بحران صداقت اطلاعاتی

لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی  گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان :  امروزه تصمیم گیری در سطوح فردی، سازمانی و نیز مدیریت کلان جامعه نیازمند اطلاعات صحیح و موثق می باشد. در واقع گروه‌های مختلف در جامعه اطلاعاتی (مردم، دولت و رسانه ها) حداقل در یکی از نقش‌های تولیدکننده و اشاعه دهنده اطلاعات هستند و کیفیت سلامت جامعه تا حد زیادی وابسته به بهره گیری از اطلاعات معتبر در هر زمینه ای می باشد. گاهی فرایند تولید، ذخیره و انتشار اطلاعات در بین گروه های مختلف جامعه دچار اختلال و نقص می گردد و این وضعیت زمانی بغرنج و آسیب زننده تر می شود که همزمان گروه های مرتبط با اطلاعات به تولید و اشاعه شبه یا ضد اطلاعات از طریق جعل و تحریف بپردازند. در این حالت جامعه گرفتار «بحران صداقت اطلاعاتی» می‌شود؛ بدین‌معنی که همگان اعتماد کافی به اطلاعات دریافتی در جامعه ندارد که عواقب ناگواری برای همگان خواهد داشت. در واقع جریان تولید و انتشار اطلاعات به صورتی است که اعتماد کافی به اطلاعات در حال انتشار وجود ندارد و هر نوع تصمیم گیری با تزلزل و تردید همراه است و در نتیجه، پیامد مطلوب و رضایت بخش نخواهد داشت. شفافیت اطلاعاتی، پیامد حاصل از صداقت اطلاعاتی در ارکان مختلف جامعه است. بنابراین برای رسیدن به شفافیت اطلاعاتی و گذر از بحران صداقت اطلاعاتی، تولید و انتشار اطلاعات درست و موثق ضرورت دارد.

شکل گیری بحران صداقت اطلاعاتی

در شکل گیری صداقت اطلاعاتی سه گروه دخالت دارند:

الف. مردم: یکی از گروه های مرتبط با شکل گیری صداقت اطلاعاتی، مردم (عموم مردم و متخصصان) هستند. در واقع مردم هم مصرف کننده و هم گسترش دهنده اطلاعات می باشند. اما اگر مردم در زندگی روزمره فردی و شغلی مبادرت به تولید و اشاعه اطلاعات نادرست و غیر واقعی نمایند، صداقت اطلاعاتیدر جامعه خدشه دار می شود. برای مثال وقتی دولت از مردم در زمینه های خاص مانند سرشماری نفوس و مسکن اطلاعات گردآوری می نماید؛ همگان لازم است اطلاعات صحیح و واقعی در اختیار دولت قرار دهند. البته دولت نیز باید از این اطلاعات در مسیر درست و مطابق با خواست مردم و در راستای افزایش کیفیت زندگی آنها استفاده نماید. هر نوع اطلاعات غیرمعتبر (غیر واقعی، تحریف یا جعل شده) توسط مردم می‌تواند زمینه از بین رفتن صداقت اطلاعاتی و تصمیم گیری نادرست دولت شود.

