درک مفهوم کتابخانه دیجیتال به بیراهه رفته است

دکتر مهدی علیپور حافظی در گفتگو با پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا) گفت: کتابخانه دیجیتال همانگونه که از اسم آن نیز مشخص است، مبحثی بین رشته­ ای است. کلمه کتابخانه ریشه در حوزه علوم کتابداری و اطلاع­ رسانی دارد و کلمه دیجیتال نشانگر آن است که متخصصان حوزه علوم رایانه نیز در آن دخیل هستند. هر چند بسته به نیاز حوزه­ های علمی مختلفی در آن نقش برجسته ­ای پیدا می­ کنند. مانند مباحث مربوط به حق مؤلف در محیط دیجیتال که نیازمند تخصص متخصصان حوزه حقوق و مالکیت معنوی است. بنابراین هر حرکتی در این زمینه نیازمند توجه به دیدگاه ­های متخصصان مرتبط با آن است.

متخصص حوزه کتابخانه های دیجیتال افزود: در حال حاضر در کشور ما بحث دیجیتالی بودن از اهمیت بالایی برخوردار شده است و پروژه­ های بسیار زیادی با این دیدگاه که با دیدگاه حوزه علوم رایانه عجین است به اجرا درآمده است اما متأسفانه در اغلب موارد با شکست مواجه شده ­اند.

دکتر مهدی علیپور حافظی، مدرس‏ دانشگاه در رشته علوم کتابداری و اطلاع رسانی، با اشاره به برخی برداشت های اشتباه درخصوص مفهوم کتابخانه دیجیتال اظهار کرد: برخی متخصصان رایانه، کتابخانه دیجیتال را پایگاه اطلاعاتی می­ دانند به زعم آنها تنها تفاوت آن با سایر پایگاه­های اطلاعاتی در این است که این پایگاه­های اطلاعاتی دارای محتوای کامل منابع اطلاعاتی است. بنابراین این متخصصان بر این باور هستند که کتابخانه دیجیتال یک نرم­ افزار ذخیره و بازیابی محتوای دیجیتال منابع اطلاعاتی است. از جمله مطرح­ ترین تعاریفی که با این دیدگاه بیان شده تعریف آقای لینچ از کتابخانه دیجیتال است. همانگونه متوجه می­ شویم از منظر متخصصان رایانه نرم­ افزار کتابخانه دیجیتال نرم­ افزار بسیار ساده­ ای است که به راحتی قابل پیاده­ سازی است. این متخصصان در اکثر موارد توجهی به ملزومات مورد نیاز کتابخانه­ های دیجیتال از منظر متخصصان علوم کتابداری و اطلاع ­رسانی ندارند. از این رو، مدیران مؤسسات و سازمان­ها با اولویت بخشیدن به متخصصان علوم رایانه اقدام به ایجاد کتابخانه­ های دیجیتالی می­ کنند که به زعم آنها قابل پیاده سازی در زمانی محدود (حداکثر تا 3 ماه) است. همین امر نقطه ضعف اساسی تمامی این پروژه ­ها است که بعد از مدت بسیار محدودی غیر قابل استفاده می­ شوند و متعاقب آن شاهد به هدر رفتن سرمایه ­های ملی بسیار زیادی بوده ­ایم.

وی در ادامه افزود: از طرفی نیز شاهد برداشت­های غلط دیگری نیز از مفهوم کتابخانه دیجیتال در کشورمان هستیم. از جمله این موارد می ­توان به استفاده از عنوان کتابخانه دیجیتال به محصولاتی اشاره کرد که هرگز کتابخانه دیجیتال محسوب نمی­ شوند. به­ عنوان مثال با مرور در وب با مجموعه­ هایی مانند کتابخانه دیجیتال دانشگاه تهران، کتابخانه دیجیتال دانشگاه آزاد اسلامی و یا موارد مشابه دیگری مواجه می­ شویم که با اشتراک چند پایگاه اطلاعاتی مربوط به ناشران بین ­المللی اقدام به استفاده از عنوان کتابخانه دیجیتال کرده­ اند. در صورتی که به علت پایدار نبودن دسترسی به این مجموعه­ ها و نیز نبود امکان انتخاب مجموعه­ ها (به علت اینکه چنین پایگاه­های اطلاعاتی فقط شامل محتوای تولیدی ناشر یا ناشرانی خاص هستند و ما امکان انتخاب از بین محتوای آنها با توجه به خط­مشی مجموعه­ سازی خود نیستیم) و نبود امکان ارائه خد­مات کتابخانه ­ای نمی­ توان به آنها عنوان کتابخانه دیجیتال اتلاق کرد.

