پانزدهمین کارگاه آموزشی آردی‌اِی برگزار شد

به گزارش لیزنا، این کارگاه توسط کارگروه مشترک پياده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی ساعت 15روز یکشنبه 28 اردیبهشت ماه، با تدریس دکتر سید مهدی طاهری رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی و با شرکت اعضای کارگروه و علاقه‌مندان حوزه سازماندهی به صورت مجازی برگزار شد، و به ادامه موضوع "همخوان‌سازی استاندارد آردی‌اِی با مدل مرجع مفهومی ال‌آر‌ام"، اختصاص داشت.

در این جلسه دکتر رحمت الله فتاحی، ضمن قدردانی از دکتر سید مهدی طاهری و اعضای ایسکوی ایران گفت: برگزاری کارگاه‌های آموزشی آردی‌اِی و مشارکت کارشناسان، دانشجویان و علاقمندان حوزه سازماندهی، این حوزه از علم اطلاعات و دانش‌شناسی را به یک حوزه پویا تبدیل کرده است به طوری که در هیچ یک از شاخه‌های علم اطلاعات در کشور چنین تجمع فعالی دیده نمی‌شود.

استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، درک درست سازماندهی اطلاعات و دانش، و استانداردهایی چون آردی‌اِی و ال‌آرام را مبتنی بر سه بایسته دانست و افزود: در ابتدا داشتن درک فلسفی از جهان کتابشناختی لازم و ضروری است، چرا که پاسخ به چرایی‌ها در این حوزه با نگاه از بالا به سپهر کتابشناختی و شناسائی روابط امکان‌پذیر است. از این روست، که در آردی‌اِی نیز شاهد روابط متعددی هستیم، که به خوبی تبیین شده‌اند. دومین بایسته، داشتن درک تاریخی است. مدل های مفهومی در میانه دهه 1990 توسعه یافتند، و به موازات آن در چند دهه اخیر از ویرایش دوم قواعد انگلو امریکن به آردی‌اِی رسیده‌ایم. مطالعه این روند تاریخی و آشنایی با سیر تحول استانداردها که قطعا تداوم نیز خواهد داشت، و ما در آینده شاهد تعاریف جدیدی از عناصر و مدل‌های کتابشناختی خواهیم بود، کمک می‌کند، که بفهمیم چرا وارث استانداردی چون آردی‌اِی هستیم.

دکتر فتاحی ادامه داد: بایسته سوم، تجربه عملی است. درک آردی‌اِی برای کسانی که تجربه عملی در فهرست نویسی و سازماندهی نداشته، مباحث و مطالب مرتبط با درس‌های سازماندهی را به خوبی فرا نگرفته‌اند، دشوار بوده، و بسیاری از جزئیات این استاندارد بی ربط و بدون دلیل به نظر خواهد رسید. ایشان در پایان ارائه نمونه‌ها و مثال‌های عینی از منابع کتابشناختی، همچنین رکوردهای ساخته شده بر اساس آردی‌اِی را برای درک بهتر مطالب ارائه شده در کارگاه آموزشی ضروری دانست.

در ادامه دکتر سید مهدی طاهری، به توضیح برخی موجودیت‌ها، ویژگی‌ها و انواع روابط مدل مفهومی ال‌آرام پرداخت.

وی با بیان اینکه ویژگی‌ها و روابط موجود در مدل ال‌آرام حداقل ملزومات برای توصیف صفات موجودیت های بافت میراث فرهنگی هستند افزود: وقتی این ویژگی‌ها و روابط وارد کاربردهای ال‌آرام مانند استانداردهایی چون آردی‌اِی، BIBFRAME و مارک می‌شوند گسترش می یابند. به طور مثال عناصر زیادی در آردی‌اِی برای توصیف موجودیت نام‌نما (Nomen)وجود دارد.