ب. رسانه ها: دومین گروه مرتبط با صداقت اطلاعاتی، رسانه ها می باشد. اصولاً رسانه ها باید به تولید و اشاعه اخبار و اطلاعات دقیق بپردازند و به رسالت اصلی خود یعنی آگاه سازی عموم مردم و دولتمردان اهتمام ورزند. اما گاهی رسانه های گروهی بر خلاف رسالت خود به تحریف و قلب اطلاعات و اخبار می‌پردازند. عواملی مانند عدم استقلال، رقابت ناسالم، کسب شهرت و یا تأمین منافع حزب یا گروه سیاسی، غیر تخصصی برخورد کردن با مباحث علمی و... باعث می شود رسانه ها تعهدات حرفه ای و انسانی خود را زیر پا بگذارند و از مسیر صحیح منحرف شوند. انتشار اطلاعات غیر معتبر از طرف رسانه ها می‌تواند زمینه تصمیم گیری دقیق را هم برای عموم مردم و هم مدیران از بین ببرد. برای مثال اگر در پاندمی کوید ۱۹ برخی رسانه ها به تهیه گزارش های نامعتبر و جعلی یا تحریف شده از بیماری بپردازند، این اقدام غیر منطقی و غیر اخلاقی آنها می تواند زمینه شیوع بیماری و عادی سازی رفتارهای غیر بهداشتی را در بین مردم فراهم نماید. در عین حال، کوچک سازی مسائل مهم و بزرگ نمایی مسائل کم اهمیت در موضوع از مصداق های عدم صداقت اطلاعاتی توسط رسانه ها می باشد. یا فرض کنید از شرکت یا سازمانی این اخبار می رسد که برخی از مدیران آن شائبه دریافت رشوه را دارند. کار درست رسانه ها در این زمان، مصاحبه با افراد مطلع و گردآوری اطلاعات معتبر برای دولت، دستگاه قضایی و نیز عموم مردم (البته با حفظ حرمت افراد) می باشد. در صورتی که رسانه های غیر مستقل می توانند به وارونه سازی موضوع، طرفداری، سرپوش گذاشتن بر واقعیت، کوچک سازی و بی اهمیت سازی مساله، متهم نمودن افشا کنندگان و نیز انحراف افکار عمومی بپردازند.

ج. دولت ها: دولت‌ها نیز در ایجاد و توسعه صداقت و عدم صداقت اطلاعاتی در جامعه نقش محوری دارند؛ چرا که هم سیاست گذار و هم تولید کننده و ارائه دهنده اطلاعات می باشند. دولت ها با تدوین قوانین و آیین نامه های کارشناسی شده و نظارت بر حسن اجرای آنها می توانند زمینه گسترش صداقت اطلاعاتی را در بین مردم و نیز رسانه‌های گروهی فراهم نمایند. در واقع، دولت ها علاوه بر سیاست‌گذاری و نظارت بر اجرای قوانین و مقررات، خود نیز تولید کننده و منتشر کننده اطلاعات به صورت فعالیت روزانه می باشند. بنابراین این اطلاعات می تواند مبنای تصمیم‌گیری عموم مردم، متخصصان، رسانه های گروهی و مدیران در سطوح مختلف باشد. در صورتی که دولت، گروه‌های ذینفع را از اطلاعات معتبر عمدا یا سهوا محروم نماید و حتی گاهی به تحریف و جعل اطلاعات در بزنگاه ها و لحظات حساس بپردازد، بستر بی اعتمادی و تصمیم‌گیری‌های نادرست را در سطوح مختلف جامعه فراهم می نماید. برای مثال اگر دولت در سیاستگذاری های مرتبط با افزايش تولید علم تصمیم های غیر دقیق و غیر کارشناسی (مثلا ترویج کمیت گرایی در تولید علم یا اتکای بیش از حد به برخی شاخص های علم سنجی) اتخاذ نماید، این تصمیم های نادرست می تواند منجر به انحراف مسیر توسعه علمی، از بین رفتن منابع انسانی، مالی و در نهایت سلب اعتماد اجتماعی گردد و مردم را تشویق به بی صداقتی اطلاعاتی نماید. یا فرض کنید دولت یک کارخانه را به بخش خصوصی واگذار می نماید، اما عموم مردم راجع به نحوه واگذاری، میزان قرارداد، واقعی بودن مبلغ قراداد، افراد دخیل، منافع حاصل شده برای عموم مردم و... اطلاعات کافی نداشته باشند و دولت هم تلاش نکند شفاف سازی لازم را انجام دهد و این رفتار دائما در واگذاری شرکت های دیگر نیز تکرار شود. نتیجه این خواهد شد که مردم به هر تصمیم و اقدام دولت با تردید نگاه می کنند؛ چرا که صداقت اطلاعاتی صورت نگرفته است.

