نشست تخصصی «کتاب‌شناسی دوره قاجار» در تالارفرهنگ سازمان اسناد وکتابخانه ملی

به گزارش لیزنا بر اساس اعلام روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در ابتدای این نشست «محمدرضا ریاضی»؛ مدرس دانشگاه و پژوهشگر درباره کاشیکاری دوره قاجار سخن گفت. او با نشان دادن تصویرهایی از کاشی های مختلف دوره قاجار نکات جالبی را با مخاطبان خود به اشتراک گذاشت.

او گفت: «مطالعه درباره کاشیکاری ایران در اوایل قرن بیستم و همزمان با جنگ جهانی اول انجام شده و چون در آن زمان مقطع زمانی هنوز فرهنگ قاجار در مملکت حاکم بوده محققان توجه چندانی به آن نکرده اند مانند امروز که اگر کسی بخواهد پژوهشی در عرصه هنر داشته باشد دوران معاصر را لحاظ نمی کند. برای همین در کتابهای کسانی چون گدار و گیرشمن اطلاعات اندکی درباره دوره قاجار است.»

او هنر در دوره قاجارا را بسیار با متعالی دانست و اظهار داشت: «مثلا فتحعلی شاه در دوره ای محدود هشت مسجد جامع ساخت که از نظر معماری و کاشیکاری بسیار غنی هستند. کاشیکاران در این دوره چندان ارج و قربی نداشتند ولی از آنجا که جامعه در دوره قاجار به تغییر علاقمند بود کاشیکاری هم از این قاعده مستثنی نبود. مثلا یکی از مضامین کاشی ها زندگی روزمره مردم شد چون مردم علاقمند به دیده شدن بودند.»

ریاضی ادامه داد: کاشی عمر محدودی دارد. در دوره قاجار بسیاری از آثار مرمت و ترمیم شدند و خیلی ها گمان می برند که کاشی کاری مسجد شیخ لطف الله مربوط به دوره صفوی است. یعنی این کار ترمیم چنان ماهرانه صورت گرفته که تافوتی با گذشته نمی کند.»

این مدرس دانشگاه افزود: «در دوره قاجار برای اولین بار مبلمان در زندگی مردم مطرح می شود و می بینیم که به جای چوب، میز و صندلی را با کاشی درست کرده اند. یا مثلا همه ما فکر می کنیم ساختمان چهل ستون قزوین متعلق به دوره صفوی است ولی اگر خوب نگاه کنیم متوجه می شویم تمام کاشی کاری ها متعلق به دوره قاجار است.»

تصویرگری شاهان ایران از دوره باستان تا امروز دیگر مضمونی بود که این پژوهشگر به آن اشاره کرد و گفت: «تمام شاهان ایران را بر اساس سکه هایی که شناسایی شده در کاشی ها تصویر کرده اند. عکس آثار و بناهای باستانی و تاریخی دیگر نکته ای است که می شود در این زمینه به آن اشاره کرد.»

او با بیان این که ایرانیان در آغاز چاپ سنگی را بیشتر از چاپ سربی پسندیدند اظهار داشت: «کاشی کاری ها تحت تاثیر این نوع چاپ قرار گرفتند و استادان این رشته کاشی های سیاه و سفید خلق کردند.»

امضادار شدن کاشی ها دیگر نکته ای بود که ریاضی به آن اشاره کرد: «در این دوره تاریخی کاشی ها امضادار می شوند و نام و نشان سازنده و کارخانه در پشت کاشی ها درج می شد. همچنین شاهدیم که ابرای اولین بار کاشی برای کف خانه ها نیز استفاده می شود و از کاشی های با نام ابر و باد برای این منظور استفاده می شده است.»

سخنران دیگر این مراسم، «محسن احتشامی»؛ مدرس دانشگاه علم و فرهنگ و پژوهشگر بود که درباره لوگوهای مطبوعاتی در دوره قاجار سخن گفت.

او سه عنصر اصلی را در نگاره های این دوره تاثیرگذار دانست: چاپ، عکاسی و مطبوعات و بیان داشت: «این سه عنصر هر سه با هم ارتباط دارند. تعداد روزنامه ها و نشریاتی که در دوره قاجار منتشر می شده بیش از هزار نشریه بوده و من در کتاب لوگوهای مطبوعات در دوره قاجار به بخش عمده ای از آنان پرداخته ام.»

احتشامی افزود: «مطبوعات در سال 1235 با کاغذ اخبار شروع شد و از دربار به میان مردم رفت. در اواخر دوره قاجار مطبوعات بسیار آزاد بودند و فارغ از بحث ژورنالیزم بیشتر تحت تاثیر احزاب و گروه های سیاسی قرار داشتند.»

