یکی از ضعف‌های فهرست‌نگاری این است که زبان با یک عنوان مختصر خلاصه می‌شود

به گزارش لیزنا، چهارمین نشست مدیران و کارشناسان کتابخانه های آستان مقدس، مدرسه فیضیه، مسجد اعظم، مدرسه حجتیه و آیت الله العظمی گلپایگانی(ره) با حضور مجید غلامی جلیسه صبح روز پنجشنبه ۲۵ آذر ۱۴۰۰ ساعت ۷:۳۰ صبح، پیرامون فهرستنویسی منابع چاپی کهن و نادر در تالار کنفرانس کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی(ره) برگزار شد.

مجید غلامی جلیسه در ابتدای این نشست، ضمن تبریک هفته پژوهش گفت: فهرستنویسی و ساماندهی منابع چاپی کهن و نادر نیز بخشی از رسالت کتابخانه ها در خدمات رسانی بهتر و تسهیل دسترسی اینگونه منابع به پژوهشگران است. البته که این امر با وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد ولی امید است که این کار هرچه بهتر انجام پذیرد.

وی  تاکید کرد: شاید یکی از مهمترین راهها، شناسایی و معرفی منابع کتابخانه هاست. چرا که به جرأت می توان گفت در همین حوزه منابع چاپی کهن و نفیس، بالای 60 الی 70 درصد از منابع این موضوع در مجموع کتابخانه های قم موجود است، ولی به خوبی معرفی نشده و یا در درسترس قرار نگرفته است، که اگر این اتفاق بیفتد، نیاز پژوهشگران تا حد قابل توجهی از همین کتابخانه ها که فهم درستی از وظایف و مسئولیتهای خود دارند، تامین می شود و این اتفاق خوشایندی در جامعه پژوهشی خواهد بود.

وی افزود: در سال 1329 آقای مجتبی مینوی در بازگشت از لندن ماموریت می یابد که به کتابخانه های ترکیه سری بزند و در آنجا نسخه های خطی ارزشمند و مهمی را که برای تصحیح و احیای متون کهن به آن نیاز داریم، شناسایی کند تا با تهیه میکروفیلم از آن، در داخل ایران بتوانیم از آنها استفاده کنیم. مرحوم مینوی طی چهارماه سکونت در استانبول به کتابخانه های مختلف مراجعه می کند و در مقاله ای اشاره می کند که در ترکیه منابع و گنجینه های بسیار ارزشمند زیادی وجود دارد. البته در آن زمان منابع داخل ایران به درستی شناسایی نشده بود. وی با تعاریف بسیار از منابع کتابخانه های ترکیه به این نکته اشاره می کند که «اینجا کتابخانه ها متصدیانی دارند که فهم درستی از حفظ و نگهداری این منابع دارند که نه تنها جلوی دسترسی به این منابع را نمی گیرند، بلکه با رفتار خوب و ارتباط خوبی که پژوهشگران برقرار می کنند، دسترسی به منابع را تسهیل می کنند.» این امر نشان می دهد که در هفتاد سال قبل چنین برخورد قابل قبولی با مراجعه کنندگان به منابع کتابخانه می شده است که نکته قابل توجهی است و متاسفانه ما در کتابخانه های خود این نوع فرایندها را به معنای درست آن تعریف نکرده ایم.

وی تصریح کرد: بخشی از همین عقب افتادگی در حوزه پژوهش، مربوط به عدم اهتمام جدی کتابخانه ها به سرویس دهی مناسب برای امور پژوهشی و پژوهشگران است.

جلیسه با این مقدمه تصریح کرد که این امر، نشان‌دهنده نقش مهم کتابخانه ها در امر پژوهش است.

همچین ادامه داد: در هفته گذشته در رابطه با فهرستنویسی منابع چاپی کهن و نفیس مقدمه ای بیان شد که البته طرح بحثی برای ورود به این مقوله بود. در این جلسه به تفصیل راجع به بحث فهرستنویسی صحبت خواهیم کرد.

