داخلی
»سخن هفته
لیزنا؛ مریم جهانبخش، عضو هیأت علمی، گروه مدیریت و فن آوری اطلاعات سلامت، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی، گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان: بر اساس دیدگاه مارك منسن[1]، در عصر حاضر بر خلاف عصرهاي پيشين نه تنها كمبود زمين، نيروي كار و دانش مطرح نيست؛ بلکه وفور نعمت هم وجود دارد. به راستی کمبود نوین آن هم در عصر اینترنت چیست؟ آنچه انسان ها به عنوان كمبود نوین در عصر اينترنت با آن مواجه اند «توجه» است. به همین علت عصری که در آن به سرمی بریم را عصر اقتصاد توجه محور می نامند (منسن، 1399). اگرچه جلب توجه یکی از نیازهای بالفطره بشر است، اما رشد شبکه های اجتماعی و بالتبع وسیع شدن شبکه های انسانی و در مقابل کوچک شدن نمونه های فردی تلاش بیشتری را برای ارضای این ویژگی ذاتی می طلبد که می تواند مخاطره آمیز باشد. خریدن فالوور فیک و یا افسردگی کردن به دلیل لایک نشدن مضامین گذاشته شده در رسانه های اجتماعی مانند اینستاگرام دو مورد آشکار در این زمینه است. لذا در اين دست نوشته قصد داریم به مضرات افراط گرايي در حوزه اطلاعات که خود منجر به کرختی اطلاعات می شود بپردازيم.
در اقتصاد میزان کمیابی تعیین‌کننده ارزش هر نوع کالا است. کمیابی توجه، سبب پدید آمدن نظریه جدیدی درباره ماهیت اقتصاد به نام «اقتصاد توجه» شده‌است. افزایش تصاعدی شمار رسانه‌ها و بمباران اطلاعاتی مخاطبان از سوی آنها باعث شده‌است که به جای اطلاعات توجه مخاطبان به رسانه‌ها و اطلاعات ارسالی از سوی آنها باشد. به عبارت دیگر اطلاعات در عصر انفجارآن نه تنها خصوصیت کمیابی خود را از دست داده بلکه در بسیاری از موارد، مخاطبان را دچار سرریز اطلاعاتی ساخته است. ریشه بحث اقتصاد توجه به نظریات هربرت سایمون[2]، برنده جایزه نوبل اقتصاد ۱۹۷۸ بازمی‌گردد که معتقد بود "ثروت اطلاعات" فقر توجه ایجاد می‌کند. علت این پدیده این است که محدودیتی برای تولید اطلاعات وجود ندارد؛ اما از آنجا که اطلاعات، توجه انسان را جلب می‌کند و میزان توجه انسان‌ها محدود است، افزونی اطلاعات موجب می‌شود که افراد با کمبود توجه مواجه شوند و به دنبال تخصیص بهینه توجه خود باشند(ویکی پدیا، 2021). بر این اساس، امروزه هدف ديگر خود اطلاعات نيست؛ بلكه جلب توجه نسبت به اطلاعات است و بمباران اطلاعاتي روزانه از طريق هزاران پيام تبليغاتي گواهي بر اين مهم است (منسن، 1399).
امروز که این در حال نگارش این دستنوشته هستیم (سی و یکم مرداد 1400) مطلع شديم که بيش از ٧٠٠ هموطن را به علت کوید 19 از دست دادیم که جای بسی نگرانی و تاثر است؛ اما كمتر از روزي كه ١٠٠ هموطن را از دست داده بوديم متاثر شدیم. ما نسبت به حجم انبوه اطلاعات مرتبط با کوید 19 کرخت و بي حس شده ايم. این مثال نمونه ای ساده و عینی از بی توجهی به اطلاعات است که ما آن را کرختی اطلاعات ( Information Inertia) عنوان می کنیم. اگر حواسمان نباشد اين عدم توجه دقیق به مفاهیم نهفته در پشت اخبار و اطلاع رسانی ها بسيار مخاطره انگيز خواهد بود.