او لوگوهای دوره قاجار را به دو گروه کلی نوشتاری و نوشتار و تصویر تقسیم کرد و گفت: «در گروه اول با انواع خط ها مثل ثلث و نستعلیق روبروییم ولی در قسمت بعدی در کنار تصاویر چهار خط ریحان، ثلث و نسخ  و بعدها نستعلیق نیز به کار برده شده است. در بخشی از لوگوهای نوشتاری مثنی نویسی یا حروف آیینه ای وجود دارد که بسیار زیباست ولی متاسفانه هیچ کدام از این طراحان را نمی شناسیم.»

این محقق ادامه داد: «در طراحی حروف به دو دسته بر می خوری. نخست گروهی که با خط و خوشنویسی همراه است و دستی است و گروه دیگری که با حروفچینی همراه است. با گذشت زمان رفته رفته عناصر جدیدی به لوگوها اضافه می شوند که هم رنگ و هم نقش دارند و بعضی از آنها بسیار مدرن به نظر می رسند.»

«علی‌اصغر میرزایی‌مهر»؛ مدیرگروه نقاشی دانشگاه علم و فرهنگ آخرین سخنرانی بود که موضوع سخنرانی خود را عبدالله خان نقاش، حجار و معمار مشهور دوره قاجار قرار داده بود. او در آغاز سخنانش اظهار امیدواری کرد که در همایش قاجار که سال جاری برگزار می شود بخشی از مظلومیت هنرمندان این دوره از بین برود و آنها شناخته شوند.

او گفت: «در دوره فتحعلی شاه هنرمند معروف به عبدالله خان وجود دارد که اصفهانی است و با حمایت مهرعلی نقاش معروف دربار فتحعلی شاه به تهران آمده و در دربار رشد می کند. او یک هنرمند استثنایی است چون سه سمت مهم را با هم دارد: نقاش باشی، حجار باشی و معمارباشی.

این محقق با تکیه بر هنر حجاری یا نقش برجسته عبدالله خان گفت: «وجه حجارباشی بودن این هنرمند کاملا مظلوم واقع شده است و حتی یک مقاله دربراه نقش برجسته ها در دوره قاجار نوشته نشده است. ما حجاری را مدیون علاقه فتحعلی شاه به دوره باستان هستیم. او خودش نیز هنرمند بود و قصد داشت که هنرهای باستانی دوباره احیا کند. یکی از این هنرها هنر نقش برجسته که قبل از اسلام رواج داشته است و ما از دوره هخامنشی تا ساسانی نقش برجسته های بسیاری را در گوشه و کنار ایران می بینیم. بعد از اسلام حجاری کاملا فراموش می شود تا دوره فتحعلی است. از این زمان 9 نقش برجسته برجای مانده است که شخص شاه شخصیت تعیین کننده این هنر در آن زمان است.»

او ادامه داد: « در تنگه واشی نقش برجسته مشهوری وجود دارد که کار عبدالله خان است. این نقش برجسته در سال 1233 ساخته شده و مساحتش بیش از چهل متر است. خالقان این نقش برجسته گوشه چشمی به صحنه شکار خسرو پرویز در طاق بستان دارند. »

میرزایی مهر افزود: «نقش برجسته دیگر در شهرری واقع شده و در سال 1248 شکل گرفته. آن نیز کار عبدالله خان است و 70 – 80 متر مساحت دارد. 19 فرد در این نقش برجسته به تصویر کشیده شده اند و مطمئنیم که بعد از حجاری این نقش برجسته ها رنگ می شده اند.»

سنگ قبر فتحعلی شاه آخرین کار عبدالله خان بوده که میرزایی به نقل پرویز تناولی درباره اش گفت: «استاد تناولی فتحعلی شاه و عبدالله خان را بنیانگذار سنگ قبرهای تصویری می داند. فتحعلی شاه عشق و علاقه ویژه ای به تصویر دارد و به همین جهت هنرهای تصویری در دوره او رونق گرفته است. حتی سنگ قبر او هم تصویری است. گفته می شود در کوران انقلاب روی این سنگ قبر را پوشاندند و تا سال 1372 این سنگ قبر زیر خاک پنهان بوده است. بعدها که آبها از آسیاب افتاد این سنگ قبر را بیرون آوردند.»

او در پایان گفت: «عبدالله خان حدود 90 سال زندگی کرده است و آخرین خبری که از او داریم سفارش امیرکبیر به او برای شوسه کردن خیابان های دارالخلافه است تا کالسکه ها راحت تر بتوانند در آن تردد کنند.»

در پایان این مراسم، تقدیرنامه‌ای توسط «سیدعبدالمجید شریف‌زاده»؛ رییس پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و دبیر علمی همایش ملی هنر ایران در دوره قاجار به این سه پژوهشگر اهدا شد.