داخلی
»سخن هفته
لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان : نویسنده این نوشتار به همراه برخی همکاران در سال (1398) طرح تحقیقاتی با عنوان «شناسایی و رتبه بندی شاخص های اثربخشی پژوهش های سلامت: یک رویکرد ترکیبی» در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان شروع کردند که در بخش مرور متون آن اطلاعات مفیدی در خصوص پژوهش باکیفیت و ویژگی های پژوهشگران حرفه ای به دست آمد. این اطلاعات به همراه دانش و تجربیات جدید در قالب این نوشتار علمی ارائه می گردد. باید توجه داشت که امروز توسعه کشورها منوط به انجام پژوهش های باکیفیت با هدف تبدیل آنها به دانش و فناوری نوین، اصلاح فرایندها و ساختارها و نیز کمک به ارتقاء سطح زندگی عمومی مردم می باشد. پژوهش های سلامت نیز از این منظر که نتایح آن می تواند بر جان، سلامتی و هزینه های بیماران اثر زیادی داشته باشد دارای اهمیت ویژه است و لذا از نقطه شروع تا پایان آن باید با وسواس علمی خاص انجام شده و منتشر شود. یکی از مولفه های اصلی و اثرگذار در پژوهش باکیفیت، پژوهشگر متخصص و حرفه ای می باشد. در این متن به گونه شناسی پژوهشگران و نیز معیارهای پژوهشگران حرفه ای با محوریت سلامت اشاره می شود.
گونه شناسی پژوهشگران سلامت
الف. پژوهشگران برونداد محور یا علمی (Output Oriented Researchers)
در این گروه، پژوهشگرانی قرار می‌گیرند که صرفاً به بروندادهای علمی پژوهش توجه می کنند. لذا نتایج کار خود را فقط یا بیشتر در قالب هایی مانند مقاله، کتاب و غیره منتشر می کنند. «این بروندادها یا قالب های انتشار علمی، اثرات سریع و قابل اندازه‌گیری دارند و برآمده از نتایج مستقیم پژوهش می باشند» (طهرانچی، 1389)؛ مانند تعداد مقاله برگرفته از آن اثر تحقیقی و به دنبال آن تعداد استناد دریافتی، ضریب تاثیر مجله که مقاله در آن منتشر شده، شاخص اچ نویسنده و غیره. این پژوهشگران بیشتر نگاه کمی به تولیدات و فعالیت‌های علمی خود دارند و به دستاورد و اثربخشی پژوهش چندان توجهی ندارند. در واقع آنها را می توان پژوهشگران کمی نگر نیز نامید. در واقع ضعیف ترین و کم اثربخش ترین پژوهشگران در این گروه قرار می گیرند.
ب. پژوهشگران دستاورد محور (Outcome Oriented Researchers)
دستاورد پژوهش، ارایه راه حل تخصصی برای یک مشکل تلقی می شود (طهرانچی، 1389). این پژوهشگران با انجام یک پروژه تحقیقاتی در سطح سازمان یا یک جامعه محدود به دنبال حل یک مسئله خاص با ارائه راهکارهای تخصصی هستند. در عین حال، جدایی از اینکه آن مسئله را حل می کنند، دستاوردهای مهمی نیز برای آنها و ذی‌نفعان نیز حاصل می شود. مثلاً بر اساس نتایج پزوهش، برنامه ها (مانند کارگاه های آموزشی، دوره های آموزشی و...) یا خدمات یا روش های جدید نیز پیشنهاد می دهند. همچنین این برنامه ها را به طور مداوم پیگیری و رصد می نمایند و به اصلاح یا توسعه موضوع می پردازند. فرض کنید یک خدمت جدید در کتابخانه یک دانشکده برای معلولان راه اندازی می شود. سپس پژوهشگر ایده را وسعت می بخشد و آن را در سایر دانشکده های دانشگاه یا سایر دانشگاه ها نیز راه اندازی می نماید. حتی ممکن است این ایده و مفهوم به بورد تخصصی برای درج در سرفصل های درسی پیشنهاد شود. در واقع ایده اصلی پژوهش در سازمان ها و موقعیت های مختلف استفاده و در نهایت نهادینه سازی می شود. این نوع پژوهشگران را با این ویژگی ها می توان پژوهشگران کیفی نگر نیز نامید. البته ممکن است این پژوهشگران به اثرات بروندادی (مانند مقاله و کتاب) هم کمی توجه داشته باشند؛ اما هدف اصلی آنها از انجام تحقیق، دستاورد پژوهش می باشد.
