جعفری‌مذهب جان شیفته تاریخ نگاری معاصر ایران بود

به گزارش خبرنگار لیزنا، به مناسبت سالروز تولد محسن جعفری مذهب حقيقی، تاريخ پژوه و ايران شناس آيين گراميداشت وی و رونمایی از کتاب «ميراث حقيقی» با حضور مجيد غلامی جليسه، اعظم هدايتی، منصور صفت گل، گودرز رشتيانی و مجتبی تبريز نيا برگزار شد.

در ابتدای این جلسه مجید غلامی جلیسه اظهار امیدواری کرد اهالی قلم و بزرگان در زمان حیات آنها مورد قدردانی قرار گیرند. سپس در ادامه با اشاره به سابقه آشنایی خود با محسن جعفری مذهب در ۱۶ سال پیش و در کتابخانه مجلس افزود: تاریخ چاپ یکی از صحبت های مشترک بین ما بود و ایشان این مبحث را با علاقه مندی دنبال می‌کرد. او علاقه زیادی به تاریخ حوادث، سالگردها، سده‌های و هزاره‌های داشت. در سالگرد ۲۰۰ سالگی صنعت چاپ تلاش کرد این حوزه را بهتر بشناساند و علی زغم مشکلات پیش رو جلسات مختلفی در این زمینه برگزار شود؛ هرچند دولتمردان علاقه چندانی به این کار نشان نمی دادند. آنچه از او باقی ماند مایه سرافرازی دوستان و مایه سرافکندگی کسانی است که کمکی نکردند. با حضور من در خانه کتاب نیز ابراز خوشحالی کرد زیرا می ‌توانستیم جلساتی را در این فضا برگزار کنیم. او از ظرفیت‌های حداقلی برای استفاده حداکثری در کارها استفاده می‌کرد.

جلیسه افزود: زمانی که بحث چاپ مقالات ایشان در قالب یک کتاب مطرح شد من خودم فکر نمی کردم که انقدر کار انجام داده باشد. واقعا حق بزرگی بر گردن تاریخ این مملکت دارد. خوشحالم از اینکه در  زمانی کوتاه پس از از دست دادن ایشان چنین جلسه‌ای را برگزار می‌کنیم.

جعفری مذهب منتقدی حرفه‌ای،متبحر و متخصص بود

 مجتبی تبریزنیا، همکار و دوست جعفری مذهب که کتاب به اهتمام او جمع آوری شده است، با اشاره به سابقه ۲۰ ساله دوستی بین آنها صحبت های خود را در ۵ بحث مطرح کرد: علاقه و حوزه های کاری او، منش کاری و اخلاق حرفه او به عنوان یک پژوهشگر، ویژگی های نویسندگی او، نگاهی به کتاب «میراث حقیقی» و برآیند کارهای او. 

تبریزنیا در مورد حوزه های علاقه و کاری جعفری مذهب گفت: تاریخ مسیحیت یکی از علایق کاری بود. مجموعه بی نظیری از کتاب های انجیل داشت و در مورد پیوند میان زرتشت، فرهنگ ایرانی و مسیحیت تحقیق می‌کرد. همچنین به علت علاقه به وطن و زادگاه خود گیلان مقالاتی در این زمینه نوشت. برخی از سفرنامه های مربوط را ترجمه کرد و نشان داد که نام دریای خزر در قرن ۱۷ در اروپا به نام طبرستان شناخته شده بود. بیشترین تحقیقات وی در زمینه مغول شناسی بود و در حوزه توسعه مغولشناسی نقش تعیین کننده ای داشت. در زمینه تاریخ اسلام، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و صفویان هم تحقیقاتی انجام داد. از این طریق به آسیای میانه رسید و تحقیقاتی در این کشورها به انجام رسانید که شامل 2 و 3 دهه اخیر و جریان های روشنفکری،بعد از فروپاشی شوروی و حوزه ایران شناسی در آسیای میانه بود. از این طریق به چین شناسی رسید که در ایران بسیار ضعیف است و تحقیقاتی در زمینه صنعت چاپ و کاغذ در چین انجام داد. بخش بعدی تحقیقات او ترک شناسی یا عثمانی شناسی بودو عثمانی  قدیم و تاریخ جدید ترکیه را بررسی می‌کرد.

