادهای تحولی Transformative Agreements
در مقدمه نوشتم و با احازه تکرار می کنم، قبلا چند نوبت در این ستون در باره پلان اس Plan S مطلب نوشته ایم و با آن آشنا هستید. هدف اصلی برنامه S این است که ، تا سال 2020 ، نشریات تحقیقاتی که با کمک هزینه های دولتی تأمین می شوند باید در مجلات دسترسی آزاد منتشر شوند. برنامه S دارای ده اصل است که قبلا ترجمه آنها را تقدیم کرده ایم و اعضای آن که موسسات علمی مهم کشورهای مختلف اروپا هستند را نیز معرفی کرده ایم.
یکی از موضوعهایی که همواره از سوی ناشران و مولفین وابسته به ایشان مطرح می شود که با این کار مجلات با کیفیت، کیفیتشان را از دست خواهند داد و دیگر نمی توان مجلات با کیفیت که هزینه بالایی هم برای نگاهداری دارند حفظ کرد. در سال 2014 که موضوع تحول و انتقال به دسترسی آزاد از سوی کمیسر علوم انحادیه اروپا طرح شد، ناشران وعده دادند که با گرفتن حق جاپ مقاله از مولف یا موسسه متبوع ایشان دسترسی به مقاله را آزاد می کنند و این کار را ادامه می دهند تا مجله به مرور به مجله دسترسی آزاد تبدیل شود و اسم این مجلات را مجلات دوگانه یا هیبرید گذاشتند. لیکن در طی 4 سال از پیدایش مجلات هیبرید، اتفاقی جدی نیفتاد و ناشران به گرفتن پول بابت اشتراک و هر سال گرانتر از سال قبل ادامه دادند. در سال 2018، کمیسر علوم وقت اتحادیه اروپا عزم جدی اتحادیه را در دسترسی آزاد به مجلات عنوان کرد که موجب نگرانی ناشران شد و بسیاری از کنسرسیومهای کتابخانه ای اروپا و امریکا نیز به علت افزایشهای بی رویه قیمتها، به اعتراض بسیاری از دسترسیهای خود را لغو کردند. در ادامه این حرکتها آلمانیها اولین حرکت بزرگ و جدی را انجام دادند و با طرحی با عنوان "پروژه خرید" و دادن ماموریت به موسسه ای برای جرای آن کار عملیاتی را آغاز کردند.
همه این مدلها از پروژه آلمان تا مدل "فقط انتشار"، همه زیر عنوان قراردادهای تجحولی قرار میگیرند این قراردادها، پیشنهاد برنامه S است که ناشران را با آنها و به آرامی به سمت دسترسی آزاد کامل میبرد. این قراردادها دو مدل اصلی دارد که یکی خواندن و انتشار است و دومی انتشار و خواندن است و مدل فقط انتشار هم به آن افزوده شده است.
"پروژه خرید"[1] (Projekt DEAL)
این پروژه، کنسرسیومی از کتابخانه های دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی در آلمان است که از سال 2017 مسئول مستقیم مذاکرههای تامین منابع با ناشران بزرگ برای موسسات دانشگاهی پژوهشی آلمان شده است. موسسه "مجمع رآکتورهای آلمان" یا (German Reactors’Conference) از سوی اتحادیه سازمانهای علمی آلمان (Alliance of German Science Organizations) ماموریت این برنامه و مذاکره با ناشران را برعهده دارد. هدف از این پروژه، تجدید نظر در توافقنامه و قراردادهای (License Agreement) با ناشران در سرتاسر آلمان و ایجاد تغییراتی است که نشانههای آن در سه سال گذشته به آرامی به ظهور رسیده است. با تحقق "پروژه خرید" ، بیشتر پژوهشگران در آلمان دسترسی کامل به 2500 مجله شرکت الزویر با نصف قیمت زمانی که کتابخانه ها یا کنسرسیومهای ایالتی و مستقیما خرید میکردند دارند. اهداف اصلی این پروژه به شرح زیر اعلام شده است:
این پروژه بر پایه اهداف خود توانسته با تعدای از ناشران از جمله الزویر قراردادهای تازه ای منعقد نماید. اهداف پروژه در چارچوب دسترسی آزاد 2020 اروپا (https://oa2020.org/) ، اصول لیبر ( Liber Principles) برای مذاکرات اروپایی با ناشران و همچنین اصول دهگانه Plan S است.
قبل از ورود به مدلهای قرارداد لازم است که اصول لیبر را نیز در اینجا بیاوریم:
مدل قرارداد قرارداد خواند و انتشار read-and-publish
براساس این توافق نامه ، یک ناشر مبلغی را برای خواندن و انتشار در یک قرارداد واحد دریافت می کند. برای محققان ، این بدان معنی است که پرداخت هزینه نشر با عقد قرارداد با موسسه انجام می شود. این برخلاف وضعیت فعلی است ، شرایطی که نویسندگان دسترسی آزاد را فردی انتخاب و پرداخت میکنند. ایده این است که وجوهی برای پرداخت خدمات نشر استفاده می شود و نه اشتراک مجلات.