ج. پژوهشگران پیامد یا اثر محور (Impact Oriented Researchers)
این گروه از پژوهشگران تلاش می‌کنند که نتایج پژوهش خود را در سطح وسیع و بزرگ نیز ارائه و پیاده سازی کنند. در واقع آنها پروژه تحقیقاتی را به گونه ای طراحی می کنند که نه تنها باعث حل یک مشکل خاص در سطح یک سازمان یا جامعه شود، بلکه اثرات بزرگ و بلند مدتی (اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و...) در زندگی مردم یک کشور، منطقه و جهان داشته باشد (اثربخشی تحقیق)؛ مانند تولید یک نرم‌افزار منحصر بفرد برای استفاده نابینایان در استفاده از منابع اطلاعاتی و تقاضاهای متعدد از داخل و خارج از کشور برای خریدآن.
د. پژوهشگران حرفه‌ای (Professional Researchers)
پژوهشگران حرفه‌ای به گونه‌ای طراحی پژوهش را انجام می‌دهند که ابعاد سه گانه؛ برونداد، دستاورد و پیامد/اثربخشی از نتایج پژوهش همزمان اتفاق بیفتد. درواقع هر سه اثر برای آنها مهم می باشد. لذا پژوهشگران حرفه ای باید ضمن اینکه نتایج تحقیق خود را در قالب هایی مانند مقاله، کتاب و غیره منتشر می کنند و برنامه ها و روش هایی برای تداوم آن پروژه تحقیقاتی در آن سازمان یا جامعه کوچک دارند (کاربست و توسعه نتایج)، بلکه به افق های دورتر که همانا اثرگذاری فناورانه، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، روانشناختی، فرهنگی و سلامتی آن نتایج در سطح کشور، منطقه و جهان نیز توجه خاص دارند. برای مثال اعضای گروه تحقیقاتی که برای تولید یک داروی ضدسرطان همکاری می کنند نتایج کار خود را بهتر است در قالب مقاله یا کتاب منتشر کنند (یعنی اثر علمی). در کنار آن به توسعه مدل تولید محصول، خرید یا طراحی فناوری جدید برای تولید دارو، انتقال تجربیات به سایر همکاران، ثبت اختراع محصول، راه‌اندازی خط تولید یا بستن قرارداد برای تولید محصول نیز بپردازند( اثر دستاوردی). در سطح کلان؛ پژوهشگران حرفه ای لازم است نتایج پژوهش را در راستای توسعه صادرات، برند سازی، افزایش قدرت رقابت با محصولات مشابه و کیفیت محصول صرف کنند (اثربخشی/ اثر پیامدی). در عین حال مسئولیت حرفه ای و اجتماعی پژوهشگر ایجاب می کند بخشی از نتایج که برای عموم مردم خوشايند، قابل فهم و انگیزه بخش است را نیز در قالب های مختلف مانند ارائه در برنامه رادیویی و تلویزیونی، انتشار در نشریات عمومی و غیره اطلاع رسانی نمایند (عمومی سازی علم). این دانش، مهارت و اقدام‌های موثر، راه را برای اثربخشی یک پژوهشگر در حیطه تخصصی فراهم می کند و لذا این پژوهشگران را می‌توان پژوهشگران حرفه‌ای یا چند وجهی نامید. با این رویکرد این گونه استنباط می شود که پژوهشگران حرفه‌ای باید دارای دانش، مهارت، تجربه و هدفمندی خاصی باشند که در ادامه به برخی از این معیارها اشاره می شود:
معیارهای پژوهشگران حرفه ای در نظام سلامت
هر پژوهشگر حرفه ای سلامت جدای از ویژگی های عمومی یک پژوهشگر مانند صبور بودن، شجاعت علمی، اخلاقی بودن و... باید دارای توانایی ها و مهارت های ذیل باشد که به نظر می رسد این موارد حاصل کسب دانش، مهارت و تجربه می باشد و اکتسابی است.