 وی افزود: البته آنچه که مقدور است با آنچه مطلوب است، مقداری فاصله دارد و ما نمی توانیم ایده آل گرا باشیم. چرا که در بسیاری از کتابخانه ها، از جمله در مجموعه مکتا نیز این امکان به صورت کامل وجود ندارد. گاهی نیروی کافی یا زمان لازم نیست. با این وجود ما امیدوار هستیم که در حد مقدور به استانداردهای لازم برسیم.

وی تاکید کرد:  یکی از نقاط ضعف کتابخانه های ما در این موضوع در درجه اول عدم فهرستنویسی این نوع منابع است و در درجه دوم، اگر هم فهرستنویسی صورت گرفته باشد، به صورت مطلوب و استاندارد نبوده، که این خود ضعف قابل توجهی برای کتابخانه های ماست. البته متاسفانه این ضعف فقط متوجه کتابخانه های قم یا مکتا نیست، بلکه شامل کتابخانه های بزرگ ما از جمله کتابخانه ملی و آستان قدس هم می شود.

وی در خصوص  تعریف دقیقی از فهرستنویسی منابع کهن گفت: مراد از فهرستنویسی، تبیین و تشریح عینی یک کتاب به صورت متن است. یعنی انتظاری که خواننده از فهرست دارد، این است که فهرستنگار کتاب را به گونه ای بر اساس یک سری معیارها و اطلاعات تشریح کند که بدون رویت کتاب بتوان به هویت آن پی برد. به این معنی که، زمانی که پژوهشگر با این فهرست مواجه می شود، 70 الی80 درصد از محتوا و شکل کتاب را که می توان متنقل نمود، از طریق فهرست متوجه شود و نیازی به مراجعه فیزیکی به کتاب نداشته نباشد.

 وی با ابراز تاسف از اینکه یکی از ضعفهای فهرستهای حال حاضر، اطلاعات ناقص و یا اشتباه آن است به طوری که خواننده ناگزیر به مراجعه به کتاب است، گفت: این ضعف بسیار بزرگی است که در فهرستنگاری ما وجود دارد. فهرستنگاری منابع چاپی کهن و نفیس باید به گونه ای باشد که نیاز مراجعه کننده را مرتفع سازد و این باعث می شود که مراجعه به کتاب کمتر شود.

جلسیه در ادامه عنوان کرد که با توجه به آیتم ها و خصوصیاتی که یک فهرستنگار منابع چاپی کهن و نادر باید داشته باشد، در این جلسه درباره آیتم های کاربرگه فهرستنگاری اینگونه منابع صحبت می کنیم.

وی افزود: اولین چیزی که باید در فهرستنگاری وجود داشته باشد، آیتم شماره ثبت است. در جلسات اولیه صحبت کردیم که هر کتابخانه ناگزیر به داشتن شماره ثبت برای کتابهای خود است و ویژگی های آن و فرایند ثبت آن را نیز ذکر کردیم. بنابراین ما به عنوان کتابخانه ملزم هستیم، قبل از اینکه کتاب را به دست فهرستنگار بدهیم، کار ثبت آن را انجام داده باشیم. در بسیاری از کتابخانه ها قاعده بر این است که مرمت و آماده سازی کتاب به صورت فیزیکی قبل از فهرستنگاری آن انجام شود، اما در خیلی از کتابخانه ها این امکان وجود ندارد و کتابخانه نمی تواند این فرایند را تعریف نماید. اما کتابخانه ها ملزم هستند که حتماً شماره ثبت را برای کتاب در نظر بگیرند و در فرایند فهرستنویسی جز اولین آیتمها باشد. چون همانطور که قبلاً گفته شد، شماره ثبت، شماره ای است که بعداً به عنوان شماره ارجاع یا شماره بازیابی نسخه استفاده می شود. البته برخی کتابخانه ها شماره های رده بندی دیویی و کنگره را برای کتاب تعریف می کنند و همان شماره را روی کتاب نیز درج می کنند، که این کار اشتباهی است. به دلیل اینکه کتابها در گذشته توسعه علوم را درک نکرده بودند و بسیاری از کتابها مجموعه ای از علوم هستند. یا به صورت یک مجموعه واحد صحافی شده هستند که نمی توان آنها را به صورت موضوعی تفکیک کرد. به هر شکل این نوع منابع نمی توانند در ریز موضوع خود قرار بگیرند، ضمن اینکه گستردگی زیادی هم ندارند. اما شماره ثبت شماره ای است که بر اساس ورود کتاب به کتابخانه به کتاب تعلق می گیرد و در دفتر ثبت، نوشته می شود و این بهترین نوع شماره گذاری برای این نوع کتابهاست که بازیابی آن را نیز آسان می کند. شماره ثبت مانند شماره شناسامه، هویت اصلی کتاب را  در زمان ورود آن به کتابخانه و شکل ورود آن را نشان می دهد. اما شماره مسلسل یا شماره بازیابی اینگونه نیست و براساس سیاستهای داخلی کتابخانه می توان برای هر کتاب تعریف کرد.

