زیست جهان تولید ایده تا عمل در نظام آموزشی ایران: فرصت سازی یا فرصت سوزی

لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی، گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان؛ مریم جهانبخش، عضو هیأت علمی، گروه مدیریت و فن آوری اطلاعات سلامت، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان: بزرگ ترین، عجیب ترین، پیچیده ترین و در عین حال مخرب ترین دستاورد های بشری از یک ایده شروع شده اند. ایده به تنهایی بالفعل نخواهد شد، بلکه باید زمینه رشد و شکوفایی آن فراهم شود. نظام آموزشی پویا، ارگانیسمی است که در لایه ها و سطوح مختلف آن بواسطه اطلاعات معتبر و قابل اعتماد ایده ها به عمل می نشینند. بخش زیادی از اطلاعات مورد استفاده در نظام آموزشی حاصل دانش، مهارت و تجربیات دست اندرکاران آموزشی (معلمان،کارشناسان، مدیران و...) بوده و بخش دیگری از اطلاعات، حاصل اشتراک دانش و تجربیات ذینفعان یعنی صنعت ( عرصه واقعی) با نظام آموزشی می باشد. از طرف دیگر، بر اساس هرم DIKW از میلیون ها بیت اطلاعات که در لحظه وارد هر سازمان می شود تنها بخشی از آن به دانش و خرد منتج می گردد و سازمان های چابک به دنبال ابزارها و رویکردهایی هستند که بتوانند از قاعده این هرم به راس آن رسیده و به سازمانی خردمحور تبدیل شوند. تمرکز بر این هرم در نظام آموزشی جهت ایجاد مدارس و دانشگاههای خردمحور بسیار مهم است. عدم توجه به ابزارها و رویکردهایی که بتواند ما را در این مسیر یاری دهد به جای فرصت سازی به فرصت سوزی تبدیل می شود. لذا توجه به این فرایند یا زیست جهان بسیار مهم می باشد. حال سوال اساسی این است که تا چه حد سیاست گذاری ها، برنامه ریزی ها و تفکر حاکم بر نظام آموزشی، استفاده کننده از اطلاعات بوده و توسعه دهنده و تکامل بخش زیست جهان ایده است؟ به نظر می رسد زیست جهان تولید ایده تا عمل در حد یک شعار و یک افق و یک آرزو در نظام آموزشی مطرح است و تلاش های مجدانه و دلسوزانه برای این امر مهم وجود ندارد و یا اگر دارد به ثمر ننشسته است. در ادامه به زیست جهان ایده در نظام آموزشی با تاکید بر آموزش و پرورش اشاره می شود:

الف. تولید ایده/اندیشه

اصولا تولید ایده حاصل تعاطی افکار و اندیشه ها در بین دانش آموزان، معلمان و مدیران آموزشی و حتی والدین خواهد بود. در واقع باید این فرصت و بستر فراهم شود تا مجموعه افراد در نظام آموزشی در هر سطحی از این نظام بتوانند ایده خود را مطرح کنند و مطمئن باشند که این ایده تا حصول نتایج پیگیری و به سرانجام می رسد. نگاهی به نظام آموزشی به ویژه آموزش و پرورش حاکی از آن است که بستر تولید ایده چندان فراهم نیست. باید توجه داشت که ایده ها اصولا در خلاء شکل نمی گیرند. ایده ها حاصل همفکری و تبادل نظر در کلاس درس، مطالعه و کتابخوانی ترجیحا گروهی، استفاده از کتابخانه، و آزمایشگاه و... می باشد. حال این سوال پیش می آید که جایگاه کتابخانه در مدارس ما کجاست؟ چند درصد از مدارس ما مجهز به متخصص آزمایشگاه و متخصص کتابداری و اطلاع رسانی است؟ چند درصد از معلمان از روش های نوین تدریس می کنند؟ چند درصد از معلمان ما اهل مطالعه کتاب های غیر درسی هستند؟ چند درصد از گارگاه ها و آموزش های ضمن خدمت معلمان متناسب با شرایط روز دانش آموزان هستند؟ چند درصد از معلمان در تابستان ها و اوقات بیکاری در کتابخانه های عمومی وقت سپری می کنند و خود را برای سال تحصیلی آماده می کنند؟ چند درصد از خانواده ها در تابستان فرزندان خود را در کتابخانه ها ثبت نام می کنند و خود نیز همراه فرزندان مطالعه می کنند؟ چند درصد از والدین در زندگی روزانه خود از علم روز استفاده می کنند؟به اشتراک گذاری ایده ها و نشر آن چگونه و کجا صورت می گیرد. اگر پاسخ این سوال ها قانع کننده نباشد باید گفت تولید ایده در نظام آموزشی معنا ندارد و هنوز شکل نگرفته است. تولید ایده از لابلای گفتگو های منطقی و علمی و یادگیری ها حاصل می شود.

