شکل گیری محصولات و خدمات با استفاده از پژوهش

به گزارش لیزنا، انجمن علم اطلاعات و دانش‌­شناسی دانشگاه قم به مناسبت گرامیداشت هفته‌­ی پژوهش، وبیناری با عنوان «نقش رشته‌ی علم اطلاعات و دانش­‌شناسی در پژوهش و فناوری» با سخنرانی دکتر مهدی علیپور حافظی عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در تاریخ ۵ دی ۱۴۰۰ در ساعت ۱۱ الی ۱۲ در محیط ادوبی کانکت برگزار کرد. در این نشست ابتدا بیگلری ضمن خوشامدگویی به شرکت کنندگان و تشکر از دکتر علیپور به خاطر برگزاری این نشست گفت : با توجه به اینکه اکثر افراد شرکت کننده از فارغ‌­التحصیلان و دانشجویان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی هستند، لازم است محدوده بحث مشخص گردد. همه استحضار دارند که در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد، مباحث و محتواها و مطالبی چون  جامعه‌­شناسی، روانشناسی­، فناوری اطلاعات و... می­آموزیم؛ شاید خواندن این دروس این سؤال را پیش بیاورد که چرا ما در کنار مباحث تخصصی چون: مجموعه­‌سازی، سازماندهی­، رده‌بندی و ... به مطالعه این درس‌های جانبی می‌پردازیم؟ عموماً این درس­های حاشیه‌­ای ممکن است توسط اساتیدی ارائه شوند که اشرافی به رشته­‌ی ما ندارند و این عدم اشراف یکی از چالش­هایی است که وجود دارد. همه می­دانیم که حوزه‌­ی علم اطلاعات و دانش­شناسی، ماهیت بین رشته­ای دارد و این مبحث را مطرح می­کند که قرار است از مبانی و مقدمات رشته­‌های دیگر استفاده کنیم که نتایج را به جامعه ارائه دهیم. با این مقدمه متوجه این موضوع می­شویم که این مباحث قرار است راه­هایی را در اختیار ما قرار دهد که بتوانیم با درهم­کرد آن­ها مسائلی از رشته را مرتفع کنیم که آن رشته­‌ها به صورت تک تک و جدا جدا نمی­توانستند حل کنند.

وی گفت: کتابداری که محتوای وبگاه­‌ها را تأمین می­کند و من به عنوان فردی که به حوزه‌­های رابط کاربری، شناخت رفتار کاربران و ویژگی­های محتوا اشراف دارم، از چند علم در کنار هم استفاده می­کنم که بتوانم کارم را به نحو احسن انجام دهم و اگر فردی از رشته­‌ی روان­شناسی و جامعه­‌شناسی بخواهد نمی­تواند خدماتی که من ارائه می­دهم را انجام دهد و همین دانش تلفیقی است که خروجی کار مرا متفاوت می­کند. هدف از مباحثی که مطالعه می­کنیم، این است که بتوانیم به صورت چندوجهی به مسائل نگاه کنیم و بهره کافی ببریم. خیلی وقت­ها عدم شناخت دانشجوها و اساتید باعث می­شود تا نتوان دانش مقدماتی را در دانشجویان شکل داد و این چالشی برای رشته­ی ما است.

وی افزود: نکته­‌ی بعدی کلمه‌­ی علم در عنوان رشته است. ما علی­رغم اینکه از علوم دیگر استفاده می­کنیم تلاش می­کنیم نگاه عالمانه به رشته خود­مان داشته باشیم. پژوهش و فناوری در رشته­ی ما نقش مهمی می­تواند ایفا کند؛ با بهره‌­گیری از فناوری می­توانیم پایه­ها و مبانی این علم را شکل دهیم که این امر می­تواند از رشته‌های دیگر گرفته شده یا در رشته­‌ی شکل بگیرد و رشد کند پس مباحث مربوط به فناوری و پژوهش، بسیار پر رنگ و اثرگذار می­شود.

در ادامه نشست دکتر علیپور گفت: از دیدگاه من پژوهش، هم در خدمت رشته­ی علم اطلاعات قرار می­گیرد و هم با بهره­گیری از پژوهش به دنبال این هستیم مبانی علمی را در رشته ایجاد کنیم تا بتوانیم محصولات و خدماتی که در رشته تولید می­کنیم را شکل دهیم.

وی در ادامه صحبت‌های خود گفت: در مراکزی که فعالیت می­کنیم مثلاً مراکز اطلاع­رسانی یا کتابخانه­ها، عموماً از رشته­‌ی ما انتظار می­رود که در تولید، تأمین، سازماندهی و اشاعه‌­ی محتوا مشارکت کنیم که این نیازمند بهره­گیری از پژوهش است و باید در حوزه‌­ی محتواها، ابزارهایی که در سازمان دادن به محتواها، اشاعه‌­ی محتوا و بهره­‌گیری از فناوری­ها، بهره گیری از پژوهش در شناخت مصرف­کنندگان محتوا وجود دارد را بکار گیریم. پس پژوهش به صورت چندوجهی در تمام حوزه‌­های فعالیت‌مان به ما کمک می‌کند. متأسفانه نگاهمان به پژوهش محدود است و همه جانبه نیست. دیدمان را باید در بهره­‌گیری از پژوهش گسترش دهیم.

