جداسازی منابع کهن و نادر از مجموعه کتابخانه

به گزارش لیزنا، جلسه سوم از سلسله جلسات کمیته منابع چاپی کهن و نادر مکتا به همت و میزبانی کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار شد. در این نشست که با حضور گروهی از کارشناسان کتابخانه های عضو مکتا تشکیل شد، جلیسه به عنوان مدرس در ابتدا به این نکته تاکید کرد در غالب کتابخانه های ایران در دو مسئله «فراهم آوری و مجموعه سازی» و «مرمت و نگهداری» منابع کهن دچار چالش جدی هستند و به ندرت کتابخانه ای وجود دارد که علاقمند به خریداری کتابهای چاپ سنگی، سربی و حتی کتابهای دوره قبل از انقلاب باشد. این مسئله منجر به کمیاب و یا حتی نایاب شدن اسفناک اینگونه منابع در ایران شده است و این زنگ خطری برای کتابخانه ها است و از طرفی در خارج از ایران مجموعه داران و کتابخانه های بسیاری طالب این منابع هستند و حاضرند بابت آنها هزینه های گزاف بپردازند. به همین دلیل در یک دهه شاهد این هستیم که کتابهای بسیار خاص و منحصر به فردی در حراجی های معتبر خارج از کشور به فروش می رسد.

وی گفت: این عدم مراقبت و نگهداری از اینگونه آثار و منابع در بعضی مواقع هزینه های زیادی را به کتابخانه ها تحمیل می کند و این امر ناشی از عدم آگاهی کتابداران و کارشناسان در خصوص نگهداری منابع کهن است. در حال حاضر ناراحتی بزرگ این است که کارشناسان کتابخانه ها شاید در برخی موارد نمی دانند که چه گنجینه ارزشمندی در اختیار آنهاست.

وی همچنین تاکید کرد: بنابر پیشنهاد بنده در جلسه گذشته، مبنی بر جداسازی منابع کهن و نادر از مجموعه کتابخانه و سایر کتابها، مجدداً یادآور می شوم که جداسازی اینگونه منابع در مخزنی جداگانه و همچنین تحویل آن به کارشناس معین، به عنوان امین اموال، کمک بزرگی به حفظ این آثار خواهد کرد و از آسیب هرچه بیشتر آنها تا حد زیادی جلوگیری می کند. این امر، خود، نیازمند آیین نامه ای است برای روند ثبت، فهرستنوسی و ساماندهی منابع.

جلیسه در ادامه مباحث جلسه قبل پیرامون حفاظت و نگهداری از این نوع منابع در رابطه با جلد این گونه آثار گفت: سعی کنید کتاب ها را به همان شکلی که به دست شما می رسد، نگهداری کنید. جلدها به همان شکل که هست باقی بماند، چرا که جلد آثار نیز برای پژوهشگران مختلف فوق العاده اهمیت دارد و حاوی اطلاعات تاریخی مهم و اثرگذاری است. بنابراین با جداکردن جلد کتابهای قدیمی بخشی از تاریخ کتاب را از بین می بریم.

در ادامه این جلسه،کارشناسان حاضر به ارائه گزارش از مجموعه های نفیس و کهن کتابخانه‌های خود پرداختند.

در بخش دوم از این جلسه جلیسه به تاریخچه ای از فهرستنویسی کتب چاپ سنگی و سربی کهن در ایران اشاره کرد و گفت: شاید اولین گامها در فهرست نویسی را در فهرست کتابخانه آستان قدس و فهرست کتابخانه مجلس می بینیم که در سال 1303 منتشر شده است. در آن زمان تمامی کتابها به صورت یکپارچه فهرست شده بودند و در کنار فهرستی از کتابهای چاپ سنگی و سربی، کتابهایی هم از چاپهای مصر، استانبول و حتی چاپ اروپا و البته چاپ ایران هم می بینید. همچنین در کنار آن مخطوطات هم به چشم می خورد. در همین راستا مرحوم محمدعلی تربیت هم فهرستی از کتابخانه خود به صورت مجلد  و سالانه منتشر می کند که این کتابخانه در آن زمان اولین کتابخانه عمومی در ایران بود.رفته رفته کتابخانه ها مخازن کتب سنگی و سربی را از منابع امروزی جدا می کنند و با توسعه چاپ کتابخانه‌ها شکل امروزی تری به خود می گیرند و به مرور در کتابخانه‌ها منابع قدیمی جداسازی می‌شوند.

