کتاب «خواب آشفته نفت دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» بررسی شد

به گزارش لیزنا، نهمین کتاب در سلسله نشست های « صد کتاب ماندگار قرن» به منظور پاسداشت نگاشته های برتر ایرانیان در یک قرن اخیر، با بررسی کتاب «خواب آشفته نفت دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» تالیف محمدعلی موحد با سخنرانی الهام ملک زاده عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، حسین آبادیان عضو هیأت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) و با حضور علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد وکتابخانه ملی ایران، معاونان و مدیران این سازمان، جمعی از پژوهشگران و اصحاب رسانه برگزار شد.

علی کالیراد رئیس پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران که دبیری این نشست را به عهده داشت؛ ضمن خوش آمدگویی به حاضران در این نشستِ تخصصی گفت: نهمین کتاب در سلسله نشست های «صد کتاب ماندگار قرن» در آستانه سالروز ملی شدن صنعت نفت ایران به بررسی کتابِ «خواب آشفته نفت دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» به عنوان یکی از مهمترین و شاخص ترین پژوهش ها در حوزه نفت اختصاص دارد. این کتاب از زمان انتشار آن در اواخر دهه 70 شمسی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت و جملگی اذعان دارند که این کتاب از ارزشمندترین آثار استاد محمدعلی موحد است.

استاد موحد در پیوند دانش؛ عقل، منطق و اشراف به مسائل حقوقی را به خدمت گرفته است

الهام ملک زاده عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ابتدای این نشست با بیان این مطلب که استاد موحد ادیبِ حقوقدان، شاعرِ عرفان پژوه و تاریخ نگار ژرف نگر و عمیق بوده است؛ گفت: نام محمدعلی موحد و برادر فیلسوف وی شادروان صمد موحد که او نیز از بزرگان عرصه عرفان پژوهی و ادبیات عرفانی بود، برای هر ایرانی باعث مباهات است و خانواده موحد سعادتمند بودندکه دو خردمندِ فرزانه را پرورده اند و این مهم در بزرگداشت شکوه آداب و تربیت ایرانی و اهتمام در تربیت این دو بزرگوار برای اعتلای دانش و ادب این سرزمین می تواند الگوی برجسته ای برای عصر امروز و آیندگان باشد.

وی در ادامه به طور اجمالی زندگی محمدعلی موحد را با تاکید بر چگونگی ورود او به وقایع مرتبط با ملی شدن صنعت نفت بررسی کرد و گفت: استاد موحد هیچگاه از مطالعه و پژوهش در وجوه مختلف و با مضامین متنوع سیاسی، فرهنگی و اجتماعی غافل نبوده و در پیوند دانش همواره عقل، منطق و اشراف به مسائل حقوقی را به خدمت گرفته است که حاصل آن خلق آثاری چون «مبالغه مستعار» در رَد ادعای دعاوی امارات در خصوص مالکیت جزایر سه گانه بود و از کتاب «خواب آَشفته نفت» نیز با در نظر گرفتن زوایای مختلف سیاسی و حقوقی مترتب بر این دو موضوع نگاشته شده است . ضمن اینکه ایشان در نهایتِ لطافت طبع، طراوت شعر و ادب و عرفان آثار کم نظیری درباره شمس و مولانا در ادبیات ایران به جای گذاشته و در هر دو عرصه به قاعده ، با انسجام و نهایت جامعیت و ژرف بینی علمی به ارائه آثاری فاخر، کامل و عمیق توفیق پیدا کرده است.

«خواب آشفته نفت» با نگاهی نقادانه و بدون تعصب نوشته شده است

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در توضیح چگونگی ورود محمدعلی موحد به حوزه نفت گفت: استاد موحد بعد از طی دوره متوسطه از تبریز به تهران آمد و همزمان با ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 و ضرورت خلع ید از انگلیسی ها راهی شرکت نفت شد و در ادامه به سردبیری شرکت نفت درآمد و به تهران برگشت و از آنجا که تحصیل او در رشته حقوق بود موجب شد وی از ابتدای تشکیل شرکت نفت ملی ایران در بطن ماجرا قرار گیرد و به تمامی قواعد، اصول، معضلات و مخاطرات وضعیت موجود وقوف داشت و در عین حال در بدنه حقوقی این شرکت نیز وارد شد.

ملک زاده افزود: بعد از تاسیس سازمان اوپک، حدود 6 ماه معاون اجرایی یونسکو در ژنو بود و همزمان به تدریس حقوق مدنی و حقوق نفت در دانشکده حقوق دانشگاه تهران و غیره مشغول بود. وی کتاب هایی با محوریت نفت و مسائل مربوط به آن با عناوینی چون « از داوری های نفتی » و « نفت ما و مسائل حقوقی آن » را برای اولین بار به عنوان کتاب درسی در دوره کارشناسی ارشد دانشگاه ها برای رشته حقوق بازرگانی تالیف کرد.