به گفته تبریزنیا مهمترین بخشی که در طول سه دهه اخیر بر روی آن تمرکز داشت حوزه سکه شناسی بود. مقالات مهمی در این زمینه نوشت و دیدگاه های جدید مطرح کرد. از این طریق به بخش مطالعات نسخه‌شناسی رسید و برای مثال نشان داد که انگلیسی ها از طریق ضرب سکه به زبان فارسی باعث گسترش این زبان در شبه قاره هند شدند.

تبریزنیا ادامه داد: در دهه ۷۰ بیشتر مطالعات او جنبه تاریخی داشت و زمانی که در کتابخانه ملی صاحب موقعیت شد به سمت نسخه شناسی و سند شناسی رفت. اعتقاد داشت که کار ایران در نسخه شناسی ناقص است و باید کامل شود. زمانی که مسئولیت خرید نسخه های جدید در کتابخانه ملی را داشت سعی کرد استانداردهای را برای قیمت‌گذاری ایجاد کنند و به موضوع قاچاق نسخه‌های خطی پرداخت. نشان داد که در نسخه ها اختصارات وجود دارد و اسامی علما به این شکل نوشته شده است.

او ادامه داد:جعفری مذهب اعتقاد داشت فهرست نویسی در دهه 90 دچار مشکل خواهد شد و در ابتدای این دهه مقاله ای در این زمینه نوشت.  همچنین اعتقاد داشت که نسخه‌های خطی کم ارزش تر باید جهت استفاده آزمایشگاهی برای نگهداری از نسخه های خطی با ارزش مورد استفاده قرار گیرد.

او حوزه بعدی فعالیت های جعفری مذهب  را سند شناسی عنوان کرد که از طریق نسخه شناسی به آن رسیده بود و سپس وارد حوزه چاپ کاغذ شد که از دغدغه های  سال های پایانی عمر او بود و مقالاتی در این زمینه چاپ کرد.

تبریزنیا جعفری مذهب را  «کتاب شناسی واقعی» توصیه کرد که با تورق یک کتاب می توانست جزئیات آن را استخراج کنند. او افزود: ایشان منتقدی حرفه‌ای و متبحری متخصص بود.  مقالات مربوط به معرفی های او شامل کتاب هایی می شود که به زبان های دیگر منتشر شده اند. در نوشته هایش همیشه اطلاعات افزوده وجود داشت. از دغدغه‌هایش انتشار طرح ها بود و اعتقاد داشت طرح‌ها و ایده‌ها باید منتشر شود حتی اگر مورد سرقت قرار گیرند.

تبریزنیا در ادامه به مستعار شناسی جعفری مذهب اشاره کرد و گفت: سعی کرد مستعار شناسی را با نظریه پردازی موجودیت بخشند و هویت بدهد. همه رویدادهای روزانه را یادداشت می‌کرد و امیدوارم که روزی این اتفاقات نیز منتشر شود. سالگردها و اعداد برایش اهمیت داشت . همچنین به بحث ایران‌شناسی دامن زد مثل روابط ایران و لهستان.

او بحث بعدی در مورد جعفری مذهب را به منش علمی و اخلاق حرفه ای او به عنوان یک پژوهشگر اختصاص داد و گفت: جعفری مذهب بسیار دقیق، باریک بین و استدلال گر بود. بدون استناد صحبت نمی‌کرد. با موضوع کارش زندگی می کرد. بر روش های تجربی و میدانی تاکید داشت. سخت کار و پرکار بود و فعالیت های را ثبت می کرد. جستجوگر بود. ارتباط شبکهای گسترده و نزدیکی با مراکز و افراد و  شور و عطشی برای نوشتن داشت.

