دسترسی رایگان به مجموعه اسناد دکتر قاسم غنی در سایت دانشگاه ییل

 به گزارش لیزنا، در ابتدای این برنامه، «غلامرضا امیرخانی»؛ معاون کتابخانه ملی پشت تریبون حاضر شد. او با ذکر این نکته که قاسم غنی در خانواده ای نه‌چندان مهم در سبزوار رشد یافت اما به مدارج قابل توجهی رسید، گفت: قاسم غنی چهره خاصی است و آثار او از دو جنبه اهمیت دارد؛ یکی تاریخ معاصر و دیگری ادبیات و تاریخ. او شخصیتی مُلّا و بسیار دقیق بود. سال ها پیش که درباره زمینه های ظهور تیمور تحقیق می کردم، به کتاب دو جلدی «بحث در آﺛﺎر و اﻓﮑﺎر و اﺣﻮال ﺣﺎﻓﻆِ» او مراجعه کردم و دیدم که او در بیان مسائل تاریخی قرن هشتم و خاندان مظفری در شیراز واقعا کم نظیر کار کره و به نوعی تاریخ ایرانِ قرن هشتم است.

او اضافه کرد: یادداشت های غنی اما سرشار از اطلاعات است و مثلا آنچه درباره عبدالحسین تیمورتاش ارائه می دهد، منحصر به‌فرد است. او خاطرات خود را البته بسیار شیرین نوشته شده و نثر خسته‌کننده ای ندارد. غنی با اینکه چهره ای مطلع است اما گاهی نظرات شاذی هم داده است. در میان آثار پژوهشی او، هرکس که درباره حافظ پژوهش می کند، نمی توان از رجوع به آثار او بی نیاز باشد. همچنین در عرصه ترجمه، غنی نخستین کسی است که آثاری از آناتول فرانس؛ نویسنده فرانسوی را به فارسی ترجمه و به ایرانیان معرفی کرد.

امیرخانی در پایان همچنین از فرزند او؛ سیروس غنی هم یاد کرد که سه سال پیش درگذشت و او را هم اهل فضل خواند و دو فراز از یادداشت های قاسم غنی را هم قرائت کرد.

در ادامه، «فرهاد طاهری»؛ سندپژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر با عنوان «قاسم غنی و غنای تاریخ معاصر ایران به همت او» برای حاضران سخن گفت. او جلوه های شخصیت قاسم غنی را در چهار محور برشمرد؛ حافظ شناس، عرفان پژوه و مورخ تاریخ تصوف، ادیب فرهیخته و مترجم آثار آناتول فرانس، سیاستمدار و رجل سیاسی و دولتمرد عصر پهلوی و تاریخ نگار دوران معاصر به سبب تعلق خاطر او به تاریخ.

وی درباره یادداشت های غنی گفت: این یادداشت ها در 12 جلد طی سال های 1359 تا 1367 در لندن و در 8 جلد، دو بار طی سال های 1367 و 1377 در ایران و به سرمایه انتشار زوار نشر یافت. روزنگاشت های غنی از دوران کودکی شروع می شود و در پنجشنبه 29 اسفند 1330 پایان می پذیرد. در این یادداشت ها، خواننده هم با روحیات شخصی هم با روحیات شخصی و دیدگاه های سیاسی و فرهنگی غنی آشنا می شود و هم با نظریات او درخصوص خطی مشی سیاسی کشور و مصالح ایران از نظر او.

طاهری سپس درباره روحیات شخصی غنی اظهار داشت: او شخصیت سیاسیِ منزوی و رنجور و عصبانی از عملکرد دولتمردان است، بسیار هوشمند و نکته بین است، شخصیت فرهنگیِ وسیع المشربی است که با بیشتر اهل علم مراوده دارد و گردشگری پرعلاقه  و سرشار از شوق برای دیدن آثار تاریخی و موزه ها و نسخ خطیِ کتاب ها و اسناد و مجموعه هاست.