مدل قرارداد انتشار و خواندن (Publish & Read)
در این نوع توافقانامه ، ناشر فقط برای چاپ پول دریافت می کند و خواندن (منظور دسترسی و اشتراک سابق) بدون هزینه اضافی در همان قرارداد گنجانده شده است.
" پروژه خرید" آلمان مدل "انتشار و خواندن" را پیشنهاد کرده که باعث می شود همه موسسات مجاز از هر نقطه آلمان به مقالات الزویر دسترسی آزاد داشته باشند. همچنین امکان دسترسی به مجلات با مالکیت دائمی (Perpetual access right) ناشر را فراهم می آورد و حفظ می کند. پرداختها به ناشر سالانه است و از همه مهمتر قراردادهای پرداخت شفاف خواهند بود. و قرارداد شامل چاپ مقاله های اساتید آلمانی بصورت دسترسی میشود.
البته كتابخانه ها و کتابداران توجه داشته باشند، تا زمانی که ناشر مبلغی کلی را بدون ورود به جزئیات رقم پیشنهاد میکند، این دو مدل با هم هیچ فرقی ندارند و احتمال اینکه هزینه کتابخانه ها و دانشگاهها بیشتر از دوران اشتراک مقالات بشود بیشتر است. خوب دقت کنید، تکرار میکنم، تا زماني كه هزينه كل يكسان باشد هيچ اختلاف واقعي بين دو نوع توافق وجود ندارد. با ناشران باید بدون تعارف باشید و اجزای قیمت ایشان را باید بدانید و در غیر اینصورت هزینه های من درآوردی ایجاد و چنان جدی به خورد مشتری می دهند که فکر می کنید آیه نازل میکنند.
برای فهم بهتر مساله در نظر داشته باشید که استاد شما در یک دانشگاه مقالهای را برای چاپ به ناشری میسپارد و از او مبلغی به عنوان هزینه چاپ مقاله APC دریافت میشود، به علاوه ناشر از او به عنوان رعایت کپی رایت می خواهد که حتی در سایت دانشگاه مولف نمیتواند مقالهاش را بگذارد و بعد برای اشتراک همان مقاله دانشگاه پول دیگری به ناشر میپردازد که چون این یکی یک مبلغ بزرگ و یکپارچه است به عنوان حق اشتراک دیده میشود ولی آن یکی که توسط فرد باید پرداخت شود، رقم کوچک و در نتیجه متفرقه است و دیده نمیشود. با قراردادهای پولی مانند مدل یاد شده "انتشار و خواندن"، دانشگاه اصرار دارد که فقط یک بار بپردازد و این خیلی مهم است که آن یکبار چقدر باشد؟ اگر از هزینه اشتراک قبلی شما بیشتر شود، که اگر مراقبت نکنید میشود، پس باز هم ناشر جایی دارد شما را فریب میدهد که در دنیای تجارت نامش فریب نیست و فریبنده شما از سوی مدیران و مالکان صنعت تشویق هم خواهد شد.
توافقنامه "فقط انتشار" (Pure Publish)
ترفند تازه ناشران که کتابخانه های بسیاری نیز از آن استقابل کرده اند، توافقنامه های "فقط انتشار" است. در این نوع توافقنامه شما فقط باید هزینه های خدمات نشر شفاف را بپردازید. البته منظور ناشران از این نوع توافقنامه یا قرارداد این است که این "فقط هزینه نشر" شامل مجلات دسترسی آزاد ناشران می شود و نه همه انتشارات آنها که در ادامه توضیح خواهیم داد. مفهوم توافقنامه "فقط انتشار" مدتی است پدید آمده و در نوشته ها و مصاحبه ها از آن نام برده میشود. برخی از توافق نامه های تحولی مثل “خواندن و انتشار” و “انتشار و خواندن” در این دو تا سه سال مورد بحث و حتی نمونه هایی از آنها مورد تجربه نیز قرار گرفته اند، نمونههایی از "فقط انتشار " را در خود داشته اند ولی عبارت "فقط انتشار" (pure publish) تازه است. به عنوان مثال ، برخی توافقنامه های وایلی (Wiley / DEAL)شامل یک مؤلفه انتشار و خواندن برای عناوین هیبریدی و همچنین یک مؤلفه "فقط انتشار" برای مجلات دسترسی باز وایلی است. همچنین توافق نامههای اشپرینگر با عنوان مشابه ( (Springer / DEAL) برای مجلات Springer بندهایی کاملا مشابه دارد. و در هر دو مورد ، نویسندگان برای چاپ مقالاتشان در مجلات دسترسی آزاد از 20٪ تخفیف در APC برخوردارند. کار دانشگاه استکهلم به ویژه به علت تعداد توافق نامه های بسیار زیادش با مدل "فقط انتشار" که با ناشران منعقد کرده، بسیار قابل توجه است.