وی افزود: اولین فهرست رسمی که در ایران چاپ می شود، فهرست مدارک و اسناد اسلامی است که این مجموعه بعداً به کتابخانه ملی منتقل می شود و اطلاعات آن ذیل منابع کتابخانه ملی قرار می گیرد. این فهرست، یک فهرست اجمالی، مختصر و نامگو است.بعد از آن در کتابخانه ملی خانم شهلا بابازاده کتابی با عنوان تاریخ چاپ در ایران می نویسند که در اصل، این کتاب، فهرست کتابهای چاپ سربی موجود در کتابخانه ملی است. این اقدام، سرآغاز نگاهی تخصصی به منابع چاپی قدیمی می شود، اما مع الاسف استمرار پیدا نمی کند. البته بعد از آن کتابی با عنوان فهرست کتابهای چاپ سنگی درسی که در حقیقت پایان نامه خانم صدیقه سلطانی فر است منتشر می شود که در آن تقریباً 1000 عنوان کتاب فهرست می شود. پس از آن فهرست کتابهای آستانه حضرت معصومه سلام الله علیها در سال 83 و سپس فهرست کتابخانه آستان حضرت عبدالعظیم حسنی منتشر شد. بعد از این فهرستها تا مدتها فهرستی منتشر نشد تا سالیان سال که بنده فهرست مرکز تحقیقات رایانه ای بصیر رایانه اصفهان را نوشتم و در سال 89 منتشر کردیم. بعد هم آقای متقی و آقای ذوقی کتابخانه محدث ارموی را فهرست کردند.

وی گفت:  نهضت فهرستنویسی کتابهای جدید و منابع کهن چاپی را در مشهد آقای اکتایی و در تهران جناب اعتصام الملک به راه انداختند. آقای اکتایی کتابخانه آستان قدس و اعتصام الملک کتابخانه مجلس را فهرست کردند که به یک رویه تبدیل شد و کم کم شکل گرفت. البته در آن زمان هدف، فهرست نویسی منابع بود و دسته بندی خاصی نداشتند.

جلیسه در بخش دیگری از سخنان خود درباره روشهای نوشتن فهرستهای مختلف صحبت کرد و به زحماتی که افرادی نظیر خانبابا مشار، ایرج افشار، مجتبی عراقی، آقابزرگ طهرانی و ... در فهرست کردن کتابها کشیده بودند، اشاره کرد و ضمن بیان روند کار آنان،  نارسایی ها و ضعفهای کارهای پیشین را گوشزد کرد.

 وی تصریح کرد:  این آثار با وجود نقصهای متعدد، هنوز هم مورد مراجعه و استفاده محققین و پژوهشگران است و کسی تاکنون نتوانسته در حد آنها کاری عرضه کند.

وی افزود:  چیزی که در تمامی فهرستها مشهود است این است که تلاشهایی برای سازماندهی هرچه بهتر منابع اینچنینی انجام شده است. اما دو مسئله وجود دارد: مسئله اول که جلسه گذشته هم به آن اشاره شد، اینکه، چیزی که در اذهان تمامی مدیران کتابخانه وجود دارد این است که منابع خود را با نگاه تکنیکی تفکیک کرده اند، یعنی ملاک جداسازی آنها نوع تکنیک کتاب بوده، به عنوان مثال: کتابهای چاپ سنگی، نسخ خطی، سربی و ... و به جز معدود آثاری، مابقی، فقط روی کتابهای چاپ سنگی کار کرده اند. البته در اینکار هم بعضی مواقع دیده شده که عنوان کتاب، فهرست کتابهای چاپ سنگی است ولی در میان آنها کتابهایی با چاپ گراور، سربی و ... یافت می شود، مانند فهرست کتابهای چاپ سنگی درسی کتابخانه ملی.

وی ادامه داد: این یک غلبه ذهنی اشتباه بود که در گذشته وجود داشت و به جهت غلبه تعداد کتابهای چاپ سنگی به دیگر انواع کتابها و به دلیل شباهت ظاهری آنها با نسخ خطی، کتابهای چاپ سنگی و نسخ خطی در یک دسته قرار می گرفت. در حال حاضر نیز یکی از ضعفهایی که در کتابخانه ها مشاهده می شود، تفکیکهای اینچنینی است. در صورتی که در بسیاری از کشورهای اروپایی، قاعده بر این است که طیفی از منابع با ویژگی خاص جدا و در فهرستنویسی به تکنیک آن اشاره می شود. لذا کاربردی که این فهرستها در جهان دارد، جامعیت آن است که متاسفانه در کشور ما این جامعیت وجود ندارد.

جلیسه، درباره فهرستنویسی نظراتی ارائه داد و گفت: در حال حاضر، هم در فهرستهای چاپی و هم در فهرستهای الکترونیکی، دو شیوه باید اجرا شود، مختصر و مفصل. در منابع چاپی کهن متاسفانه به هیچ وجه شیوه فهرستنویس تفصیلی انجام نمی شود. البته کتابخانه ملی و آستان قدس به نسبت کتابخانه مجلس و سایر کتابخانه ها فهرستنویسی مفصلتری دارد، اما باز هم تفصیلی بحساب نمی آید. این به سیاست هر کتابخانه برمی گردد و نمی توان شیوه خاصی برای همه کتابخانه ها توصیه کرد. اما در کاربرگه فهرستنویسی فیلدهایی وجود دارد که هر کتابخانه ملزم است به آنها بپردازد. اگر اجمالاً بخواهیم به آنها اشاره کنیم: عنوان، زبان، پدیدآورندگان، محل نشر، چاپخانه و سال نشر و نوع چاپ است که هر کتابخانه ملزم به پرکردن این فیلدها است. اما یک فهرست کامل شامل 100 فیلد است که اگر بخواهیم یک فهرست کامل داشته باشیم، باید این 100 فیلد کامل شود.