این پژوهشگر تاریخ معاصر درباره خطی مشی سیاسی غنی گفت: مهم ترین دوران مسئولیت سیاسی قاسم غنی، دوره سفارت او در ترکیه است. او در این دوران در پی تحقق چند بود؛ یافتن راه مسالمت جویانه درخصوص حل مسئله فلسطین، ایجاد روابط صمیمی با ترکیه به منظور ایستادگی در برابر تهدیدات شوروی و نزدیک شدن به آمریکا، بررسی دقیق روابط ترکیه با ممالک مجاور و دول آنگلوساکسون  و در صورت امکان تحقق چنین روابطی میان ایران و دیگر کشورها و تدوین گزارش تحولات 25 ساله اخیر ترکیه از زمان رضاشاه تا دوره سفارت خود(از 15 دی 1327 تا 13 آبان 1328). او نتیجه مطالعاتش در عرصه بین الملل را اینگونه نوشت: «برای ساختن کشوری قدرتمند و پراقتدار در عرصه بین الملل، باید براساس منافع ملی اقدام کرد و نه صرفا براساس زبان ملی، یا نژاد ملی یا مذهب ملی!».

بخش دیگر صحبت های طاهری درباره ارزش تاریخی یادداشت های غنی بود: در اختیار داشتن پشت پرده بسیاری از حوادث مهم دوران مانند ماجرای  خواستگاری و طلاق فوزیه، پی بردن به ضعف ها و کاستی های نظامِ دولت و تصمیمات دولتی، پرده برداری از فساد و بی کفایتی در مجموعه نهادِ دولت و جالب آنکه غنی درست خلاف اسدالله علم می نویسد. علم مدام از شاه تعریف می کند اما غنی حتی از واژه اعلیحضرت هم استفاده نمی کند. جلوه دیگر غنی، تعلق خاطر به تاریخ و جمع آوری اسناد و مدارک بوده است اما در یادداشت های او، غیر از چند جا، اشاره صریحی به تعلق خاطر غنی در جمع آوری اسناد نشده است و مثلا یک جا در یادداشت های دوران سفارت ترکیه به معرفی اجمالی اسناد مهم دوران قاجار اشاره کرده که همین  مجموعه اسناد موجود در دانشگاه یِیل است. درباره ماجرای فراهم آمدن این اسناد، فیروز کاظم‌زاده معتقد است: «دکتر غنی در طول سال ها به شغل طبابت در تهران اشتغال داشته و غالبا محل اطمینان پزشکی بوده و به کار معالجه بسیاری از خاندان دیوانی و درباری عهد قاجار پرداخته بود. ظاهرا وی به جای دریافت حق معالجه از بیمارانی از این دست، می خواسته است اگر مدارک و اسناد قدیمی در خانواده ایشان باقی مانده است در اختیار او قرار دهند. بسیاری از مدارک این مجموعه با توجه به ماهیت آنان، بویژه اینکه هر بخشی از جایی بدست آمده، نشان می دهد این جمع آوری تدریجی است. دکتر فیروزمند که استاد روسیه جدید در بخش تاریخ دانشگاه ییل بوده همان کسی است در سال 1963 میلادی/ 1341 خورشیدی مجموعه اسناد غنی را از آقای سیروس غنی؛ فرزند قاسم غنی برای کتابخانه استرلینگ خریداری کرده است».

او در جمع بندی، با توجه به این نقل قول، ذکر چند نکته را ضروری دانست: نخست آنکه قاسم غنی در تهران طبابت می کرده و به جای دستمزد، اسناد و نسخ خطی طلب می کرده، محل تامل است. زیرا غنی در تهران سرگرم مشاغل سیاسی و فرهنگی بوده و وقت طبابت نداشته است. نکته بعدی بسیار مهم مسئله انتقال اسناد دولتی به مجموعه خصوصی دکتر غنی است و اینکه چرا این اسناد به کتابخانه ملی ایران، کتابخانه دانشگاه تهران و یا کتابخانه مجلس اهدا و یا فروخته نشد. ظاهرا دکتر غنی مجموعه فرهنگ و میراث فرهنگی را جدا از حکومت و سیاست و حاکمان می پنداشته است و اعتمادی به آنان نداشت که در این کار، درستکار و امین بوده باشند.