توافق نامه جدید PLOS / University of California و توافق اخیر دانشگاه دانشگاه دوک ، توجه بیشتری را به مفهوم قراردادهای "فقط انتشار" جلب کرده و باعث افزایش آگاهی نسبت به انتشار توافق نامه های "فقط انتشار" شده است. این ناشران پیشرو، مجلاتی در رشته های خودشان با رتبه های بالای کیفیتی منتشر می کنند و به کتابخانه ها (و کنسرسیومها) به جای تغییر مدل یا انتظار در تغییر مدل از پرداخت های موجود خود به ناشر (شکلهای اشتراكی / پولی) به سمت انتشار دسترسی آزاد ، همانطور كه در توافق نامه های تحولی انجام می شود، این امکان را میدهند که وجوه خود را به انتشارات دسترسی آزاد کامل اختصاص دهند. دقت کنید، تا امروز PLOS که اولین پیشنهاد دهنده جدی و با کیفیت "هزینه انتشار مقاله" APC است، هزینه انتشار را از ناشر میگرفت. حاا در این مدل جدید به کتابخانه ها پیشنهاد می کند که بیائید شما به جای هزینه اشتراک، هزینه جاپ مقاله را در قالب این مدل جدید بدهید و همه موسسه از آن استفاده کنند و هزینه ها هم بر اساس قیمت تمام شده خواهد بود. PLOS می گوید لازم نیست منتظر بمانید که ناشران اشتراک مدل تجاری خود را تغییر دهند یا یک مؤلفه "فقط انتشار" را با یک مؤلفه "خواندن و انتشار" در یک توافق جفت کنند. ناشران دسترسی آزاد وجود دارند و آماده هستند تا توافق نامه هایی برای "فقط انتشار" با کتابخانه ها انجام دهند. ولی در این مدل هنوز ناشران تجاری بر اساس طبیعت و علت وجودی خود به فقط هزینه که قانع نیستند هیچ، به دو برابر آن هم قانع نیستند. نمونه سه ناشر تجاری بزرگ که برای هر مقاله از استادان دست کم 3000 دلار می گیرند، حال آنکه متوسط هزینه چاپ مقاله بر اساس آمارهای انجمنهای علمی مانند انجمن فیزیک امریکا زیر 1000 دلار است (آن هم در رشته بسیار گرانی مانند فیزیک).
توضیح بیشتر اینکه در حال حاضر ناشران همانطور که وایلی و اشپرینگر مثال زده شد، توافقنامه هایی منعقد می کنند که برای مجلات پولی و اشتراکی در قرارداد از مدل "خواندن و انتشار" استفاده میکنند، لیکن فقط حاضرند بندهایی بر پایه "فقط انتشار" امضا کنند که شامل مجلات دسترسی آزاد میشود. ولی برای یک ناشر دسترسی آزاد، مانند PLOS ، حرکت به سمت توافق نامه های "فقط انتشار" فرصتی است برای دور شدن از مدل پرداخت شخصی APC و حل مشکل برخی از نابرابری های ذاتی در آن مدل است.
به همین دلیل كتابخانه ها استراتژی های مختلفی را برای حل این وضعیت به كار گرفته اند. و هنوز منتظرند ببینند در پایان 2020 چه اتفاقی در قراردادهای انتشار میافتد؟ آیا یکی از همین قراردادهای دوره انتقال و تحول تبدیل به شکل اصلی قراردادهای آینده میشود؟ ایا قراردادی دوجانبه که هم هزینه اشتراک و هم هزینه چاپ مقاله پژوهشگران را با هم ببیند و یک بار بابت هر مقاله پول بگیرند،OA محسوب میشود؟." این که آیا ناشران اشتراک مجلات خود را تا سال 2024 با مدل "دسترسی آزادا کامل" باز میکنند یا نه؟ و اینکه در این مرحله "مدیران ائتلاف S برای تأمین مالی این گونه قراردادها به کتابخانههای اروپایی، به ویژه اروپای شرقی کمک خواهند کرد" یا خیر، هنوز نامشخص است . در ایران هم با اینکه در محافل پژوهشی مهم از جمله در وزارت علوم، صحبتهایی شده، ولی هنوز هیچ تصمیم جدی برای روبرو شدن با این اتفاق در پایان 2020 نداریم. البته ایران در حال حاضر با تحریمهای گسترده مالی هر روز بخشی از دسترسیهای اصلی و قانونی خود را از دست می دهد، و رقم ارزی که به ناشران پرداخت می شود نسبت به سال 2010 به 20% خرید رسیده است. در چنین شرایطی فضایی برای مذاکره با ناشران در چارچوب یکی از مدلهای دسترسی آزاد وجود ندارد، گرچه برخی از ناشران به وزارت علوم و شورای تامین منابع علمی نیز برای سال جاری مدلهای خواندن و انتشار را پیشنهاد دادهاند که با توجه به وضعیت ارزی و بودجه های دانشگاهها برای 2020 در مورد این مدلها مذاکرهای انجام نشد.
عمرانی، سیدابراهیم. « باز هم مدلی جدید برای قراردادهای خرید مجلات الکترونیکی و دسترسی آزاد». سخن هفته لیزنا، شماره 479، 12 اسفند ۱۳۹۸
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
کامه Projekt اشتباه املایی ندارد این انلای آلمانی project انگلیسی است.
۱. از توهین به افراد، قومیتها و نژادها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهامزنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیامها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمانها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.