وی با اشاره به این مطلب که محمدعلی موحد در کتابِ «خواب آشفته نفت» دیده ها و شنیده های خود را روایت کرده است؛ گفت:  استاد موحد در این کتابِ ارزشمند که در چهار جلد در سال های مختلف منتشر شده است، وقایع مربوط به ملی شدن صنعت نفت را برای اولین بار بر اساس اسناد و مدارک تاریخی بیان کرده است.گو اینکه تا پیش از این کتاب، مطالبی غلوآمیز  و عاری از اطلاعات دقیق درباره حوادث مذکور منتشر شده بود. اما کتابِ «خواب آشفته نفت» این وقایع را از قرارداد دارسی، سقوط رضاشاه، دوران دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، کودتای 28 مرداد و سقوط زاهدی را با نگاهی نقادانه و بدون تعصب تبیین می کند که خواننده با مطالعه این مجموعه ارزشمند با آگاهی های نابی از بخشی از تاریخ معاصر کشور خود مواجه می شود.

موحد تاریخ جهانی نفت را به زبانی ساده، روان و بدون پیچیدگی بیان می کند

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه کتابِ «خواب آشفته نفت» را از منظر وقایع بین دو جنگ جهانی، رقابت ها و مسائل نفت ایران بررسی کرد و گفت:  نویسنده این کتاب با توجه به شرایط خاص جهان در آن دوران، نه تنها آشفتگی های اوضاع نفتی ایران را نشان می دهد بلکه فراتر از آن ، موضوع را مورد مداقه قرار داده است. موحد به نوعی تاریخ جهانی نفت را به زبانی ساده، روان و بدون پیچیدگی با در نظر گرفتن زبان حقوقی درباره مسائل قانونی ملی شدن نفت بیان کرده است. جان کلامِ کتابِ «خواب آشفته نفت» اثرگذاری قدرت نفت بر تمام مناسبات بشری است که به دقت و به حق توسط استاد موحد مطرح شده است. زیرا کشورهایی مثل انگلستان ،آمریکا و روسیه که متقاضی دریافت نفت بودند از یک طرف و ایران به عنوان مالک سرزمین این محصول همگی امنیت خود را در تملک این محصول می دیدند.

بررسی اشتباهات مصدق از منظر حقوقی و قانونی در «خواب آشفته نفت»

این مدرس تاریخ معاصر تصریح کرد: آنچه که ذات قدرت نفت را در این کتاب به خوبی تبیین کرده، استفاده مولف از اسناد وزارت امور خارجه آمریکا و انگلستان و همینطور یادداشت های روزانه کاظم حسیبی کارشناس نفت در دوران دکتر مصدق است. نکته قابل تامل درباره این اثر، توجه نویسنده به مباحث مغفول مانده در تاریخ بدون هیچ تعارفی است. زیرا او هیچگونه شیفتگی، تعلقات ایدئولوژیک و امثالهم را در اثر خود دخیل نکرده و هرجا که لازم بود نقدی بر مباحث وارد کند، دریغ نداشته و بدون هیچ تعلق خاطر یا محدودیت نقد خود نسبت به اوضاع را انجام داده است. از جمله تصویری که از اقدامات مصدق در این کتاب به تصویر کشیده؛ نگاه یک جانبه و اشتباهاتی است که مصدق از منظر حقوقی و قانونی انجام داده که با منافع ملی در تضاد بوده است.  به عنوان مثال مولف اشاره می کند که قبل از ملی شدن صنعت نفت مصدق و یاران او درباره فروش نفت ملی و عایداتی که نصیب مردم ایران می شود مسیر دقیق و عملی را پیش نگرفتند و قدرت تحلیل وضعیت و پیش بینی آینده بعد از ملی شدن صنعت نفت را نداشتند.

روحیه منتقدانه استاد موحد اثری صادقانه و بی نظیر را پیش روی مخاطب قرار می دهد

الهام ملک زاده عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به این مطلب که در کتابِ «خواب آشفته نفت» سخن از ملی شدن صنعت نفت در قالب یک گزارش تاریخی است؛ گفت:  با تاکید نویسنده این کتاب، دکتر مصدق زوایای مختلف و موثر بر استفاده از نفت را در نظر نگرفته بود و صرفا موضوع را داخلی دیده و چشم اندازی دقیق و عمیق از واقعیت سیاست بین الملل، جابجایی قدرت در بین کشورهای بزرگ آن روزگار و تلاش آمریکا برای پیدا کردن جای محکم در خاورمیانه، تغییر روند دیپلماسی جهان به نفع قدرت‌یابی آمریکا نداشته است. به اعتقاد بنده، روحیه منتقدانه و غیر جانبدارانه و مبنتی بر واقع بینی استاد موحد موجب شده که این اثر با صداقتی بی نظیر به روایتی مستند از پیگیری نواقص حقوقی، شناسایی اندیشه ها، برنامه ها و سیاست های موثر براین ماجرا بپردازد.