در گذشته برخی از اطلاعات از تلویزیون، بخشی از رادیو و بخشی دیگر از کتاب، روزنامه و مجلات دریافت می شد و معمولا کسی که بیشتر تلویزیون تماشا می کرد کمتر دیگر رسانه ها را دنبال می کرد و یا بالعکس اگر وقت زیادی برای خواندن کتاب می گذاشت، کمتر تلویزیون تماشا می کرد. لذا بر روی همان بخش از اطلاعات کسب شده از یک یا دو رسانه کاملا متمرکز می شد و حتی فرصت تحلیل اطلاعات کسب شده هم پیدا می کرد. اما در حال حاضر روزانه با میلیونها بیت اطلاعات مواجه هستیم که بخش اعظمی از آن فقط از طریق گوشی های همراه به ما مخابره می شود. بگذارید با تصویرسازی ذهنی ساده ای پیش برویم، صبح شده از خواب برخاسته اید و اینترنت گوشی خود را روشن می سازید اگر تلگرام، اینستاگرام و سایر رسانه های اجتماعی تلفن همراهتان را فعلا رها کرده و تنها به سراغ واتسپ بروید چند پیام شخصی و چندصد پیام از دهها گروه در لحظه دریافت می کنید. چقدر از این پیام ها حاوی اطلاعات دانش افزا است، چقدر از آنها برای شما جالب توجه است؟ چقدر از آنها اطلاعات صائبی را در بردارد؟و... .
وجود اطلاعات شادی بخش، سردرگم، شوک دهنده، متناقض، متزلزل، پیش رونده، تعویق یافته، محرمانه، معتبر، شبه اطلاعات و ضد اطلاعات،.. در پاندمی کرونا (اشرفی ریزی و کاظم پور، 2020) نمونه ای از افراط گرایی در انتشار اطلاعات است که باعث می شود ما دیگر به اطلاعات صائب (معتبر و مبتنی بر شواهد) هم کم توجه شویم. این امر بسیار مخاطره آمیز خواهد بود و به همین دلیل همگان نیاز به مدیریت صحیح اطلاعات دارند. لازم است در هر حوزه ای از جمله حوزه سلامت، مجاری انتشار اطلاعاتی وجود داشته باشد که افراد به جای استفاده از انواع اطلاعات غیر معتبر به اطلاعات صائب روی آورند. مفهوم اقتصادتوجه محور بیش از آنکه در طلا و ارز اثر گذار باشد در چرخه اطلاعات (از تولید تا مصرف اطلاعات) اثرگذار است. در واقع، انسان امروزی در مسیر دریافت و کسب اطلاعات دچار باتلاق اطلاعات غیر معتبر می شود و نتیجه این چیزی جز کرختی اطلاعات نخواهد بود؛ یعنی اطلاعات و اخبار مربوط به مفاهیم بزرگ و اساسی مانند مرگ، بیماری و سایر موارد برای مردم عادی می شود.
کرختی اطلاعات
در لغتنامه بزرگ دهخدا، کرختی یا کرخ شدن عبارت است از بی حسی و در پزشکی نیز کرختی نوعی بی حسی و لختی غیرمعمول است که با علایمی همراه بوده و ناشی از یک بیماری یا شرایط بیماری زاست. در کرختی اندام ها، فرد با تحریک یا تحت فشار قرار گرفتن اعصاب آن اندام روبه رو است. حال می توان همین وضعیت را درباره اطلاعات متصور شد؛ آنقدر به واسطه بمباران اطلاعاتی توسط رسانه های مختلف تحت فشار هستیم که به تدریج نسبت به اطلاعات بیشتر بی توجه و کرخت می شویم. این کرختی منجر به فقدان قدرت تمیز اطلاعات صائب از اطلاعات غیرصائب می گردد و پیامدهای اجتماعی را به همراه می آورد که می بینیم گاهی افراد برای جلوگیری از ابتلا به کووید 19 الکل صنعتی خورده و نابینا می شوند یا در جستجوی اطلاعاتی برای تصدیق خوردن آب ژاول (وایتکس) جهت کشتن ویروس هستند. در سر دیگر این طیف افرادی هستند که به خاطر آوار شدن اطلاعات متعدد بر سرشان در خصوص اطلاعات مبتنی بر ادله و منطق هم دچار تردید شده و می شوند ماجرای امروز که برخی مردم از دریافت واکسن امتناع می ورزند.