مجید غلامی جلسیه پیشنهاد کرد: بهترین شکل این است که مخزن واحدی برای همه کتابها در نظر گرفته شود و این کتابها یک دسته بندی مسلسل براساس معیارهای واحد داشته باشند. بهترین معیار، می تواند طبقه بندی براساس قطع کتاب باشد که از جهت حفاظتی هم برای کتابها مفیدتر خواهد بود. بهترین چینش بر اساس قطع به این شکل خواهد بود که کتابهای قطع سلطانی، قطع رحلی، قطع وزیری، قطع خشتی، قطع رقعی، قطع پالتویی و قطع جیبی به همین ترتیب چیده شوند و شماره گذاری صورت بگیرد که قابل بازیابی باشند. البته هر کتابخانه باید براساس سیاستهای داخلی خود این چینش را انجام دهد. توصیه این است که مخاطب برای یافتن کتاب باید شماره ثبت را در اختیار داشته باشد. در فهرست چاپی نیز باید شماره ثبت نوشته شود. به این علت که این فهارس حکم شناسنامه مجموعه را دارند و در هر محکمه ای کتابخانه می تواند ادعا کند که فلان کتاب از آنِ مجموعه ما بوده است و با تمام مشخصات در دفتر ثبت کتابخانه ثبت گردیده. اما شماره بازیابی شماره ای است که دسترسی کتابدار را به نسخه آسانتر می کند.

وی افزود: آیتم دوم که در کاربرگه باید درج شود، نام کتاب است. این دغدغه در حوزه نسخ خطی نیز وجود دارد. عنوانی که باید ثبت شود، عنوان اصلی است. هر کتاب مشخصی با یک محتوای واحد، عنوان ثابتی دارد که ثبت می شود. اما در مقابل، کتابهایی هستند که عناوین متعدد دارند و یا به نامهای مختلفی شهرت دارند. در منابع چاپی کهن، که شکل جدیدتری از کتاب در گذشته بودند، همیشه این ذهنیت وجود داشته که آنچه در خود کتاب آمده باید به عنوان نام کتاب ثبت شود. البته باید این نکته را یادآور شویم که در یک دوره 150 ساله در ایران، کتابها چیزی به اسم عنوان نداشتند و کاملاً هویت کتابها مانند کتابهای خطی بود. در مواجه با این کتابها تکلیف فهرستنگار چیست؟ جلیسه در پاسخ به این پرسش تصریخ کرد، فهرستنگار باید در مرحله اول براساس مستندات کتابشناسی، عنوان دقیق را پیدا و ثبت نماید. اما در کنار آن باید عناوین دیگر یا عناوین فرعی و به عبارت درست تر عناوین ارجاعی را نیز قید کند. در سالهای بعد کم کم عنوان شکل می گیرد و بعد از آن صفحه ای به نام صفحه فاتحه برای کتابها در نظر گرفته می شود. صفحه فاتحه، صفحه ای است که قبل از آغاز متن قرار دارد و عمدتاً تمجید از پادشاه وقت است و در لابلای آن به عنوان اثر نیز اشاره شده است. این اشاره توسط کاتب انجام شده است، اما اولین برخورد ما با عنوان کتاب است و کتابداری امروزی بر این عقیده است که این نام باید به عنوان اسم کتاب ثبت شود. اما در برخورد با این کتابها توصیه می کنیم که این کار را انجام ندهید و این اسم، باید به عنوانِ نام فرعی کتاب ذکر شود. فهرستنگار باید جستجو کند تا عنوان اصلی کتاب را در متن بیابد. اما به ندرت پیش می آید که کتابی عنوان نداشته باشد. برای اینگونه موارد نیز باید عنوان جعلی در نظر بگیرید و این عنوان جعلی را در فهرست برگه داخل قلاب قرار دهید که مخاطب بداند که این، عنوان اصلی کتاب نیست.