ملک‌زاده در پایان با بیان این مطلب که در حال حاضر وظیفه ما پژوهش درباره تمام موضوعات تاریخ معاصر بر پایه اسناد تاریخی است گفت: در حال حاضر این کار و وظیفه ما به عنوان پژوهشگران تاریخ است که بر پایه اسناد تاریخی تولید محتوای دقیق در این زمینه داشته باشیم که یکی از نمونه های تحقیق دقیق، کتاب استاد موحد است. ما در خصوص تمام مسائل تاریخ معاصر به کارهای این چنینی نیاز داریم. متاسفانه هر آنچه نوشته می­شود برداشت‌های ما از تکرار داده‌های موجوداست. در حالی‌که محقق خودش باید اسناد را ببینید و اطلاعات جدید را احصاء کند؛ که متاسفانه این امر کمتر اتفاق می افتد.

اثری جامع در طرح حوادث تاریحی و حقوقی نفت است

در ادامه نشست حسین آبادیان عضو هیأت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) ، کتابِ «خواب آشفته نفت» را نخستین اثر جامع و حقوقی در زمینه نفت ایران دانست و گفت: ما در مورد تاریخ نفت، کتاب تالیفی و ترجمه‌ای بسیار داریم و در میان این کتاب‌ها باید ببینیم جایگاه کتاب استادِ گرانقدر محمدعلی موحد کجاست؟ ویژگی بارز این کتاب تمرکز بر تاریخ نفت ایران است و از ابتدای تاریخ نفت ایران و قرارداد گس‌گلشاییان و طرح‌های رزم‌آرا تا ملی شدن صنعت نفت را مطرح می‌کند.

آبادیان جامعیت و دقت نظر نویسنده را از ویژگی‌های محتوایی کتابِ «خواب آشفته نفت»، دانست و مطرح کرد: به عنوان نمونه موحد در کتاب توضیح داده است که تفاوت تعریف ملی شدن نفت از نظر دکتر مصدق و سایر دست‌اندکاران این حوزه با تعریف آمریکایی‌ها در چیست. آمریکایی‌ها معتقد بودند ملی شدن نفت یعنی کمپانی‌های دیگر نیز در منابع نفتی ایران مشارکت داشته باشند و انحصار یک کمپانی نفتی در ایران شکسته شود. اما تعریفی که مصدق داشت این بود که مدیریت و بازاریابی و فروش نفت نیز برعهده مدیران ایرانی باشد. اما برخلاف آنچه که در بسیاری منابع گفته شده، مصدق مخالف فروش نفت به آمریکا و انگلیس نبود. حرف مصدق این است که نفت متعلق به ماست و ما تعیین می‌کنیم که به کدام کمپانی نفت بفروشیم یا نفروشیم.

عضو هیأت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) ادامه داد: نکته بعد سیاست موازنه منفی بود که آمریکایی‌ها صراحتا مخالف این سیاست بودند و در نامه‌ای به مصدق می‌گویند شما یا با ما هستید یا علیه ما؛ یا در بلوک شرق هستید یا در بلوک غرب.

این کتاب، تاریخ نفت ایران را با بیان شیوه و همه فهم به مخاطب عرضه می کند

این پژوهشگر تاریخ معاصر با بیان اینکه سیاست موازنه منفی علیرغم مخالفت‌ها و موافقت‌های زیادی که داشت، بعدها به جنبش عدم تعهدها منجر گردید، یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب «خواب آشفته نفت» را طرح تام و تمام مجادلات نفتی در کتاب  عنوان کرد؛ مجادلاتی که هم از سوی کمپانی‌های آمریکایی و انگلیسی و هم از سوی احزاب در داخل کشور وجود داشت.

آبادیان بیان سطوح مختلف حوادث تاریخی در عین بیان مسائل حقوقی نفت ایران را از دیگر ویژگی‌های کتاب دانست و گفت: دکتر موحد ملاحظات دیپلماتیک و اختلافاتی که درون صفوف ملی شدن نفت وجود داشته، همه را در کتاب مطرح کرده است. وی حتی برخلاف دیگر مورخین، ضمن اشاره به حوادث پشت پرده تاریخی، تحلیل‌های تاریخی را نیز مطرح می‌کند.

این عضو هیأت علمی دانشگاه یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب محمدعلی موحد را بیان شیوا و همه فهم دانست و گفت: برجستگی کار ایشان این است که یک موضوع بسیار مهم که از پیچیدگی‌های تاریخی برخوردار است با زبانی شیوا و همه فهم بیان شده. موحد در این کتاب خواب‌هایی که احزاب سیاسی برای نفت ایران داشتند به ویژه حزب توده در یک چارچوب مشخص و با بیانی شیوا و همه فهم به خواننده عرضه کرده است.

آبادیان با بیان اینکه هیچ کتابی به معنای واقعی کامل نیست، این کتاب را نسبت به دیگر کتاب‌هایی که در زمینه نفت ایران نوشته شده جامع و مانع دانست و حتی بیان  پیوند بسیاری از گروه‌های سیاسی و حزبی با لمپن‌ها و اوباش آن زمان در ملی شدن صنعت نفت و فرایندهای آشکار و پشت پرده سیاسی که در کتاب مطرح شده است، از جمله ویژگی‌هایی که باعث تمایز کتاب با سایر کتاب‌های مشابه شده است، دانست.

در پایان این نشست، جلسه پرسش و پاسخ بین حاضران در سالن و کارشناسان برگزار شد.