ب. پرداخت/ پردازش ایده

دومین مرحله از زیست جهان تولید ایده تا عمل، پرداخت یا پردازش ایده می باشد. در این مرحله ایده توسط صاحب ایده یا گروهی از افراد مجرب پردازش و هدفمند می شود. اگر دانش آموز یا معلمی ایده جالبی داشت لازم است این شرایط فراهم شود که پرداخت مناسب بر روی آن ایده صورت گیرد. البته لازمه چنین فعالیتی، اعتقاد دست اندر کاران آموزشی (در سطح کلان و خرد) به اهمیت چنین فعالیت هایی است. حال سوال اینجاست که در مدارس ( به ویژه مدارس دولتی) آیا چنین بستری فراهم است؟آیا با مطرح شدن یک ایده، مدرسه به شکل منسجم در قالب یک کار گروه این ایده را بررسی و پیگیری می کند؛ یا اینکه نظام آموزشی سیاست گذاری و برنامه ریزی مناسبی برای آن ندارد؟ آیا این امکان فراهم است که در صورت نیاز برای پرورش ایده از متخصصان دانشگاهی به شکل سیستماتیک کمک گرفته شود؟ آیا پل ارتباطی بین آموزش و پرورش و دانشگاه وجود دارد؟ به نظر می رسد بستر و زیر ساخت چنین فعالیت هایی در نظام آموزش و پرورش چندان فراهم نیست؛ از نشانه های فقدان چنین فضایی ورود دانش آموزان به  دانشگاه با همان ذهنیت رقابت های ناسالم حاصل از کنکور سراسری و تنها کسب نمره عالی در دروس است. محصول چنین رفتارهایی، قطعاً دانش آموزان ایده دهنده و ایده پرداز نخواهد بود. خروجی نظام آموزش و پرورش باید دانش آموزان خلاق، نوآور، جمع گرا انعطاف پذیر و باسواد اطلاعاتی باشد.

ج. استفاده از ایده (ارائه محصول حاصل از ایده)

بعد از اینکه یک ایده مطرح و سپس به شکل مناسب پردازش و پرداخت گردید. لازم است آن ایده استفاده شود. گاهی ایده ها پس از پردازش مناسب، تبدیل به اصلاح فرایندها، گاهی به صورت ارائه خدمات و گاهی نیز در قالب فن آوری ارائه می شوند. آنچه مهم است این است که خروجی چنین زیست جهانی، محصول (اصلاح فرایند، خدمات و فن آوری) قابل عرضه و مناسب به ذینفعان باشد. کار گروهی نیز در این مرحله، ارزش افزوده فراوانی در تکامل ایده ایجاد می کند. اصولاً صاحبان ایده از اینکه فعالیت های آنها ثمر بخش بوده احساس رضایت کرده و انگیزه لازم برای انجام فعالیت های بعدی را خواهند یافت؛ این مهم در فعالیت علمی به صورت گروهی تقویت خواهد شد. در علم روان شناسی و مدیریت به قابلیت رسیدن توانایی ها و استعدادها خود شکوفایی نامیده می شود و در این حالت افراد احساس رضایت درونی می کنند. مشاهدات و تجربیات نویسندگان این نوشتار نشان می دهد که چنین فضایی در نظام آموزش و پرورش چندان فراهم نیست و یا اگر فراهم است به شکل محدود در برخی مناطق برخوردار کشور رخ می دهد. در عین حال باید یادآور شد که اگر گاهی یک ایده در نظام آموزش و پرورش به سر منزل مقصود رسیده است بیشتر محصول تلاش دانش آموز، خانواده و گاهاً دست اندرکار آموزشی دلسوز بوده است و نظام آموزشی به شکل نظام مند و برنامه ریزی شده نقشی در این فرایند نداشته است. هرچند سوال یک اساسی مطرح است و آن اینکه جقدر نظام آموزشی ما انجام کار گروهی را آموزش داده است؟. باید توجه داشت که پیشرفت بسیاری از شرکت ها و سازمان های موفق جهان همچون تویوتا و اپل حاصل ایده هایی است که به خوبی پرورانده شده، شکل گرفته و به محصول نشسته است. چند درصد فرار مغزها ناشی از این چرخه معیوب است؟