او ادامه داد: در نویسندگی نکته سنج و دقیق بود و کوتاه می نوشت. هرچند فرصت نشد کتاب هایش را منتشر کند ولی هر مقاله او به اندازه یک کتاب است. فعالیت هایش مطبوعاتی بود ولی ژورنالیستی نبود زیرا مقالات او علمی بود و در مجلات علمی چاپ شدند. باریک‌بین بود و اعتقاد به عکس و نقشه داشت. در نوشت به پرگویی و پر نویسی اعتقادی نداشت. انتخاب مقالاتش برای ترجمه دقیق و هوشمندانه بود.  انتخاب عناوین برای مقالات بسیار زیبا بود .

تبریزنیا در مورد چگونگی نوشتن کتاب «میراث حقیقی» گفت: شروع آغاز کار این کتاب  از سوی مجید غلامی جلیسه مطرح شد. ایده این رونمایی در سالگرد تولد ایشان هم توسط وی عنوان شد. هرچند امروز ۱۰۴ روز است که ایشان فوت کرده ولی  این کتاب به چاپ رسیده است. همه کارهای کتاب در عرض سه ماه انجام شده است هرچند گردآوری، بررسی چگونگی انجام آن، تایپ نمونه خوانی و غیره بسیار سخت بود. مقالات فنی و تخصصی است باید به ارجاعات مکرر آن دست پیدا می‌کردیم که گاهی این منابع غیر  کاغذی هستند.  مطالعات تنوع داشت، ۲۱۵ مطلب از ۶۴ مجموعه مقالات مجلات گردآوری شده است. ارجاعات مقالات متفاوت بود که آن را به صورت پاورقی تغییر دادیم. در گفتگوها گاه فقط صحبت های او را آورده ایم. عنوان کتاب به پیشنهاد همسرش انتخاب شد و کتاب به دخترانش تقدیم گشت. در انتهای کتاب نیز دو نمودار به شکل سالنامه و به تفکیک سال و همچنین به تفکیک مقالات آمده است.

طبق توضیحات وی مقالات کتاب از سال ۶۹ تا سال ۹۶ را در بر میگیرد و بیشتر این مقاله مربوط به سال ۸۳ است، 163 مقاله تالیفی، ۳۵ مقاله ترجمه‌ای و ۱۷ گفتگو در کتاب آمده است. بیشتر مقالات تحقیقی است که ۱۱۰ عنوان را دربرمی‌گیرد. ۷۹ عنوان به نقد و بررسی کتاب می پردازد و 10 یادداشتی از وی ارائه شده است.

طبیعت تاریخ نگاری جعفری مذهب مانند طبیعت گیلان بخشنده و متنوع بود

منصور صفت گل جمع آوری این کتاب را کاری کارستان توصیف کرد و  در ادامه به اهمیت و ارزش تحقیقات جعفری مذهب از منظره موضوع تاریخ نگاری در ایران پرداخت و گفت: می توان فعالیت های تحقیقی وی را در بستر تاریخ نگاری معاصر ایران ارزیابی کرد.

او افزود: در دوره جدید تاریخ نویسی در چندین شاخه شکل گرفت. در ایران تحقیقات تاریخی دو وجه عام و خاص پیدا می‌کند که یک وجه آن علاقه به تاریخ ایران، شهرها، سرزمین ها و موضوعات مختلف اجتماعی است و وجه عام آن را شکل می‌دهد. این وجه تاریخ بازار گرمی دارد. وجه دوم تاریخ نگاری در ایران همان تاریخ نگاری حرفه ای و تخصصی است که با تحقیق و با تجربه انجام می گیرد. مقالات تاریخی جعفری مذهب در وجه دوم قابل تجزیه و تحلیل است و باید در بخش تاریخ نگاری حرفه ای ارزیابی شود زیرا از نظر محتوا روش و منش حرفه ای است.

صفت گل ادامه داد: در فضای تاریخ نگاری معاصر برخی از همکاران علاقمندان به تحقیقات تاریخی ترجیح می‌دهند مباحث نظری استفاده کنند ولی نتایج آن چندان قابل اعتماد نیست. جعفری مذهب از کلان گوی های نظری پرهیز می کند و به عمل مورخانه می پردازد.  همه کسانی که با آثار  و یا خود او آشنا هستند این نکته را تصدیق می کنند. این کتاب نیز این وجه از تکنیک تاریخ نگاری را نشان می دهند. در کار او نیز نظریه وجود دارد ولی تعیین کننده نیست. بحث های نظری کاری فیلسوفان است و او این را نشان می دهد که فرق بین مورخ و فیلسوف چیست.