1.قدرت تاثیرگذاری علمی
2.قدرت تاثیرگذاری اجتماعی
3.قدرت کاربست نتایج
4.قدرت مفهوم سازی، مدل سازی و نظریه سازی
5.قدرت کشف خلاهای دانشی
6.قدرت خلق ثروت
7.قدرت یافت منابع اطلاعاتی معتبر
8.قدرت مستندسازی علمی
9.قدرت همکاری های علمی (ملی و بین المللی)
10.توانایی قضاوت منصفانه علمی
11.قدرت جذب منابع مالی (گرنت پژوهشی)
12.قدرت برندسازی
13.تعالی و تسلط در نوشتارهای علمی
14.قدرت هدایت گری پژوهش
نتیجه گیری
توانایی علمی یک کشور می تواند به تولید ثروت و در نهایت به اقتدار علمی آن کشور منجر شود (طهرانچی، 1389). توانایی علمی حاصل سیاست‌گذاری مناسب علمی، به کارگیری درست امکانات و تجهیزات و افزایش دانش، مهارت و تجربیات نیروی انسانی (پژوهشگران) می باشد. در این نوشتار سعی شد که گروه های مختلف جامعه مرتبط با پژوهش از قبیل مدیران، پژوهشگران، دانشجویان و علاقمندان به پژوهش نسبت به وظایف و تکالیف خود در حوزه پژوهش بیشترحساس شوند و این نکته کلیدی را در پژوهش مدنظر قرار دهند که به خروجی هر پژوهش در محورهای سه گانه (برونداد، دستاورد و پیامد) توأمان باید توجه نشان دهند؛ چرا که در ارزیابی کمی وکیفی پژوهش، کشورها و نهادهای ارزیابی و اعتباربخشی همزمان به این سه محور توجه خاص دارند و اولویت خاصی برای هر یک از آنها معمولا نیست؛ اما در عمل رساندن نتایج پژوهش ها به مرحله اثربخشی بسیار دشوار می باشد. با این حال برای توسعه علمی و اثرگذاری در سطح ملی و جهانی باید به آن سمت حرکت کرد. درپایان باید اشاره کرد توجه به هر یک از این محورها به عنوان بخش جدایی ناپذیر از نتایج پژوهش با کیفیت، مقدمه گره خوردن این پژوهش با سایر پژوهش‌ها و حل مشکلات مبتلا به بشر در سطح ملی و جهانی است. لذا در شاخص‌های ارزیابی پژوهشگران این محورها باید مورد توجه قرار گیرند. در عین حال می توان متناسب با هدف ارزیابی، برای آنها ضریب وزنی نیز در نظر گرفت: درصد متفاوت یا درصد یکسان.
مثال 1: اثر بروندادی یا علمی 2۵ درصد امتیاز، اثر دستاوردی ۴۰ درصد امتیاز، اثر پیامدی/اثربخشی ۳۵ درصد امتیاز.
مثال 2: اثر بروندادی یا علمی 33/3 درصد امتیاز، اثر دستاوردی 33/3 درصد امتیاز، اثر پیامدی/اثربخشی 33/3 درصد امتیاز.
اشرفی ریزی، حسن. « گونه شناسی پژوهشگران با محوریت حوزه سلامت». سخن هفته لیزنا، شماره 627، 10بهمن ماه 1401.
-----------------------------------
منابع:
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.