وی افزود:  چیزی که در این میان مهم است، دانش فهرستنگار است و مشکل مهم و اصلی در فهرستنویسی اینگونه منابع این است که فهرستنویسان ما از دانش کافی برخوردار نیستند. همانطور که در حوزه خطی مجموعه ای از دانشها نیاز است، در این حوزه هم به همین صورت است و فهرستنویس کتابهای چاپی کهن، حتی نیاز به دانش بیشتری نسبت به فهرستنگار نسخ خطی دارد. زیرا کتابهای چاپ سربی اولیه و کتابهای چاپ سنگی را اصطلاحاً برزخ میان کتابهای جدید و کتابهای خطی است. لذا می طلبد که فهرستنگار دانش مضاعفی نسبت به کسی که در حوزه های دیگر، فعالیت فهرستنویسی انجام می دهد، داشته باشد.

جلیسه افزود:  مهارتها و دانشی که یک فهرستنگار نسخه سنگی باید داشته باشد، به صورت فهرستوار به شرح زیر است:

-مهمترین دانش در این زمینه، آگاهی نسبت به علوم مختلف است. اگر دقت کنیم، تا زمان قاجار نیز هنوز موضوعات کتابها مبتنی بر علوم قدیم بوده و 90 درصد کتبی که به صورت چاپ سنگی عرضه می شده، بازچاپ متون کلاسیک بوده و 10 درصد آن کتابهای جدید نوشته شده است. بنابراین آگاهی که فهرستنگار نسبت به این متون باید داشته باشد، در اولویت است.

-متون فارسی و عربی قدیمی را بشناسد. این شناخت شامل: تاریخچه، اطلاعات کتابشناختی، شناخت درباره مولف و تقدم و تاخر این متون و محتوای آنها است که فهرستنگار باید در این موارد اطلاعات کافی داشته باشد و بتواند تفاوتهای آنها را تشخیص دهد. همچنین باید به زبان عربی مسلط باشد، چرا که عمده این کتب به زبان عربی است. فهرستنویسی اینگونه منابع نیازمند بررسی درون متنی است و اگر فهرستنگاری به زبان عربی آشنایی نداشته باشد، نمی تواند موفق باشد.

-علاوه بر آشنایی به زبان عربی، باید نسبت به علوم مختلف هم آگاهی کافی داشته باشد، به عنوان مثال، باید فقه، منطق، فلسفه، جفر و ریاضیات و هندسه را بشناسد و تفاوت طلسمات و کواکب را بداند. بنابراین این آگاهی ها نیاز است و این آگاهی براساس مطالعات و تحصیل بدست می آید.

-نکته بعدی آگاهی های کلان تاریخی است که فهرستنگار باید نسبت به تاریخ ادبیات، تاریخ ایران، تاریخ اسلام و جهان داشته باشد.

-درباره فرایندهای تکنیکی چاپ و تاریخ پیدایش و شکل گیری کتاب نیز باید اطلاعاتی داشته باشد.

-مورد بعدی آگاهی درمورد خط و خوشنویسی است. چراکه خواه ناخواه متون چاپ سنگی و گراور و افست ما با یک سری از خطوط دستی نوشته شده اند و همچنین یک سری اطلاعات روی این کتابها به صورت دستنویس وجود دارد، لذا باید با انواع خطوط به معنای کلی آن آشنایی داشته باشد.

-مورد دیگری که باید به آن اهمیت داد، مهارت مهرخوانی است. توانایی تشخیص و تمییز مهرهایی که بر روی بسیاری از نسخه ها وجود دارد، اهمیت زیادی دارد. این مهرها حاوی اطلاعات تاریخی مهمی است و فوق العاده اهمیت دارد. حتی از روی همین مهرها می توان به شهر انتشار کتاب هم پی برد. چه بسیار کتابهایی فهرست شده و با وجود اینکه حاوی مهر بوده، ولی مکان چاپ تشخیص داده نشده، چرا که فهرستنگار نتوانسته است از روی مهر محل چاپ را مشخص کند.

وی در پایان تاکید کرد:  در کل، فهرستنگار نسخ چاپ سنگی، باید مجموعه ای از مهارتها و دانشها را داشته باشد تا بتواند با این نوع کتابها برخوردی منطقی داشته و در این کار موفق باشد.