وی افزود وجه دیگر تاریخ نگاری او «ریزتاریخ نگاری» یا «خرد تاریخ نگاری» است.  مورخان حوزه تاریخ نگاری یک روند انتخاب می‌کنند مثل دوران مسیحیت یا اسلام  و یا موضوعاتی منفرد و منحصر و خاص انتخاب می‌شود که از نظر حوزه عمل مختصر است و تحقیق زرف نگرانه انجام می گیرد که نیاز به مهارت، تبحر و تجربه خاص دارد. چنانچه در این کتاب نیز آمده است او در گفتگویی می‌گویند که «مایل بودم نکته ای را بگویم تا آغازی باشد برای انجام تحقیقات بیشتر». بیشتر مقالات کتاب قابلیت تبدیل شدن به یک یا چند کتاب را دارند و این حاصل تاریخ‌نگاری خردنگرانه است که جعفری مذهب به خوبی از عهده آن برآمده است.

او ادامه داد: ویژگی دیگرش این است که گفته های او بسیار بیشتر از نوشته‌هایش است. جعفری مذهب علاقه بی پایانی برای صحبت کردن داشت و علاقه شدیدی به گفتن و همیشه گفتن در مورد تحقیقات خود را نشان می‌داد که حاکی از یک نوآوری در مورد یک موضوع بود. طبیعت تاریخ نگاری او  متنوع و مانند طبیعت گیلان بخشنده و متنوع بود.

صفت گل گفت: جعفری مذهب یک بیقراری تاریخ‌نگاران داشت که موجب می شود هیچ حوزه‌ای او را ارضا نکند و تصور کند که باید با مطلبی دیگر مطلب خود را تکمیل نماید. او شهرزاد تاریخ‌نگاری ایران محسوب می‌شود که از جنبه‌های مختلف سراغ این رشته رفته.  او جان شیفته تاریخ نگاری معاصر ایران بود و می خواست مقالات و کارهایش که برایشان احترام زیادی قائل بود از سوی دستگاه‌های مختلف مورد حمایت قرار گیرد.

وی در ادامه با اشاره به تلاش جعفری مذهب و مطرح کردن تاریخ مسیحیت در ایران، در زمان تخریب کلیساها در عراق و همچنین بازگو کردن داستان سه مجوسی که به دیدار حضرت مسیح رفتند و بر پیامبری او و پاکدامنی مریم شهادت دادند و نشان دهنده ظرفیت ایران در کنار هم قرار دادن ادیان و مذاهب مختلف است، بر وجه وطن‌پرستی جعفری مذهب تاکید کرد و گفت که جان او با ایران عجین بود.

جایزه مجتبی جعفری مذهب شکل می گیرد

 در ادامه اعظم هدایت، همسر محسن جعفری مذهب در مورد وجه پدرانه و همسرانه او هم صحبت کرد و با اشاره به مقالات مختلف و کار زیادی که در طی سالیان فعالیتش انجام داده بود، تاکید کرد که هرگز کار او باعث نشد همسر و فرزندانش جای او را خالی ببینند. او جعفری مذهب را پدری بی‌نظیر برای دختران خود خواند و معلمی واقعی نامید که همیشه به دنبال یاد دادن چیزی به دیگران و همینطور به فرزندان خود بود.

همسر جعفری مذهب از اهدای کتاب های او به کتابخانه ملی ایران خبر داد که به زودی مراسمی در این زمینه گرفته خواهد شد. همچنین از تصمیم خانواده و دوستان برای چاپ نوشته های او، انتشار سخنرانی‌ها و یا بارگذاری این سخنرانی ها در یک سایت نیز خبر داد. طبق توضیحات وی جایزه جعفری مذهب شکل خواهد گرفت و اعضای هیئت امنای این جایزه به زودی انتخاب خواهند شد.

