کسب جایگاه دوم نرخ رشد تولید و انتشارات علم کشور در میان 25 کشور برتر دنیا

به گزارش لیزنا، دکتر محمدجواد دهقانی سرپرست ISC گفت: روند تولید و انتشارات علمی ایران از نظر کمی، کیفی و نیز مشارکت بین المللی در دو دهه اخیر در پايگاه های معتبر بین المللی کلاریویت آنالیتکیس (Clarivate Analytics) و محصولات آن نظیر (WoS، ESI و Incites)، اسكوپوس (Scopus) و نیز پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) نشان می دهد که در طول دو دهه اخیر میزان تولید علم توسط پژوهشگران جمهوری اسلامی ایران در سطوح ملی و بین المللی به طور مستمر در حال افزایش بوده و جنبش علمی ایجاد شده در کشور علیرغم محدودیت های بین المللی با رشد و شتاب منحصر بفرد در دنیا به ویژه در میان 20 کشور برتر دنیا ادامه دارد.

دهقانی اظهار داشت: به طور خاص توجه به بعد کیفی تولید علم کشور در چند سال اخیر بسیار پر اهمیت است، به طوری که در سال 2019 میلادی که سهم تولید علم کشور در دنیا حدود دو درصد بوده است و سهم تولید علم برتر و یا کیفیت تولید علم حدود 3.5 درصد رسیده است. ضمنا سهم ایران از کل تولید علم در سال 2019 در کشورهای منطقه حدود 29 درصد و در کشورهای جهان اسلام حدود 20 درصد می باشد.

وی افزود: نتایج حاصله از بررسی ها نشان می دهد که کل مدارک علمی نمایه شده در پایگاه استنادی اسکوپوس از ایران در سال های مختلف برابر با 630768 مورد بوده که حدود 409060 مورد آن یعنی حدود 65 درصد آن در سخت ترین شرایط تحریم همه جانبه کشور یعنی سال های اخیر (2020-2013) بوده است. همچنین کل مدارک علمی موجود نمایه شده توسط جمهوری اسلامی ایران در پایگاه WoS در طول 120 سال اخیر برابر با 540530 بوده که حدود 361244 مدرک آن یعنی بیش از 66 درصد مربوط به سال های اخیر (2020-2013) می باشد.

آخرین آمار مستخرج ( مرداد) از پایگاه های معتبر بین المللی تعداد مدارک علمی ثبت شده در 20 سال اخیر (2000-2020) نشان می دهد که جنبش علمی در کشور علیرغم فراز و نشیب ها و محدودیت های مختلف بخصوص در طول تحریم های ظالمانه  با رشد و شتاب و با استمرار همواره ادامه داشته است.

سرپرست ISC در ادامه گفت: به منظور بررسی دقیقتر آمار تولید علم در هر دو پایگاه معتبر بین المللی در 8 سال اخیر در جدول زیر بازنویسی شده است. همانطور که از جدول مشاهده می­شود میزان تولید علم کشور در پایگاه بین المللی WoS در سال 2012 برابر با 31041 مدرک بوده است که در سال 2016 به 49379 و در سال 2019 نیز به 61682 مدرک افزایش یافته است و این سیر صعودی در پایگاه بین المللی اسکوپوس نیز مشاهده می­شود. در پایگاه اسکوپوس در سال 2012 میزان تولیدات علمی برابر با 41428 مورد بوده که در سال 2016 به 52929 مورد و در سال 2019 به 65173 مورد افزایش یافته است.

*آمار مقالات نشریات نمایه شده در ISC مربوط به سال های 2018 و 2019 هنوز تکمیل نشده است.

دهقانی گفت: از بدو تاسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) از سال 1388 تاکنون یعنی در طول 10 سال اخیر، بیش از 500 هزار مقاله علمی توسط پژوهشگران کشور در این پایگاه نمایه شده است. بر اساس آمار فوق، پژوهش های علمی ثبت شده در این پایگاه استنادی به ترتیب در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، پزشکی و کشاورزی و سایر حوزه های علمی می باشد. همچنان که در جدول بالا نشان داده شده است، روند رشد تولید علم ثبت شده در این پایگاه در طول سال های اخیر به طور مستمر ادامه داشته هرچند آمار مقالات نشریات نمایه شده در ISC مربوط به سال های اخیر بدلیل به روز نبودن نشریات در طول سال های 2018 و 2019 هنوز تکمیل نشده است.