سپس، «بهزاد برهان»؛ پژوهشگر دانشگاه یِیل آمریکا درباره این مجموعه مطالبی ارائه داد و ضمن معرفی و تشریح بخش های مختلف این مجموعه در وب‌سایت آن، گفت: مجموعه غنی در مرکز اسناد و دست نوشته‌های کتابخانه استرلینگ (Sterling Memorial Library) در دانشگاه یِیل، اسنادی ارزشمند از دوران قاجار به زبان فارسی است. بیشتر این اسناد در باب عملکرد حکومت در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی است؛ اما بخشی نیز در باب روابط ایران با سایر کشورهای خاورمیانه و اروپا است. او این مجموعه را بین سال های 1930 تا 1950 از منابعی مختلف، ازجمله نوادگان خاندان قاجار گردآوری کرده است. اوایل دهه 1960 دانشگاه ییل آن را از دکتر سیروس غنی، فرزند دکتر قاسم غنی، به واسطه دکتر فیروز کاظم‌زاده خریداری کرد و کمی پس از آن، محقق و دیپلمات ایرانی، کاظم کاظم‌زاده، فهرستی مفصل بر این مجموعه نوشت.

او در ادامه بیان کرد: این مجموعه دربردارنده بیش از هزار سند است؛ مکاتبات اداریِ حکام و دولتمردان قاجار، یادداشت های مهم _ مانند آنچه که ناصرالدین شاه از صدراعظم خویش، امیرکبیر، دریافت کرد _ اسناد مالی، مکاتبات دیپلماتیک، گزارش های محرمانه، نامه هایی خصوصی از افرادی برجسته چون میرزا حسین خان مشیرالدوله. نامه های خصوصی دکتر محمد مصدق در آغاز حرفه سیاسی اش نیز بخشی از این مجموعه است. به علاوه، اسنادی می توان یافت از انقلابیون و دگراندیشان سیاسی همزمان با پیش از انقلاب مشروطه، مکاتباتی در باب رهبران بابی _ بهایی در تبعید بغداد در دهه 1860، جامعه تاجران ایرانی در قاهره و تعرضات نمایندگان دیپلماتیک دهه های 1870 و 1880، نامه هایی از زنان اعیان قاجار، و گزارش هایی از دگراندیشان پرآوازه همچون سیدجمال الدین اسدآبادی و میرزا ملک خان. در این میان گه‌گاهی  هم فرمان هایی از دربار، تظلم‌نامه هایی از عوام به شاهان و صاحب منصبان قاجار، و اموری قضایی که نزد مقامات دولتی بازگو شده، به چشم می خورد. بخشی دیگر از این مجموعه، شماری از نامه هایی به سبک و سیاقی تشریفاتی است که میان فتحعلی شاه و ولیعهدش، عباس میرزا، از جانبی و درباریان اروپایی از جانبی دیگر رد و بدل شده است. ازجمله نامه های رد و بدل شده با شاهزاده نایب السلطنه انگلستان و ناپلئون بناپارت، در آغاز قرن نوزدهم، شایان اهمیت است؛ زمانی که انگلستان و فرانسه هر دو در پی پیمانی با ایران بودند و ولایات ایران در قفقاز برای اول بار در معرض تهدید قرار گرفت و در نهایت به تسخیر روسیه درآمد.

برهان سپس اظهار داشت: رَقَمی کردن(Digitization) مجموعه اسناد غنی، نخستین مرحله از طرح آرشیو اینترنتی تاریخ ایران در دانشگاه یِیل آمریکا(Yale Iranian History Internet Archive_YIHA) است که می کوشد به مرور مجموعه های دانشگاه ییل و دیگر مراکز، ازجمله مجموعه های خصوصی کمتر شناخته شده، را در دسترس همگان قرار دهد. بخش مهمی از تصویر این اسناد به همراه متن پیاده شده آنها در سایت رسمی اسناد در دانشگاه ییل به آدرس www.ghani.macmillan.yale.edu قرار گرفته و طبق برنامه به زودی تمام اسناد بارگذاری خواهند شد. همگان دسترسی رایگان به این اسناد دارند و می توانند براساس کلیدواژه های نام کسان، جایگاه ها، اصطلاحات و بازه های تاریخی اسناد را جستجو کنند.