در پژوهش و نگارش به پرسش‌های ذهنی خود توجه داشته باشید

از عباس مخبر پرسیدند: آیا همۀ ترجمه‌های شما دغدغۀ فکری خودتان هم بوده است؟ می‌گوید: بله! بی‌شک. به‌ندرت می‌توان کاری پیدا کرد که چنین نباشد. دنبال سوال‌های خودم می‌گشتم و کتاب‌هایی را پیدا می‌کردم که پاسخش در آنها وجود داشت. با خودم می‌اندیشیدم که این پاسخ‌ها به درد دیگران هم می‌خورد.

یکی از نکته‌های بسیار مهم در نگارش طرح سوال/ مساله/ یا هر چیز مرتبط با گزارش پژوهشی/ مقاله/ کتاب و غیره این است که قرار است در اختیار جامعه علمی قرار گیرد و آنها را اقناع کند. نکته آن که پژوهش توسط محقق انجام خواهد شد و ظاهرا یک کنش فردی است و به همین دلیل حتا می‌تواند هیچ گزارش پژوهشی نداشته باشد و بیشتر کارها ذهنی باشد. اما پیچیدگی مساله گاهی آن قدر زیاد است که بدون نگارش داشته‌ها و تصویرسازی از آنها بر اساس یک نقشۀ ذهنی، احتمال خطا و سردرگمی پژوهشگر وجود خواهد داشت. به عبارت دیگر، خود نگارش نوعی مرور و شفاف‌سازی داشته‌های ذهنی خود و دیگران است و در سطح مقدماتی و اولیه نتیجۀ یک تجربۀ زیستۀ ذهنی و جسمی است که مکتوب و مدون شده باشد. اما اگر قرار باشد همین تجربه‌های زیسته و نتایج آن برای دیگران عرضه شود تا اقناع شوند و نتایج آن را بپذیرند، ساز و کار دیگری را می‌طلبد. در این صورت این تجربۀ زیسته باید به گونه‌ای تصویرسازی و سازماندهی شود که انگار مخاطبان و شنوندگانی دارد که باید آن را درک کنند و بپذیرند. هرچه تعداد مخاطبان بیشتر و بیشتر باشد حساسیت و دشواری نگارش و ساختاردهی به محتوا بیشتر خواهد شد. به همین دلیل باید مجموعه داشته‌ها و نتایج به نحوی توصیف شود، و استدلال‌های منطقی ارائه گردد که هم خود و هم دیگران قانع شوند. در عین حال نظم و ساختار محتوا باید به گونه‌ای باشد که سردرگمی‌ها کاهش یابد، درک محتوا تسهیل شود، و حتا امکان ارجاع دادن به محتوای خود متن تا حد ممکن وجود داشته باشد.

البته که محقق یا نویسنده چون و چرا و پرسش‌های دیگران را در مرحله نگارش و تجربه‌های ذهنی خود نخواهد شنید اما باید با نظمی کم و بیش قابل پیش‌بینی همۀ آنها را در ذهن خود مجسم کند، سپس به منابع مربوطه مثل کتاب‌ها، مقاله‌ها و گاه حتا خود افراد صاحب‌نظر مراجعه کند. اگر روش پژوهش اقتضا کند و در زمینه‌ای داده‌های کافی و روشنی وجود نداشته باشد نباید به  آن حوزه وارد شد و از فهرست پرسش‌ها و مخاطبان نیز باید حذف شوند. ابهامات احتمالی بهتر است در فهرست پرسش‌ها قرار گیرند و دلایل حذف برخی از مسائل و پرسش‌های مرتبط با آنها، و این که آیا بر کیفیت پژوهش تاثیر منفی می‌گذارد یا خیر با استدلال و منطق دقیق روشن شود.

استفاده از واژه‌ها، جمله‌ها و زبان درست، دقیق و رسا نقش مهمی هم در مرحله پژوهش و هم نگارش گزارش یافته‌ها دارد. در مرحلۀ نخست باید خود محقق یا نویسنده، مطالب را درک و هضم کرده باشد و قانع شده باشد و سپس دیگران.  در عین حال، مساله فقط درک و هضم تصویرها نیست بلکه باید دلایل حضور و نبود برخی از مطالب نیز منطقی و متناسب با اهداف و پرسش‌های خود پژوهشگر و پژوهش وی باشد. گاهی ممکن است خود پژوهشگر بخواهد چیزی را به اهداف پژوهش یا بروندادهای آن اضافه یا از آن حذف کند که در پژوهش ادعای آن مطرح نشده است و یا انتظار حضور یا عدم حضور آن منطقی نیست. همۀ جنبه‌های مطالعه، پژوهش و محتوای آن بهتر است در گفتگوی درونی او با خودش یا با گفت و گو با دیگری حضور داشته باشد و پاسخ قانع‌کننده‌ای بگیرد.  

خاطره‌ها و تجربه‌های خود را بنویسید!

یادداشتی که برخی آن را خاطره یا خودنوشت می‌نامند، نام و کارکرد دیگری هم دارد؛ بخصوص زمانی که گرایش موضوعی داشته باشد. برخی از آنها چیزی شبیه "تجربه‌های ماندگار" است: یا همان "بهترین تجربه‌ها/ best practices در انگلیسی. کارکرد آموزشی خوبی هم دارد و در انتقال تجربه‌ها موثر و مفید. یکی از روش‌ها و ابزارهای  کارامد در مدیریت دانش افراد و سازمان‌ها و تولید و انتقال دانش ایجاد فضایی است که افراد بتوانند خاطره‌ها و تجربه‌های مثبت و منفی خود را در اختیار دیگران قرار دهند.

شاید بد نباشد کتابدار خوش‌قلمی در کتابخانۀ عمومی یکی از شهرهای خراسان، مریم گریوانی را نام ببرم. وی تجربه‌های تلخ و شیرین روزانۀ خود در ارائۀ خدمات کتابخانه‌ای به کودکان، نوجوانان، دانش‌آموزان، مادران، پدران و سایر مخاطبان گوناگون را به زبانی شیرین و جذاب مستند می‌کند و از طریق وبلاگ شخصی خود، روزنامه‌ها، مجلات، شبکه‌های اجتماعی و سایر روش‌ها در اختیار دیگران قرار می‌دهد. این خاطرات حاوی نکته‌های آموزشی مهم و جالبی است که رسانه‌های ارتباطی و این روزها فضای مجازی، امکان تولید و نشر بیشتر آنها را فراهم کرده است.

حکایت فوق نشان می‌دهد که با ابزاری چون نویسندگی می‌توان کار و افکار خود را به گونه‌ای سازماندهی و توصیف کرد که هم محیط کار برای خود فرد و مخاطبان وی جذاب باشد و هم دیگران از آن تجربه‌ها و خاطره‌ها استفاده کنند. در عین حال، یکی از روش‌های خوب برای تمرین نویسندگی و پژوهش بهتر، خلاقانه‌تر، و روش‌مندتر همین است که تجربه‌ها و مطالعات خود دربارۀ همان زمینه‌های تخصصی را به شکلی هدفمند، مستند و منتشر کنیم. خاطره‌نویسی و ثبت و ضبط مشاهدات و مطالعات، روشی کارآمد برای تمرین مشاهدۀ دقیق‌تر و بهتر، توصیف جزئیات، یادگیری بیشتر و بهتر و تقویت حافظه و یادآوری از حافظه نیز می‌باشد.

یکی از تمرین‌های خوب در این زمینه، تهیۀ یک دفتر یادداشت روزانه و نوشتن برخی از خاطرات، احساسات و عواطف روزانۀ‌تان در آن است.