د. پیگیری ایده/ ایده های بعدی

ایده ها زمانی که تبدیل به محصول (اصلاح فرایند، ارائه خدمات و تولید فن آوری ) شدند، نباید متوقف شوند، لازم است صاحب ایده و نیز دست اندرکاران آموزشی بر اساس بازخوردهایی که از آن محصول دریافت می کنند، اصلاحاتی در آن محصول انجام دهند. در عین حال باید توجه داشت که بستری فراهم شود که فرد مولد ایده/ اندیشه، در چرخه مناسب تولید ایده قرار بگیرد. ثبت ایده ها و حفظ مالکیت آنها کمک شایانی به این امر می کند. البته ایده های بعدی زمانی به نظام آموزشی ارایه می شود که فرد در مسیر به نتیجه رسیدن ایده با موانع کمتری برخورد کرده و تشویق های لازم نیز از طرف نظام آموزشی صورت گرفته باشد. تشویق و حمایت دست اندرکاران آموزشی خود مشوقی برای دانش آموزان و معلمان برای قرار گرفتن در این مسیر است.

نتیجه گیری

اگر نظام آموزش و پرورش، نظام آموزش عالی و نیز صنعت (ذی نفعان یا عرصه واقعی) را سه ضلع مثلث توسعه کشور بدانیم؛ در این صورت لازم است پیوند منطقی، عقلانی و علمی بین این سه ضلع وجود داشته باشد. نظام آموزش عالی نمی تواند محصولی تولید کند که خلاق، نوآور و صاحب دانش و مهارت باشد، در صورتی که دانش آموزان قبل از ورود به دانشگاه منفعل، تک بعدی و غیرعلمی پرورش یافته باشند. صنعت یا عرصه واقعی نیز نمی تواند پیشرفته و بهره ور باشد؛ در صورتی که نظام های آموزشی خروجی ضعیف از نظر دانش، مهارت و تجربه عرضه نماید. لازمه این پیوند، سیاست گذاری اطلاعاتی مناسب و توجه به زیست جهان تولید ایده تا عمل در سه ضلع مثلث توسعه خواهد بود. به عبارت دیگر، اطلاعات معتبر باید در سطوح مختلف نهادهای علمی و نیز عرصه واقعی استفاده شود. برای رسیدن به چنین هدف مهمی، تغییر نگرش سیاست گذاران به امر اطلاعات در امور مختلف و برنامه ریزی مناسب برای تسهیل دسترسی به اطلاعات هم برای دانش آموزان و هم دست اندرکاران آموزشی ضروری است. در عین حال باید این بستر فراهم شود که اگر فردی در سه ضلع مثلث توسعه، ارائه دهنده ایده باشد، سیاست گذاری ها و برنامه ریزی ها به گونه ای باشد که آن ایده سریع در ریل تکامل ایده قرار گیرد و به سرانجام برسد. از بسترهای مهم در تحقق این هدف، فراهم بودن امکانات آزمایشگاهی، کتابخانه و فن اوری های کاربردی در نظام آموزشی می باشد. در واقع، عدالت در برخوردداری از امکانات آموزشی از جمله عدالت در دسترسی به اطلاعات برای دانش آموزان و دست اندرکاران آموزشی فراهم گردد. باید به این مهم توجه داشت که عدالت در دسترسی و استفاده از اطلاعات، خود زمینه ساز شکل گیری ایده و تولید محصول با کیفیت برای ارائه به جامعه (صنعت، عموم مردم، متخصصان و...) خواهد بود. زیست جهان تولید ایده تا عمل در نظام آموزشی ایران، این فرصت را برای همگان از جمله تولید کنند گان ایده تا استفاده کننده کنندگان از آن فراهم می کند تا بتوانند نقش اساسی در توسعه مفاهیم علمی و در نهایت توسعه  نظام آموزشی فراهم کنند.

اشرفی ریزی، حسن؛ جهانبخش؛مریم. « زیست جهان تولید ایده تا عمل در نظام آموزشی ایران: فرصت سازی یا فرصت سوزی». سخن هفته لیزنا، شماره 567، 15 آذر ۱۴۰۰.