عضو هیأت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران  گفت: علاوه بر این شاهد مجموعه­ های مشخصی مانند کتابخانه دیجیتال امام علی (ع)، کتابخانه دیجیتال روشن کتاب و نظایر آن هستیم که گاها شاهد ثبت این مجموعه­ ها تحت عنوان اختراع نیز هستیم که با هیچ منطقی قابل استدلال نیست. افرادی اقدام به گردآوری منابع مربوط به فرد خاص و یا موضوع خاصی می کنند که در اکثر موارد این محتواها نیز ناقص هستند و با عنوان کتابخانه دیجیتال آنها را معرفی می ­کنند در صورتی که به هیچ وجه نمی­ توان عنوان کتابخانه دیجیتال به آنها اتلاق کرد. حتی هنگام عبور از خیابان نیز شاهد ارائه لوح های فشرده­ای از مجموعه­ های دانلود شده غیر قانونی بدون توجه به حیطه های موضوعی آنها (وجود همه نوع منابعی در این لوح­های فشرده) با عنوان کتابخانه دیجیتال یا کتابخانه مجازی نیز هستیم.

مسئول کمیته پژوهش انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، در پاسخ به این سوال که "معیارهای بازشناسی کتابخانه دیجیتال چیست؟" گفت: پیش از ارائه چنین معیارهایی برای تمییز میان کتابخانه دیجیتال واقعی از محصولات دیگر لازم می­ دانم تا مقدمه­ ی کوتاه از کتابخانه دیجیتال ذکر کنم. همواره این ذهنیت نادرست در مورد کتابخانه دیجیتال در ما ایجاد می شود که وسیله را با هدف اشتباه می­ گیریم. باید به این مسأله توجه داشته باشیم که کتابخانه دیجیتال به عنوان فناوری، ابزاری است که در دنیای فناورانه امروزی ما را به رسالت اصلی خود که همان جلب رضایت کاربران از کتابخانه­ ها است رهنمون می­ شود. بنابراین کتابخانه دیجیتال وسیله است نه هدف. از طرفی نیز تبدیل به کتابخانه دیجیتال در آن واحد امکان پذیر نیست و ما باید فرآیند کتابخانه دیجیتال شدن را طی کنیم. به این مفهوم که در حرکت از کتابخانه الکترونیک به کتابخانه دیجیتال باید تجربه کتابخانه دووجهی   (Hybrid library)   را داشته باشیم که در آن برخی از محتواها دیجیتال هستند ولی پایه خدمات کتابخانه همچنان متمایل به کتابخانه الکترونیکی است و کاربران برای استفاده از کتابخانه مجبور به مراجعه به محیط فیزیکی کتابخانه هستند.

دکتر مهدی علیپور حافظی با اشاره به دو نوع کتابخانه دیجیتال و کتابخانه دیجیتالی شده تأکید کرد: از طرفی نیز همواره این شبهه در ما وجود دارد که کتابخانه دیجیتال   (Digital library)   را با کتابخانه دیجیتالی شده   (Digitized library)   اشتباه می­ گیریم. قرار نیست تمامی محتواهای موجود در کتابخانه الکترونیکی به قالب دیجیتال تبدیل شوند. در کتابخانه دیجیتال ممکن است نیاز به تبدیل برخی از محتواهای آنالوگ به دیجیتال داشته باشیم ولی روش­های دیگر و محتواهای دیگری نیز در این کتابخانه­ ها وجود دارند که باید با توجه به قابلیت­های محیط دیجیتال از آنها استفاده کنیم.

معاون سردبیر نشریه کتاب ماه کلیات تصریح کرد: به طور کلی کتابخانه دیجیتال باید با توجه به هر دو دیدگاه مذکور (متخصصان علوم کتابداری و اطلاع رسانی و متخصصان علوم رایانه) تعریف و ایجاد شود. بدون توجه به هر یک از آنها ما را به بیراهه خواهد برد و باعث صرف هزینه­ های هنگفتی خواهد شد که هیچ نفع خاصی را عاید ما نخواهد ساخت.

وی در پایان معیارهای شناسایی کتابخانه دیجیتال را تبیین کرد و افزود: كتابخانه هاي ديجيتال سازمان هايي هستند كه در آن: اشیاء اطلاعاتی ديجيتال بايد مبتني بر اصول مجموعه سازي، گردآوري يا توليد شده باشند؛ كاركنان متخصصي به انتخاب و سازماندهي منابع اطلاعاتي بپردازند؛ اشیای ديجيتال از طریق شبکه به جامعه كاربران آن كتابخانه ارائه شود؛ مدیریت اشیاء دیجیتال با استفاده از سازوکارهای مدیریت فایل، مانند مدیریت در نمایش و ارائه اطلاعات به کاربران، و مدیریت سطح دسترسی صورت پذیرد؛ و اطلاعات ديجيتالي به مدت زمان طولاني به مثابه منابع اطلاعاتي پايدار قابل دسترس باشند. كتابخانه هايي كه همه این عناصر را دارا باشند، بدون توجه به کمیت آنها، كتابخانه ديجيتال ناميده می شوند.