مجید غلامی  جلیسه گفت: مسئله بعد از عنوان، آیتم زبان است. یکی از ضعفها در فهرستنگاری این است که عموماً زبان را با یک عنوان مختصر خلاصه می کنند. اما در برخی کتابها که چندزبانه هستند، مثلاً محتوای کتاب، فرهنگ دوزبانه است، نمی توان به ذکر یک زبان بسنده کرد. در اینگونه موارد باید اشاره شود که بر فرض مثال فرهنگ فارسی به عربی، فارسی به انگلیسی، یا ...

وی افزود: آیتم بعد از زبان، پدیدآورندگان اثر است. این آیتم باید به همان شکل که در کتاب نوشته شده، ذکر شود. در کتابداری جدید برای مستندسازی اسامی پدیدآورندگان از بانک مستند مشاهیر استفاده می شود. اما در منابع چاپی کهن، درصد قابل توجهی از اطلاعات کتابها مستندسازی نشده است. اگر شما به عنوان فهرستنویس، دانش، امکانات یا فرصت کافی برای مستند سازی دارید، این کار را انجام دهید ولی اگر این امکان برای شما فراهم نیست، پدیدآورندگان را به همان شکل که در کتاب ذکر شده، در فهرست ثبت نمایید. از آنجایی که در کتابهای کهن، پدیدآورنده، مجموعه ای از افراد هستند، از جمله: نویسنده، ماتن، شارح، تصویرگر، محشی، کاتب، مهتمم و ... باید نام تمامی این افراد در فهرستبرگه قید شود. اینها همه پدیدآورندگان کتاب هستند، اما همه در جایگاه خود، ایفای نقش می کنند. نکته ای که وجود دارد، الان در فهرستنویسی جدید با مستندسازی این عناوین، تمامی القاب و عناوین قبل و بعد از اسامی برداشته می شود. از آنجایی که خیلی از این نسبتها و عناوین بار تاریخی و یا بار کارکردی دارند، نباید از اسامی حذف شوند. بنابراین اولین کاری که باید انجام گیرد اینکه نقشها به همان صورت که هستند، ذکر شوند. و در مرحله دوم تا حد امکان مستندسازی صورت نگیرد، ولی اگر این کار را کردید، در قسمت توضیحات، شکل اصلی اسم پدیدآور را درج کنید.

وی گفت: آیتم دیگری که در کار برگه فهرستنگاری منابع چاپی کهن، باید به آن توجه ویژه شود، محل نشر کتاب است. محل نشر در کتابهای آن دوره خیلی محل اشکال است. در برخی کتابها به محل نشر اشاره شده و در برخی دیگر اشاره نشده است. اگر فهرستنگار تشخیص می دهد که کتاب چاپ  داخل ایران است، حداقل در فیلد محل نشر، داخل قلاب، نام ایران قید شود. که این بسیار کاربرد دارد. همچنین راجع به چاپخانه هم به همین صورت عمل کنید.

غلامی در ادامه افزود: درباره قطع کتابها، سعی کنید دقیق اندازه گیری کنید و ابعاد را به صورت دقیق یادداشت نمایید. این ابعاد شامل، قطع جلد، قطع کاغذ، قطع متن به صورت جداگانه می شود، که سه آیتم بسیار مهم در ابعاد کتابهای کهن هستند. چنانچه امکانات فراهم است، به صورت دقیق اندازه گیری صورت بگیرد، ولی اگر خیر، می توانید به کلیات بسنده کنید و قطع کتابها را با همان عناوین قطع های رایج بیان کنید.