برای کاهش این معضل اجتماعی باید عوامل موثر بر کرختی اطلاعات را شناسایی و رفع نمود. سیاست گذاری مناسب اطلاعاتی، افزایش قدرت انتخاب اطلاعات از طریق ارتقاء سواد اطلاعاتی افراد، ایجاد و رصد کانال های اطلاع رسانی معتبر، افزایش قدرت تفکر انتقادی، الزام سازمان های اطلاع رسانی به چرخه صحیح مدیریت اطلاعات (توجه به هدف تولید اطلاعات، توجه به تولید کننده اطلاعات، توجه به چگونگی تولید اطلاعات، توجه به نحوه اشاعه و استفاده اطلاعات) از جمله مواردی است که حائز اهمیت است. در ادامه به تشریح بیشتر موارد فوق پرداخته شده است.
عوامل موثر بر کاهش کرختی اطلاعات
الف. افزایش قدرت انتخاب اطلاعات از طریق ارتقاء سواد اطلاعاتی افراد
افراد باسواد اطلاعاتی، کسانی هستند که یاد بگیرند که چگونه یاد بگیرند. دولتها باید دغدغه داشته باشند برای برنامه ریزی آموزش سواد اطلاعاتی جامعه و اینکه افراد چگونه اطلاعات را بیابند، ارزیابی کنند و استفاده موثر نمایند. در واقع در عصر اینترنت انسان ها با سواد اطلاعاتی دیجیتالی مواجه هستتند و لازم است آنها بتوانند جلب توجه نسبت به اطلاعات را کنترل کنند، از میان انبوه رسانه ها موثق ترین منبع اطلاعاتی را انتخاب کنند، حقیقت را از داستان و شبه اطلاعات تمیز دهند و در نهایت آن را به شیوه ای صحیح به کار گیرند. البته لازمه این اقدامات سیاست گذاری اطلاعاتی مناسب از طرف دولت ها و برنامه ریزی مناسب برای آموزش سواد اطلاعاتی گروه های مختلف جامعه است.
ب. ایجاد و رصد کانال های اطلاع رسانی معتبر
همانگونه که هنگام جستجوی مقالات محقق می داند از چه پایگاه اطلاعاتی اطلاعات مورد نیاز خود را باید جستجو کند لازم است هر سازمان و وزارتخانه ای از جمله وزارت بهداشت کانال رسمی را برای اطلاع رسانی معرفی کند. آنچه مخاطبان را به سمت استفاده از این نوع کانال ها سوق داده و توجه آنها را به سایر رسانه های غیرمعتبر کم می کند وجود اطلاعات شفاف، موثق و به روز است. متخصصان مدیریت اطلاعات سلامت و اطلاع رسانی پزشکی می توانند بازوی اجرایی در ایجاد و مدیریت این نوع کانال های ارتباطی باشند و بر نحوه صحیح مدیریت اطلاعات (گردآوری، پردازش داده ها و اشاعه و استفاده از اطلاعات) نظارت دقیق کنند. بنابراین دولت ها نقش مهمی در ایجاد و مدیریت کانال های اطلاع رسانی بالاخص در حوزه سلامت دارند و باید آن را جز برنامه های توسعه کشور قرار دهند.
ج. افزایش قدرت تفکر انتقادی
تفکر انتقادی یا تفکر نقادانه یک فرایند منظم عقلی است در استفاده از اطلاعات است. فردی که حافظه خوبی دارد و حقایق زیادی را می داند؛ لزوماً دارای تفکر انتقادی نیست. یک متفکر منتقد می داند چگونه از اطلاعات برای حل مشکلات استفاده کند و برای آگاهی از خود به دنبال منابع اطلاعاتی مناسب باشد. بدین ترتیب افراد با تفکر انتقادی ضمن شناسایی اطلاعات معتبر، می توانند پیامدهای اطلاعاتی که دریافت و استفاده می کنند را استنباط کنند.
د. چرخه صحیح مدیریت اطلاعات در سازمان ها
متاسفانه یه خاطر عدم تولیت صحیح اطلاعات در سازمان ها و وزارتخانه ها، چرخه مدیریت اطلاعات ناقص شکل می گیرد. وجود واحدهای مدیریت اطلاعات و اطلاع رسانی علمی در هر نهادی که کاملا بر این چرخه وقوف و نظارت داشته باشد بسیار مهم است که در کشورهای کمتر توسعه یافته بدان توجه نمی شود و معمولا با نوعی سردرگمی و بی توجهی مواجه است. اگر در خصوص همه گیری همچون کووید 19 یک مرکز مشخص در این خصوص در وزارت بهداشت وجود داشت که بر چگونگی تولید اطلاعات پیشگیری، تشخیص، درمان، توانبخشی، اطلاعات آماری ناخوشی و مرگ و سایر موارد مرتبط تمرکز داشت و به نحوی مشخص و شفاف اطلاعات مربوطه را در دسترس افراد قرار می داد شاید سردرگمی و نهایتا کرختی اطلاعات به علت صدها کانال و رسانه ارتباطی دردسترس کمتر رخ داده بود.
