نوشته ای کوتاه درباره ارزش «دگرخواهی» Altruism

لیزنا؛ رحمت الله فتاحی، معلم بازنشسته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد: بچه بودم و کوچکترین پسر در میان شش برادر. خانواده پُر جمعیتی بودیم، دوازده نفر. خیلی وقتها هم از روستا و یا شهرهای دیگر میهمان داشتیم. کارهای خانه بسیار زیاد بود و زحمت مادر فراوان و طاقت فرسا. کمتر اتفاق می افتاد که پدر و برادرهای بزرگتر به او در کارهای خانه کمک کنند. این فرهنگِ آن زمان بود، شصت هفتاد سال پیش را می گویم. بسیاری از اوقات مادر از برادرهای بزرگتر می خواست که کاری را انجام دهند، مثلا تمیزکاری خانه، یا جارو زدن حیاط، و یا خریدهای روزانه. اما دریغ! آنها سخت به خود و رفیق بازی هایشان مشغول بودند. من در خانه می ماندم چون جُثه ای کوچک و اندامی نحیف داشتم و آنچنان همبازی هایی نداشتم که وقتم را با آنها در کوچه بگذرانم. البته خیلی وقتها به دنبال دو برادر بزرگتر از خودم به کوچه و خیابان می رفتم.

وقتی می دیدم کمتر کسی به مادر کمک می کند، من داوطلبانه حاضر می شدم. کارهای کوچکی را که می توانستم انجام می دادم تا شاید اندکی از زحمت مادر کم کنم. او هم درک می کرد و کارهای سبک را به من می سپرد. خودم خوشحال بودم. او همواره به من می گفت: «الهی خیر ببینی». و من در طول زندگی ام خیر دیدم. نمی خواهم بگویم که دعای مادر همواره موجب خیر و خوشبختی می شود اما همینکه انسان تمایل پیدا می کند به دیگران و بویژه به مادر کمک کند، نوعی احساس خوب از خوشحال کردن دیگران در روان انسان شکل می گیرد.

مطلب بالا را از دوران کودکی نقل کردم تا به یک نکته مهم تر اشاره کنم. زندگی انسانها و جوامع به هم وابسته است و اگر درک درستی از نقش خود در این زمینه نداشته باشیم موجب آسیب به همه خواهیم شد. این نقش از سطوح پایین همانند مسؤلیت نسبت به اعضای خانواده و همکاران گرفته تا سطوح بالاتر و مهمتر مانند احساس دِین نسبت به جامعه، کشور و جهان را دربر می گیرد. در فلسفه اخلاق، بحث «دگرخواهی» یا Altruism و دیدن آنها به عنوان دیگرانی که «وجود» دارند، و باور به خدمت به آنها و حتی گذشت کردن از خود به خاطر آنها به همین مساله می پردازد. به نقل از «واژه خانه» عصر ایران، «دگرخواهی اغلب در برابر خودگرایی قرار می گیرد. به عنوان وظیفه ای اخلاقی، دگرخواهی مستلزم آنست که ما منافع و بهزیستی دیگران را ارتقا بخشیم حتی اگر تمایلی به این احساس نمی کنیم. از این حیث، دگرخواهی نوعی احساس نیست بلکه نوعی احترام یا دغدغه است.»[i] «دگرخواهی» نقطه مقابل «خودخواهی یا خودگرایی» است. این مفهوم حتی توجه و تیمار موجودات دیگر را هم دربر می گیرد.

از دیدگاهی اخلاقی و اجتماعی، وظیفه خدمت به دیگری و ایجاد رضایت در او، و از جنبه احساسی، عشق به از خودگذشتگی و ایثار برای آرامش روانی و خوشبختی دیگران یک اصل مهم به شمار می رود. باور به این اصل و تلاش برای تحقق دگرخواهی در طول تاریخ، از فعالیتهای داوطلبانه ساده گرفته تا گذشتن از جان خود موجب کمکهای بزرگی به جامعه بشری شده است. ذهنیت و فرهنگ دگرخواهی و کمک داوطلبانه به افراد جامعه ریشه عمیقی در فلسفه اخلاق، ادبیات، دین و جامعه شناسی دارد. در برخی جوامع، این فرهنگ در عمل و به شکل ارائه کمک های مالی، صرف وقت و همدردی و همراهی، مشاوره، آموزش، عضویت داوطلبانه در سازمانهای مردم نهاد (سمن ها، همچون انجمن های کتابداری و اطلاع رسانی)، فعالیت در راستای حفظ محیط زیست و مانند آنها پیاده سازی شده و می شود. برآیند این کار، احساس پویایی، آرامش و نیکبختی در جامعه و صرفه جویی های مالی قابل توجه می باشد.[ii]