وی افزود: آیتم بعدی که باید در فهرستبرگه ذکر شود، سال کتابت نسخه است. در کتابهای کهن، بخصوص در کتابهای چاپ سنگی، آیتم اضافه ای به اسم سال کتابت وجود دارد. باید دقت داشت که سال کتابت با سال چاپ متفاوت است. به دلیل اینکه این دو فرایند، کاملاً متفاوت هستند. به این معنی که کاتب، نسخه را کتابت می کرد و امکان داشت که سالها بگذرد تا چاپخانه آن را چاپ نماید. لذا باید این دو از یکدیگر تفکیک شود و دو فرایند متفاوت، که ممکن است سالها با یکدیگر فاصله داشته باشند، در نظر گرفته شوند و باید نسبت به آن حساسیت لازم را نشان داد.

غلامی تصریح کرد: نکته بعدی ضمائم کتاب است. منظور از ضمائم این است که در بسیاری از موارد، یک کتاب با یک صحافی در یک چاپخانه شامل چند متن مختلف است. به عنوان مثال، کتاب «طوفان البکاء»، یک متن است، اما در انتهای آن چند متن دیگر نیز وجود دارد که همه آنها با یکدیگر در قالب یک کتاب و با یک صحافی چاپ شده است. متون دیگر که در ادامه قرار گرفته اند، ضمائم به شمار می آیند که باید به صورت جداگانه با تمام آیتم ها ثبت شوند. چرا که در بسیاری موراد، این ضمائم، خود، هویت مستقل داشته اند. یعنی، دارای حروفچین، کاتب و یا حتی تاریخ کتابت و چاپ متفاوتی بوده اند. حواشی که داخل کتاب نوشته شده، باید به عنوان آیتم مستقل در نظر گرفته شود و بهترین حالت این است که این حواشی به صورت مجزا ثبت و ضبط شوند.

وی گفت: آیتم بعدی، ویژگی های هنری است که بسیار مسئله مهمی است. امروزه در بسیاری از فهرستنویسی ها راجع به ویژگی های هنری بحث نمی شود. ولی حداقل کاری که می توانید انجام دهید اینکه، اگر کتاب، تصویر، سرلوح، آرایه های تزئینی و تذهیب دارد، حتماً به رقم، تصویرگر و تذهیب کننده اشاره کنید. همچنین اگر اثری دارای نقشه است، حتماً ذکر شود.

غلامی در ادامه افزود: بحث بعدی، موضوع نسخه است که مسئله قابل توجهی است و پیشنهاد می شود از سرعنوانهای موضوعی استفاده کنید که بهترین گزینه است. البته تطبیق موضوعات کتابهای کهن، با موضوعات سرعنوانهای موضوعی قدری دشوار است، اما شدنی و منطقی است. هر چند ممکن است این آثار دچار تشتت موضوعی باشند.

غلامی جلیسه بحث های ثانوی شامل کتابشناسی، آغازه و انجام و ... را مطرح کرد و تاکید کرد: اگر واقعاً امکان و توان ثبت آن را داشته باشید، خوب است که این موارد نیز ذکر شود. چرا که آغازه ها و انجام ها در شناساندن اثر خیلی کمک کننده است. چیزی که باید به آن توجه ویژه شود، تفاوت بین آغازه و انجام کاتب و ناشر است.

و ی در پایان درباره اطلاعات برافزوده کتابها صحبت کرد و گفت: خوب است عنوان شود. این اطلاعات برافزوده شامل، یادداشت اهدا، یادداشت وقف، مهر، امضاء، تاریخ های تولد و وفات و ... است که به مرور زمان در پشت یا صفحه اول این گونه کتابها ثبت شده و دیده می شود. البته ذکر اینگونه اطلاعات برافزوده به مقتضیات کتابخانه ها و امکانات آنها بستگی دارد.