میزان رشد تولید علم ایران در پايگاه های معتبر WoS، Scopus

بر اساس آمار و اطلاعات موجود در هر دو پایگاه معتبر بین المللی، میزان رشد تولید علم در 8 سال اخیر و هر سال نسبت به سال قبل در جدول زیر نشان داده شده است. ملاحظه می­شود که درصد رشد تولید علم در هر سال نسبت به سال قبل نیز در هر دو پایگاه بین المللی افزایش داشته است. به طور خاص میزان رشد علمی تولید علم در پایگاه WoS در سال 2012 برابر 4.1 درصد بوده که در سال 2013 به 1.2 کاهش و در سال های 2014 به بعد همواره نرخ رشد خوبی داشته است. در سال 2019 نسبت به 2018 نرخ رشد تولید علم 10.4 درصد بوده است.

لازم به ذکر است، ایران با نرخ رشد 10.4 درصد در سال 2019 در میان 25 کشور برتر دنیا در رتبه دوم و پس از کشور چین با 12.9 درصد رشد قرار می­گیرد. کشور پرتغال با 7.8 درصد رشد نیز در رتبه سوم در میان 25 کشور برتر دنیا قرار دارد. در پایگاه استنادی اسکوپوس نیز بالاترین میزان رشد تولید علم در طول 8 سال اخیر در سال 2019 نسبت به 2018 اتفاق افتاده و برابر با 8.9 درصد بوده است.

سهم ايران از ميزان توليد علم دنيا و جهان اسلام و منطقه

سرپرست ISC ادامه داد: بر اساس آخرین آمار مستخرج از پایگاه های مربوطه، سهم ایران به درصد از مدارک ثبت شده از کل تولید علم دنیا در هشت سال اخیر در جدول زیر نشان داده شده است. همانطور که ملاحظه می­شود، سهم ایران در تولید علم کل دنیا در هر دو پایگاه بین المللی در هر سال افزایش یافته است. در سال 2000 سهم جمهوری اسلامی ایران از تولید علم حدود 0.1 درصد بود که در سال 2019 یعنی بعد از گذشت 20 سال با افزایش 20 برابری در هر دو پایگاه استنادی اسکوپوس و WoS به حدود 2 درصد رسیده است.

ضمنا در 20 سال قبل، سهم تولید علم کل کشورهای اسلامی حدود دو درصد بود که در سال 2019 به بیش از 9 درصد افزایش یافته است. بر اساس سند 10 ساله علم و فنآوری و نوآوری اجلاس سران کشورهای اسلامی (آستانه- قزاقستان) لازم است تا سال 2026 میلادی سهم تولید علم کشورهای اسلامی در دنیا به بیش از دو برابر افزایش یابد و این به معنای آن است که تا شش سال آینده سهم کل کشورهای اسلامی به حدود 16 درصد برسد.

سهم ایران از کل تولید علم در هر دو پایگاه استنادی در سال 2019 در کشورهای منطقه حدود 29 درصد (28.9 درصد در WoS و 29.1 درصد اسکوپوس) و در کشورهای جهان اسلام حدود 20 درصد (21.2 درصد در WoS و 18.6 درصد اسکوپوس) رسیده است.

 رتبه ايران از ميزان توليد علم دنيا و جهان اسلام و منطقه

دهقانی گفت: بر اساس بررسی های انجام شده، در پایگاه WoS بر مبنای تعداد و حجم تولید علم رتبه ایران در سال 2012، ایران با 31041 مدرک ثبت شده در جایگاه 21 دنیا و در همین سال ترکیه با 34541 مدرک در رتبه 18 قرار داشت. در سال 2015 رتبه ایران به 19 و در سال 2016 به رتبه 18 و از سال 2017 تاکنون یعنی سه سال متوالی در رتبه 16 بین المللی قرار دارد. این درحالی است که ترکیه در سال 2019 با 55357 مدرک در رتبه 17 قرار داشت.