به نظر می رسد بسیاری از افراد جامعه با فلسفه دگرخواهی و ارزشهای بی بدیل آن آشنا نیستند و به همین دلیل وارد چنین فضایی نمی شوند و مشارکت اجتماعی آنها بسیار ضعیف است. آنها نسبت به پیامدهای بهزیستن و بهروزی فردی، سازمانی و اجتماعی، پویایی و مزایای اخلاقی اقتصادی دگرخواهی و کمک داوطلبانه به دیگری ناآگاه هستند. به نظر می رسد یکی از دلایل این ناآگاهی، «نخواندن» آثار ادبی، هنری، تاریخی و اجتماعی با مضمون دگرخواهی و عشق به خدمت داوطلبانه است. به فراوانی می توان آثاری را یافت و خواند که چنین فرهنگ و ذهنیتی را ترویج می کنند، از جمله آثار کلاسیک فارسی همچون گلستان و بوستان سعدی، مثنوی معنوی، دیوان حافظ، شاهنامه فردوسی و مانند آنها که پر از نمونه های ناب در این وادی اند.

حرفه ما می تواند نمونه بارزی از شوق به خدمت و دگرخواهی باشد. هدف عمده ما رضایت در کاربر است. به همین دلیل، اصول حرفه ای و اخلاقی که بنیاد خدمت به جامعه کاربران را شکل می دهد توانسته است شوق دگرخواهی را در کتابداران تقویت کند. در فضای غیررسمی، انجمنهای حرفه ای جلوه گاه بروز و انجام خدمت داوطلبانه به شمار می روند. آنها با بهره گیری از کارِ داوطلبانه انسانهای عاشق، هم افزایی ارزشی و پویایی حرفه ای خلق کرده و فضای مناسبی را برای مشارکت و فعالیتهای گروهی ایجاد کرده اند. آشکار است که برآیند کار آنها به سود حرفه، چه در سطح فردی، چه سازمانی و چه اجتماعی است. مشارکت داوطلبانه کتابداران، دانشجویان و اعضای هیئت علمی در برگزاری صدها کارگاه و همایش برای حرفه مندان و حتی غیرحرفه مندان یعنی اعضای کتابخانه ها نمود بارز باور به خدمت به دیگران یعنی «دگرخواهی» است.

باید تلاش کرد تا فرهنگ دگرخواهی و عشق به خدمت داوطلبانه در راستای بهروزی در حرفه در گستره بزرگتری از حرفه مندان شکل گیرد. آشکار است که نتایج ترویج این فرهنگ همه افراد حرفه و حتی خارج از حرفه را دربر خواهد گرفت و احساس نیکبختی بیشتری در جامعه به وجود خواهد آمد. دگر خواهی یعنی خیرخواهی و توجه به نیازها و مسایل دیگران، نه تمرکز بر نیازها و مسایل خود. اگر احساس بازگشت خیرخواهی به خود را نداشته باشیم اما سرانجام و با احساس آرامش و نیکبختی دیگران، ما هم از مواهب آن بهره مند خواهیم شد. بازهم به یاد بیاوریم آنچه بزرگترها به برخی افراد خیرخواه می گویند: «الهی خیر ببینی». من براستی خیر دیدم، شما چطور؟ بیایید از «خودگرایی» به «دگرخواهی» هم بیندیشیم. جامعه ایران سخت به ترویج این فرهنگ نیاز دارد.

فتاحی، رحمت الله. « مادرم می گفت: ‌الهی خیر ببینی! :نوشته ای کوتاه درباره ارزش «دگرخواهی» Altruism» .سخن هفته لیزنا، شماره 632،  8 اسفندماه ۱۴۰۱.

-----------------------------------------------------------

[i]  دگرخواهی چیست؟ سایت عصر ایران، بازیابی شده در ۲۸ بهمن ۱۴۰۱:http:asriran.com.fa/new/878726/دگرخواهی چیست

[ii]  رحمت الله فتاحی «فلسفه خدمت داوطلبانه: چیستی و چرایی» در مجموعه مقالات همایش بین المللی فعالیتهای داوطلبانه: فرصتی برای پویاسازی کتابخانه ها، موزه ها و مراکز اسناد، مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۴۰۱.