وی با بیان اینکه عناصر آردی‌اِی شامل ویژگی ها و رابطه ها هستند، دلیل استفاده از واژه ویژگی به جای صفت در مدل«ال.‌آر.ام» را پایبندی این مدل به نسل قبلی خود یعنی خانواده اف‌آر دانست و گفت: مدل داده‌ای «ال.‌آر.ام» مدل داده ای رابطه‌ای گسترش یافته‌ای است که بسیار به مدل شئ‌-گرا نزدیک شده است، اما هنوز ویژگی‌هایی در این مدل وجود دارد که به رابطه تبدیل نشده‌اند. به عنوان مثال هنوز هیچ موجودیتی برای بازنمون ویژگی اندازه در قالب رابطه با دیگر موجودیت‌ها تعریف نشده، و ارزش اندازه به صورت یک ویژگی ثبت می‌شود. قطعا یکی از گسترش‌های آینده ال‌آرام تعریف موجودیتی است که ویژگی اندازه را به رابطه تبدیل کند. تلاش «ال.‌آر.ام»  برای کشف و تعریف روابط بیشتر و کاهش ویژگی‌ها، تفاوت اصلی این مدل با خانواده اف‌آر است. 

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی، وجود برخی موجودیت‌ها و ویژگی‌های جدید در «ال.‌آر.ام»  را از دیگر تفاوت‌های این دو مدل دانست و گفت: مدت زمان (Timespan) از موجودیت‌های جدید و اصلی مدل ال‌آرام است. بر اساس نظریه نسبیت اینشتین در فیزیک مکانیک تمامی موجودیت‌های مادی در جهان هستی به زمان و مکان محدودند. امروزه اگر چه فیزیک کوانتوم مکان را به چالش کشیده و محل وقوع یک رخداد را تمام عالم هستی می‌داند، اما برای هر رخدادی یک نقطه آغاز و یک نقطه پایان زمانی در نظر می‌گیرد. این رویکرد هستی‌شناسانه بر مدل‌های مفهومی نیز حاکم است، و زمان یک موجودیت اصلی در تمامی بافت‌ها از جمله بافت میراث فرهنگی است. مدت زمان (Timespan) موجودیتی است که توصیف زمان را در جهان کتابشناختی، به ویژه در محیط داده‌های پیوندی امکان پذیر می‌کند.

دکتر طاهری ادامه داد: از دیگر موجودیت‌های جالب توجه ال‌آرام نام‌نما است، که ویژگی به نام رشته نام‌نما (Nomen string) دارد. هر موجودیتی که در جهان کشف می‌شود، نامگذاری شده، از طریق نام به آن اشاره کرده، و آن را فرا می‌خوانیم یا بدان اشاره می‌کنیم. نام یک ماهیت انتزاعی دارد که در ذهن ماست، و برای اشاره به آن از واژه‌ها، نشانه‌ها و مانند آنها استفاده می‌کنیم. رشته نام‌نما، ترکیبی از نشانه‌های حرفی، عددی، نمادها و پارامترها است که شناسه‌ای منحصر بفرد بوده، و نقطه دسترسی یا ارزش موجودیت نام‌نما را بازنمون می‌کند. در ال‌آرام ارتباط هر یک از موجودیت‌ها با نام‌نما از طریق رشته نام‌نما برقرار می‌شود. پارامترها و نشانه های منحصر بفردی مانند شناسگرها (Identifiers) و نشانگر‌های بین‌المللی منبع (IRI) که در پیاده‌سازی مدل‌های داده‌ای در پایگاه‌ها از آنها استفاده می‌شود، نمونه هایی از رشته نام‌نما هستند. نشانه‌های حرفی-عددی خاصی که ال‌آرام برای اشاره به موجودیت‌ها، ویژگی‌ها و روابطش استفاده می‌کند، به نوعی رشته نام‌نما به حساب می‌آیند. مانند LRM-E11-A1 که نشانه ویژگی نقطه آغاز برای موجودیت مدت زمان است.