هدایت «میراث حقیقی» را کتاب خانوادگی عنوان کرد که توسط نزدیکترین دوستانش جمع آوری شده، نامش را همسرش انتخاب کرده و به دخترانش تقدیم شده است.

او این کتاب را بهترین هدیه به روح همسرش در روز تولد وی عنوان کرد و از مجید غلامی جلیسه و خانه کتاب به دلیل حمایت هایشان در چاپ و رونمایی از این کتاب تشکر کرد.

فهرست نشست ها و جلسات جعفری مذهب منتشر شود

 در ادامه گودرز زشتیانی، همکار جعفری مذهب در موزه ایران شناسی در سخنانی کوتاه گفت: از زمانی که کتاب را دیدم تا الان در حیرت هستم که جعفری مذهب چه مقدار مقاله  و نوشته داشته است. ۲۱۵ مقاله از او در کتاب آمده و بسیاری از مقالات در حال چاپ هستند و چاپ خواهند شد. این کتاب نیز دومین کتاب بعد از «محسن نامه است» که از زمان فوت وی تا به الان در مورد او منتشر شده است و مایه خوشحالی است.

 به اعتقاد وی هر چند مقالات متنوعی در موضوع های مختلف از جعفری مذهب باقی مانده اما از نظر دوره زمانی بیشترین مقالات او به زمان مغولان برمی‌گردند و کانون مطالعات او محسوب می شود. مطالعات آسیای  مرکزی نقشی برجسته ای در این آثار دارد و دانش ایران در حوزه مطالعات آسیای مرکزی را به پیش می‌برد.

 او دو مقاله جریان‌ساز  جعفری مذهب را در حوزه علل اقتصادی جدایی توران از ایران و همچنین چاپخانه داران خارجی در آسیای مرکزی عنوان کرد  و بر مطالعات او  در زمینه سکه شناسی و حوزه ایلخانیان در تاریخ اشاره نمود.

 زشتیانی جعفری مذهب را «واژه آفرین» در حوزه تاریخ نگاری عنوان کرد و بعضی از واژه های که به کار برده است مانند «ترسا شناسی» اشاره نمود و گفت:  ما در علوم انسانی كسانی كه اصطلاح سازی و  واژه سازی كنند كم داريم.  او نیز بر مختصر نویسی و کوتاه نویسی جعفری مذهب اشاره کرد و همچنین از فعالیت‌های او برای شناساندن افراد کم نام و پژوهش پژوهشگران جوان تقدیر نمود و از رابطه گسترده بین المللی وی تجلیل کرد.

او گفت: ايشان در نشست ها و جلسه های زيادي شركت داشت كه بايد تلاش كنيم فهرستی از آن ها را تهيه و منتشر كنيم.

زشتیانی همچنین بر ارائه مقاله ای توسط وی در مورد لوحی که بر دروازه مسکو در شهر سن پترزبورگ روسیه به مناسبت پیروزی روس ها بر لهستان، ایران و عثمانی نصب شده است اشاره کرد و ارائه مقاله ای مفصل در لهستان از روی این کتیبه کوچک را نشان دهنده کار علمی عظیم و نکته سنجی او دانست. همچنین در مورد مطالعات وی در زمینه سه مجوسی که بر حقانیت حضرت مسیح شهادت داده بودند و استخوان های آنان به روم شرقی، روم غربی و سپس آلمان منتقل شده و پایه کلیساهای بزرگ قرار گرفته اند را که نشان می دهد فرهنگ ایرانی زیربنای فرهنگ روم، یونان و ژرمن بوده است، صحبت کرد.

به اعتقاد وی حضور جعفری مذهب در کتابخانه ملی باعث سنگین شدن وزنه و افزایش اعتبار این کتابخانه گشت و کتابخانه ملی نیز با او همراه بود.

در پایان مراسم از کتاب «میراث حقیقی» رونمایی شد. در این مراسم فیلمی مستند از زندگی و فعالیت های جعفری مذهب پخش و کیک تولد ۶۰ سالگی او توسط خانواده اش بریده شد. همچنین عکسی از وی با امضای محققینی که در همایش ۷۵ سالگی حضور لهستان در ایران برپا شده بود به همسر وی تقدیم شد.