نتیجه گیری
در عصر حاضر انسان ها با پدیده هایی مانند آلودگی اطلاعات، باتلاق اطلاعاتی، سر ریز اطلاعات و نیز با کرختی اطلاعات مواجه هستند. این پدیده های جدید، مفاهیمی را به انسان ها، رسانه ها، دولت ها و به ویژه متخصصان اطلاعات گوشزد می کند که انسان حاضر قدرت تمیز اطلاعات صائب از اطلاعات غیرصائب را به خوبی نمی داند و لازم است متولیان امر آموزش در راستای آموزش سواد اطلاعاتی عموم مردم گام های موثری بر دارند، دولت ها نیز در سیاست گذاری و برنامه ریزی ها امر آموزش را جدی تر و اصولی تر در نظر بگیرند. پرداختن به مفهوم کرختی اطلاعات از این باب که انسان ها را نسبت به پدیده های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سلامت و غیره حساس می کند، ارزشمند است. انسان امروزی به بسیاری از پدیده ها مانند اعتیاد، مرگ، طلاق، خودکشی، بیکاری و دیگر چالش های اجتماعی بی توجه شده است؛ این بی توجهی به اطلاعات یا کرختی اطلاعات به ویژه در پاندمی کوید 19 بیشتر نمایان شد و این جای نگرانی برای مدیران ارشد، متولیان سلامت و علاقه مندان به ارزش ها و کرامات انسانی دارد. بنابراین برای کاهش این معضل اجتماعی باید عوامل موثر بر کرختی اطلاعات را شناسایی و رفع نمود. سیاست گذاری مناسب اطلاعاتی، افزایش قدرت انتخاب اطلاعات از طریق ارتقاء سواد اطلاعاتی افراد، ایجاد و معرفی کانال های اطلاع رسانی معتبر، افزایش قدرت تفکر انتقادی و الزام سازمان های اطلاع رسانی به چرخه صحیح مدیریت اطلاعات از جمله مواردی است که حائز اهمیت است. با توجه به آنچه بیان شد نویسندگان این مقاله قصد دارند موضوع کرختی اطلاعات بیشتر در مجامع علمی مطرح شده و زمینه پژوهش را برای پژوهشگران (به ویژه تحصیلات تکمیلی) در این زمینه به صورت جدی فراهم کنند. البته باید در نظر داشته باشیم که برای حل هر معضل یا مشکل اجتماعی، در ابتدا باید اراده و انگیزه لازم برای آن فراهم شود و این خود نوعی جسارت علمی برای آغازکننده هر پژوهشی است.
جهانبخش،مریم؛ اشرفی ریزی، حسن. «کرختی اطلاعات در بین عموم مردم با محوریت پاندمی کوید 19». سخن هفته لیزنا، شماره 560، 26مهر ۱۴۰۰.
---------------------------------------------------
منابع
---------------------------------------------------------------
[1] Mark Manson
[2] Herbert Alexander Simon
ضمن تشکر از مطلب خوبتون که استفاده کردم.من فکر میکنم خیلی از مباحثی که مطرح کردید، چند وجهی هستند. به این معنی که احتمالا دلایل بسیار زیادی داشته باشند و یا بتوان از وجوه مختلف ابعاد آن را بررسی کرد. عادی شدن این اتفاقات بعد از تقریبا حدود 2 سال، که شما از اصطلاح کرختی برای آن استفاده کردید، یک تجربه زیستی جدید تحمیلی برای بقاست. زیر این همه فشار و متغیرهای از روانشناسی گرفته تا اجتماعی و اقتصادی آیا غیر از این راهبرد، راه دیگری نیز هست؟! و یا خوردن وایتکس و الکل نشان از فقر سواد رسانه و سواد اطلاعات است. اما مساله واکسن و امتناع افراد مطمئنا دلایلی از جنس دیگر دارد.
سپاس برای پرداختن به این مساله.