چه باید کرد؟

توسعه کشورها تحت تاثیر عوامل مختلف می باشد که یکی از عوامل اصلی و موثر دسترس پذیری و استفاده از اطلاعات معتبر می باشد. در واقع، اطلاعات برای توسعه کشورها به مثابه خون برای یک موجود زنده می باشد. اما اطلاعات زمانی ارزشمند و عامل حرکت صحیح جامعه می باشد که درست و موثق و در جای مناسب استفاده شود. بخش زیادی از این اعتبار به مدد صداقت نيروي انساني دخیل در تولید، ذخیره و اشاعه اطلاعات می باشد. در این امر سه گروه؛ یعنی عموم مردم، دولت و رسانه ها نقش اساسی و عمده دارند. هر یک از این گروه ها گاهی می توانند در مثلث صداقت اطلاعاتی (مردم، دولت و رسانه ها) به تحریف و وارونه سازی اطلاعات و واقعیت ها بپردازند. بر اساس رفتار و عملکرد یک گروه، سایر گروه‌ها نیز تحت تأثیر قرار می گیرند و زمینه انحراف همه آنها از مسیر اصلی و آرمان های جامعه را فراهم می کند. بنابراین دولت ها با تولید اطلاعات باکیفیت و دسترس‌پذیر ساختن آنها برای همگان، شفافیت در مسائل مالی و نیز جذب‌ نیروی انسانی، همچنین با سیاستگذاری و برنامه ریزی مناسب برای شفافیت فرایندها و مردم نیز با ارائه و اشاعه اطلاعات دقیق و درست به دولت ها جهت سیاستگذاری و برنامه‌ریزی و نیز پرهیز از تولید و استفاده از اطلاعات نادرست می توانند به افزایش صداقت اطلاعاتی در جامعه کمک نمایند. علاوه بر این، رسانه‌ها نیز با تولید برنامه‌های با کیفیت با حضور متخصصان برجسته، تهیه گزارش های معتبر از وقایع و حوادث در جامعه و تحلیل درست آنها، پرهیز از سانسور، تولید و پخش برنامه ها با رعایت سلایق مختلف، بی طرفی در مسائل مختلف، انعکاس درخواست های مردم به دولتمردان، نقد منصفانه عملکرد دولتمردان و نیز شفافیت در مسائل مالی، نیروی انسانی و...، زمینه شفافیت و صداقت اطلاعاتی را فراهم می کنند. در پایان باید گفت مردم، دولت و رسانه ها در کنار هم با شفافیت و صداقت اطلاعاتی می‌توانند زمینه توسعه کشور را با کمترین هزینه مادی و معنوی فراهم نمایند. صلاح و شایسته یک جامعه متمدن نیست که گروه های مختلف در جامعه غیر مستند صحبت کنند، و نیز غیر مستند تصمیم بگیرند و رفتار کنند. به طور خلاصه جهت ارتقاء صداقت اطلاعاتی، سیاست گذاری و برنامه ریزی مناسب دولت در حوزه اطلاعات، شفاف سازی و روئت پذیری مسائل استخدامي سازمان ها، شفافیت قراردادهای مالی دولت و شرکت های تابع، فعالیت بیشتر کتابخانه ها در آموزش سواد اطلاعاتی و آگاهی رسانی عمومی، بی طرفی رسانه ها و استقلال آنها، گنجاندن مباحث مرتبط با کیفیت اطلاعات در برنامه های آموزشی مدارس و دانشگاه ها، تهیه خوراک فکری دولت و مردم توسط متخصصان هر حوزه و پایبندی دولتمردان به استفاده از آنها، مشورت دولت با مردم و متخصصان در امور مختلف به ویژه مباحث حساس و سرنوشت ساز و نظارت بیشتر سازمان های مردم نهاد بر عملکرد دولت و رسانه ها در حوزه اطلاعات ضرورت دارد. در پایان باید گفت برای خروج از بحران صداقت اطلاعاتی چاره ای جز تولید و انتشار اطلاعات درست و واقعی و به دنبال آن رؤیت پذیری اطلاعات برای عموم مردم جامعه نیست. پیش قدم این کار بزرگ، و حیاتی در ابتدا دولت و رسانه ها هستند و سپس عموم مردم.

اشرفی ریزی، حسن. «بحران صداقت اطلاعاتی: ماهیت، علل و راه حل ها».سخن هفته لیزنا، شماره 624،  19 دی ماه ۱۴۰۱