لازم به ذکر است که در پایگاه بین المللی اسکوپوس نیز ایران در سال 2012 در جایگاه 18 قرار داشت که از سال 2016 تا 2018 در سه سال متوالی در رتبه 16 قرار گرفته بود و در سال 2019 جایگاه بین المللی ایران در این پایگاه بین المللی 15 می­باشد. ضمنا از چند سال اخیر در هر دو پایگاه استنادی رتبه ایران از جمله کشورهای اسلامی و کشورهای منطقه خاورمیانه رتبه اول را دارد.

رتبه استنادات و ارجاعات به توليدات علمي ايران

یکی از مهمترین شاخص­ها برای بررسی جایگاه کیفی تولید علم بر مبنای تحلیل استنادی است. اساس این شاخص بر مبنای تعداد استنادهای صورت گرفته به علم تولید شده است. بر همین مبنا، شاخص­های مختلف از جمله میزان استناد به مقاله، میزان استناد نرمال شده، شاخص هرش        (H-index)، مقالات برتر متشکل از مقالات داغ (Hot Papers) و مقالات پر استناد (Highly cited) می­باشد. بررسی و تحلیل­های انجام شده نشان می­دهد که فعالیت های علمی جمهوری اسلامی ایران همزمان با رشد تولید علم در سطح بین المللی توجه به رشد کیفیت تولیدات علمی بخصوص در چند سال اخیر بیشتر از کمیت بوده است. میزان استنادات یکی از شاخص­های ارزیابی کیفیت تولید علم بوده، اگر چه این شاخص به تنهایی نمی تواند بیانگر کیفیت علم باشد ولی در هر حال یکی از ملاک هایی است که بر مبنای میزان استنادها و یا میزان ارجاعات انجام شده به تولیدات علمی مد نظر قرار گرفته و در حال حاضر اساس ارزیابی کیفی نشریات علمی، دانشگاه ها و موسسات پژوهشی و کشورهاست. همچنین، یکی از معیارهای مهم مورد توجه برخی نظام های رتبه بندی بین المللی است. بر اساس آمار مستخرج از پایگاه بین المللی WoS، رتبه استنادی ایران در 8 سال اخیر همواره سیر صعودی داشته و از رتبه 24 در سال 2012 به رتبه 20 در سال 2015 و سپس به رتبه 18 در سال 2018 و نهایتا به رتبه 16 در سال 2019 ارتقا یافته است.

شاخص استناد نرمال شده

سرپرست ISC در ادامه افزود: میزان استناد نرمال شده با نرمالیزه کردن تعداد استنادهای یک کشور، یک دانشگاه، یک نشریه و حتی یک پژوهشگر از جمله شاخص هایی است که به منظور مستقل کردن استنادهای دریافت شده از حوزه موضوعی، سال انتشار و نیز نوع مدرک صورت می گیرد. میزان استناد نرمال شده با تقسیم تعداد استنادهای دریافتی بر متوسط استنادهای سال، حوزه موضوعی و نوع مدرک علمی تولید شده بدست میآید. در این صورت اگر استناد نرمال شده برابر واحد باشد به معنی این است که کیفیت علم تولید شده مطابق با استاندارد جهانی بوده و اگر بزرگتر و یا کوچکتر از واحد باشد این کیفیت به ترتیب بالاتر و یا کمتر از استاندارد جهانی بوده است. بررسی میزان استناد نرمال شده ایران در پایگاه بین المللی WoS نشان می­دهد که در سال های اخیر این شاخص نیز رو به افزایش و ارتقا بوده است. به طور خاص در سال 2012 استناد نرمال شده برابر با 81/0 بوده که در سال 2017 به 0.86 افزایش یافته و در سال 2018 به 0.93 و نهایتا در سال 2019 به یک افزایش یافته است.