دکتر طاهری در ادامه روابط میان موجودیت‌های ال‌آرام را به دو دسته درون شئ و برون شئ تقسیم کرده و گفت: در هر دو مدل مفهومی ال‌آرام و اف‌آربی‌آر، یک موجودیت محتوایی یا داده ای از زمانی که در ذهن آفریننده خود شکل می‌گیرد تا در قالب یک مورد به دست کاربر نهایی برسد، در چهار سطح مختلف اثر، بیان، نمود و مورد که رابطه سلسله مراتبی (Hierarchy of relationship) با یکدیگر دارند، بازنمون می شود. روابط درون شئ همان روابطی است که میان سطوح مختلف یک موجودیت وجود دارد. به دیگر روابطی که بین این چهار موجودیت و دیگر موجودیت‌ها، و نیز روابط بین دیگر موجودیت‌ها با یکدیگر، روابط برون شئ می‌گوییم. مثل رابطه‌ای که اثر با یک عامل (Agent) دارد، و یا رابطه بین عامل و مکان (Place). اما بیان‌های گوناگون یک اثر رابطه هم‌نیا یا خواهر و برادری (Sibling) دارند و در طول یکدیگر قرار نمی‌گیرند.

وی افزود: در مدل‌های مفهومی تمامی روابط، عام هستند یعنی بالاترین روابط در سطح موجودیت‌ها توصیف می‌شود. روابط در کاربردهای این مدل‌ها از جمله آردی‌اِی خاص بوده، در حقیقت باز شده، و گسترش پیدا می‌کنند. آردی‌اِی برای توصیف بهتر بستر معناشناختی روابط را پالایش کرده، و دقیق‌تر بیان می‌کند. در ال‌آرام 36 نوع رابطه وجود دارد. این در حالی است، که آردی‌اِی با بیش از 900 نوع نشانگر رابطه‌ای (Relationship designators) که محدودیتی هم برای گسترش ندارد، و مدام در حال کشف و شناسائی روابط جدید است، این روابط را گسترش داده است. در مسیر پیاده‌سازی این استاندارد در ایران احتمال کشف روابط جدید در بافت دانشگاهی نیز وجود خواهد داشت.

دکتر طاهری گفت: هر رابطه دارای یک شناسه (نام‌نما)، حوزه یا نقطه شروع رابطه (Domain) و طیف یا نقطه پایان رابطه (Range) است. این ساختار در وب سایت آردی‌اِی (RDA toolkit) که تنها مرجع استفاده از آردی‌اِی است نیز دیده می‌شود. در ال‌آرام همان طور که شاهد گویاسازی و تبیین روابط در هستی‌شناسی‌ها هستیم، روابط دو طرفه اند. نوع رابطه از لحاظ تعداد (Cardinality) به سه شکل یک به یک (One to one) ، چند به یک (Many to one)، و چند به چند (Many to many) تقسیم می‌شوند. برای مثال در ابتدا یک اثر در ذهن آفریننده حالت انتزاعی دارد، بعد به شکل‌های مختلف بیان شده، یکی از بیان‌ها به عنوان مثال در قالب کتاب چاپ شده، و روی هزار نسخه منتشر می‌شود، رابطه این نسخه‌ها با اثر اصلی رابطه درون شئ یک به چند است. مثال ملموس‌تر روابطی است که بین رکوردهای کتابشناختی و مستند برقرار است.

دکتر طاهری در نهایت با اشاره به چند چالش اصلی پیاده‌سازی استاندارد آردی‌اِی، از جمله آموزش، پلتفرم نرم افزاری، معماری سیستم‌ها و طراحی پروفایل‌های کاربردی در بافت‌های بومی به کارگاه آموزشی پایان داد. لازم به ذکر است، فایل دیداری کارگاه از طریق صفحه وب کارگروه برای علاقه‌مندان حوزه سازماندهی در دسترس است.