شاخص هرش (H-index)

دهقانی گفت: شاخص هرش (H-index) که بر مبنای تحلیل استنادی استوار است نیز یکی از معیار هایی است که برای سنجش کیفیت تولید علم کشور، دانشگاه، مجله و یا حتی پژوهشگر استفاده می شود. بر اساس تعداد مقالات انتشار یافته، هر چه این شاخص بزرگتر باشد به معنای کیفی بودن مقالات و انتشارات علمی کشور خواهد بود. شاخص هرش کشور در طول سال های اخیر در پایگاه بین المللی ESI در جدول زیر آمده است. همانطور که مشاهده می­شود شاخص هرش در هر سال سیر صعودی داشته است. بر اساس آمار مستخرج شده از پایگاه شاخص­های اساسی علم (ESI) شاخص هرش کشور در سال 2012 برابر با 150 بوده که در سال 2017 به 245 و در سال 2018 به 272 افزایش و در نهایت در سال 2019 با افزایش دو برابری نسبت به 6 سال قبل به 313 رسیده است.

سهم تولید علم در مجلات برتر و نیز مجلات چارک اول دنیا و جایگاه کشور در تولید مقالات برتر

سرپرست ISC گفت: تعداد مقالات انتشار یافته در سطح بین المللی در مجلات دارای ضریب تاثیر بالا بر مبنای دسته بندی های مختلف از جمله مجلات یک درصد برتر، چارک اول (Q1) و یا مقالات پر استناد (Highly cited papers) و مقالات داغ (Hot papers) و نیز مقالات برتر (Top papers) از جمله شاخص های ارزیابی کیفی عملکرد یک کشور، دانشگاه و موسسه پژوهشی و یا پژوهشگر است.

وی ادامه داد: مقالات برتر (و یا یک درصد برتر) سهم مهمی از علم روز بوده که جهت توسعه علمی در سطح بین‌المللی را نشان می­دهد و در واقع به دو دسته مقالات پر استناد و مقالات داغ تقسیم می­شود. طلایه داران علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس (ESI) معتبرترین مجلات بین‌المللی را به 22 رشته موضوعی تقسیم نموده و بر حسب تعداد استنادهای دریافت شده، مقالات پر استناد را معرفی می‌کنند. این شامل یک درصد از مقالات دنیا در طول 10 سال گذشته می شود، اما مقالات داغ، مقالات تنها یک دهم درصد از مقالات برتر در دو سال اخیر را تشکیل می‌دهند. باید در نظر داشت که انتشار این دسته از مقالات ساده نیست و هر مقاله برخی مواقع بیش از یکسال زمان می‌برد. آمار موجود در طلایه‌داران علم (ESI) حاکی از آن است که پژوهشگران کشور در چند سال اخیر با توجه و تأکید بر کیفیت توانسته‌اند سهم کشور از مقالات یک درصد برتر دنیا را به موازات رشد تولید علم کشور افزایش دهند.

دهقانی خاطرنشان ساخت: همان‌طور که مشاهده می­شود تعداد مقالات علمی پر استناد و داغ کشور در سال 2012 برابر با 107 مورد بود که در طول شش سال اخیر سیر صعودی داشته به طوری که در سال 2017 به 324 و در سال 2019 با افزیش بیش از 6 برابری نسبت به سال 2012 به 645 مورد رسیده است. همچنین، سهم مقالات انتشار یافته در نشریات با ضریب تاثیر واقع شده در چارک اول (Q1) نسبت به کل مقالات در سال 2012 برابر با حدود 26 درصد بود که در سال 2017 به حدود 30 درصد و در سال 2019 به 32 درصد ارتقا یافته است.

سرپرست ISC در ادامه گفت: بر اساس آخرین آمار مستخرج از ESI، سهم ایران در تولید علم برتر دنیا در 8 سال اخیر در حال افزایش بوده است. در حالی که در سال 2012 سهم ایران در این شاخص در دنیا برابر با 0.8 درصد بود در سال 2017 به 1.95 درصد، در سال 2018 به 2.5 درصد و در سال 2019 به بیش از 3 درصد رسیده است.

همانطور که در جدول نشان داده شده سهم ایران از کل تولید علم برتر در منطقه و کشورهای اسلامی در سال 2012 بیش از 20 درصد (در منطقه 20.4 و در جهان اسلام 21.1 درصد) بود که در سال 2019 در کشورهای منطقه حدود 35 درصد و در کشورهای اسلامی 32 درصد افزایش یافته است.

نمودار مقایسه ای سهم تولید علم ایران از دنیا و نیز تولید علم برتر دنیا نشان می دهد که از سال 2016 سهم تولید علم برتر جمهوری اسلامی ایران از تولید علم پیشی گرفته است. به طور ویژه در سال 2019 در حالی که سهم ایران از تولید علم دنیا حدود 2 درصد می باشد، سهم کشور از تولید علم برتر دنیا بیش از 3.4 درصد بوده است. این امر به معنای توجه و تاکید به بعد کیفی تولیدات علمی همزمان با رشد و شتاب علمی می باشد.

مشارکت بین المللی در تولید علم و دیپلماسی علمی

دهقانی در ادامه گفت: توسعه مشارکت های علمی در سطح بین المللی یکی از سیاست های اصلی جمهوری اسلامی ایران است که نظام آموزش عالی کشور نیز تاکید ویژه ای بر آن دارد. مشارکت های علمی یکی از سیاست های مورد تاکید در سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری نیز می باشد. بررسی پایگاه استنادی کلاریویت آنالتیکس (WoS) در فاصله سال های 2013 تا 2019 نشان می دهد که مقالات با مشارکت بین المللی کشور در 2019 به 23% رسیده است.

در سال های 2013 تا 2016 مقالات با مشارکت بین المللی کشور 21% از کل تولید علم کشور را در بر می گرفتند. میزان مشارکت بین المللی کشور در سال 2017، به 22% و در سال 2018، به 25% افزایش یافته است. با افزایش مجدد مشارکت های علمی بر اساس پایگاه های استنادی بین المللی می بینیم که این مقدار در سال 2019 به 28% رسیده است.

وی افزود: باید در نظر داشت که میزان تولید علم کشور مرتبا در حال افزایش است و علیرغم این واقعیت باید گفت که مشارکت علمی کشور به صورت مرتب افزایش یافته است. در فاصله سال های 2013 تا 2019 تعداد مقالات با مشارکت بین المللی کشور 77941 مورد بوده است. این مقدار در سال 2013 به میزان 7433 بود که در سال 2014 به 8227 رسید. در سال 2015 این مقدار دوباره افزایش یافته و به 8813 مورد رسید. در طی سال های 2016 و 2017 این مقدار دوباره افزایش یافته و به 10230 و 12070 مورد افزایش یافت. این افزایش در سال های 2018 و 2019 نیز همچنان ادامه یافته که به مقدار 13869 و 17299 مورد رسید.

دهقانی ادامه داد: هرچند سهم مشارکت علمی بین المللی در سایر کشورهای اسلامی نظیر ترکیه، پاکستان و مالزی نیز افزایش یافته است، اما سرعت و میزان این رشد در این کشورها با یکدیگر فرق می کند. کشورهای مالزی و پاکستان در سال 2013 به ترتیب 35% و 40% مقالاتشان با مشارکت بین الملل بود که این مقدار در سال 2019 به 50% رسیده است یعنی نیمی از مقالات آنها با مشارکت بین الملل است. در سال 2013 ترکیه 16% مقالاتش با مشارکت بین الملل بوده است که در سال 2019 این مقدار افزایش یافته و به 22% رسیده است.

دهقانی اظهار داشت: بند ششم از سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی مقام معظم رهبری به دیپلماسی علمی یا مواردی که به صورت کامل تحت تاثیر دیپلماسی علم و فناوری هستند. استفاده از قدرت علم و فناوری به منظور توسعه و تعمیق روابط دیپلماتیک با سایر کشورها مهمترین تعریف دپیلماسی علم و فناوری است. دیپلماسی علم و فناوری به صورت عملیاتی در اولین سطح به تعامل دو محقق در دو کشور مختلف حول محور انجام یک پژوهش، فناوری یا نوآوری اطلاق می شود که هر یک می توانند به صورت یک فعالیت پژوهشی مشترک یا ثبت اختراع و یا یک محصول ارائه گردند. این تعامل می تواند بین چندین محقق از چند کشور یا چندین دانشگاه یا موسسه تحقیقاتی یا صنعتی صورت پذیرد. اعتماد علمی و اخلاقی مهمترین عنصری است که در طول زمان بین محققان شکل گرفته و فضا را برای پژوهش های مشترک بعدی باز می کند. زمانی که این تعاملات علمی در سطح گسترده ای بین محققان دو یا چندین کشور به شکل بلند مدت صورت پذیرد تاثیر آن قابل ملاحظه خواهد بود. این تعاملات در سطحی بالاتر از محقق، تعاملات بین موسسات و دانشگاه های دو یا چند کشور را در بر می گیرد که به صورت شریک ثابت تحقیقاتی یکدیگر محسوب می شوند.

وی افزود: سنجش و ارزیابی علم واقعیتی است که بدلیل نقش و جایگاه مهم علم و دانش و رشد و پیشرفت آن در ارتقاء سلامت، رفاه و پیشرفت ابعاد گوناگون جامعه بشری بسیار ارزشمند و با اهمیت است. پایش و رصد مسیر علمی طی شده کشور، دانشگاه ها و پژوهشگران و تطابق نحوه عملکرد همه جانبه با استاندارهای جهانی، شناسایی برترین و اثربخش‏‎ترین کشورها، دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی، سازمان‏ها، پژوهشگران و سایر عوامل مرتبط با مسأله تولید علم می‏تواند راهگشا و زمینه‏ساز برقراری ارتباط و همکاری نظامند علمی شود و همچنین به طراحی و تدوین برنامه‏‏ریزی‏های راهبردی در سطح کلان منطقه‏ای و کشوری کمک شایانی نماید. بر اساس سند 10 ساله علم و فنآوری و نوآوری اجلاس سران کشورهای اسلامی (آستانه- قزاقستان) لازم است تا سال 2026 میلادی سهم تولید علم کشورهای اسلامی در دنیا به بیش از دو برابر افزایش یابد و این به معنای آن است که رشد متوسط سالانه تولید علم کشور در سال های آینده به همین صورت و بلکه بیشتر ادامه یابد. البته این امر بارها مورد تاکید رهبری انقلاب قرار گرفته است. باید خاطر نشان کرد که دستیابی مرجعیت علمی کشور در سایه توسعه واقعی علم و توجه دانشگاه ها و پژوهشگران کشور به تمامی ابعاد علمی حاصل خواهد شد. مرجعیت علمی اولین بند از سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری بوده و علاوه بر استمرار رشد و شتاب تولید علم نافع باید بعد افزایش اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولید شده مورد توجه قرار گیرد.

سرپرست ISC گفت: همچنین بکارگیری موقعیت و جایگاه علمی کشور در سطح بین المللی برای توسعه دیپلماسی در بین کشورهای منطقه، جهان و کشورهای نیاز به تلاش و برنامه ریزی جدی دارد و علیرغم رشد مشارکت های علمی بین المللی، تا رسیدن به جایگاه واقعی فاصله زیادی وجود دارد. این در حالی است در سند سیاست های کلان علم و فناوری بر گسترش همکاری و تعامل فعال، سازنده و الهام بخش در حوزه علم و فناوری با سایر کشورها و مراکز علمی و فنی معتبر منطقه‌ای و جهانی بویژه جهان اسلام همراه با تحکیم استقلال کشور تاکید شده است.

پایگاه استنادی علوم جهان اسلام در راستای ماموریت خود به دقت ابعاد مختلف تولید علم کشور، دانشگاه ها و مراکز پژوهشی و پژوهشگران را مدنظر قرار داده و با تحلیل ها و تهیه گزارش های متناوب نقاط قوت و ضعف و نیز آسیب های احتمالی را به کلیه دانشگاه ها و مدیریت آموزش عالی کشور معرفی می کند.