وی گفت: نکته­‌ی دوم این است که توجه کنید که در مطالبی که تقدیم می کنم از محتوا یا  contactنام می­برم و به منبع اطلاعاتی اشاره نمی­کنم. چرا که امروزه مخاطبان به دنبال محتوا هستند و قرار است محتوا کمک کند تا  مسائل و مشکلات را برطرف کند. اگر محتوا مناسب نباشد با مشکل مواجه می­شوند، پس باید محتوایی را ارائه ‌دهیم که بتواند به حل مشکلی کمک کند.

وی گفت: ما دو گروه مخاطب داریم؛ یا برای ارتقاء دانش مراجعه می‌کنند یا برای حل مسئله­‌ای. برای دسته­ی اول، ارائه­ی منبع مناسب است. مثلاً به کسی که قصد دارد یک باغ سیب ایجاد کند، اگر منبعی را معرفی کنیم که نحوه‌ی کاشت، رسیدگی به باغ، انواع سموم و شیوه­ی نگهداری از درخت سیب را شرح دهد، مناسب است و می­تواند به کاربر کمک کند.ولی وقتی کاربر، باغدار است و مشکلی در مورد آفت جدیدی برایش پیش آمده، اگر منبع معرفی کنم خیلی به کاربر کمک نمی­کند، مشکل را رفع نمی­کند و این نوع رفتار با این مخاطب، او را از کتابخانه فراری می­دهد؛ چون نه تنها مشکلی حل نشد بلکه با معرفی چندین منبع مشکلش چند برابر می­شود. او به دنبال مطلبی است که در چند گام مسئله­اش را حل کند.  پس تفکیک بین انواع کاربران جهت بهره­گیری بهتر از خدمات ضروری است. باید بدانم مخاطب من کیست و چه نوع محتوایی نیاز دارد.

وی افزود: ما در رشته‌­مان به صورت سنتی، سازماندهی منابع را فرا گرفتیم ولی نتوانستیم این مطلب را در محتواهای آموزشی­مان در دانشگاه ارائه کنیم. یک فارغ‌­التحصیل رشته، باید بتواند محتوا را مدیریت کند. یعنی مثلاً راهکار کاربردی که فرد مبتلا به کرونا نیاز دارد و یا فردی که مطالعه­ای انجام می­دهد که در یک جای کارش نیاز به یک سند علمی یا محتوای علمی دارد تا مشکل را چه در مطالعات، چه در فعالیت­هایش برطرف کند. توجه به گردآوری، تولید، سازماندهی و اشاعه­ی محتوا به جای تمرکز محض روی منابع اطلاعاتی، به سمت ارائه­ی یک جمله، یک پاراگراف، یک صفحه، یک بخش، یک فصل از کتاب به جای خود کتاب، فیلم، فایل صوتی، پایان نامه یا ... لازم است. پس پژوهش به ما کمک می­کند که خدمات غنی‌­تر شود.

دکتر علیپور حافظی در ادامه افزود: ما هم‌­اکنون از پژوهش بهره­‌ی کافی نمی­بریم که خدماتمان را ارتقاء دهیم. پژوهش­های زیادی انجام می­گیرد اما نتایجی از این پژوهش­ها که بتوانیم از آن در ارائه­ی محصولات استفاده کنیم خیلی کم است. رشته سعی می‌کند بدون توجه به نتایج پژوهش‌ها مشکل مراجعان را حل کند. حلقه­ی اتصال این سه حوزه (کاربر، کتابدار، نتایج پژوهش‌ها) باعث می­شود خدمات را جایی ارائه دهیم که مشتریان حضور دارند. همان­طور که شاهد بودید در دوران کرونا، کسب و کارها فعالیت حضوریشان را از دست دادند­؛ مثلاً فروشگاه تولید مواد غذایی، لباس­فروشی­ها، فروشگاه­های لوازم خانگی و... . آن­ها بلافاصله با استفاده از درگاه­های مجازی، فروشگاه­های اینترنتی ایجاد کردند و مشتریان در این بستر حضور پیدا می­کنند و کالا و خدمات دریافت می­کنند. رشته­ی علم اطلاعات علی­رغم وجود زیرساخت لازم برای حضور در فضای مجازی، کمتر خودنمایی می­کند و ما موفق عمل نکردیم و این باید ریشه‌یابی شود که یکی از موارد توجه نکردن به محتوا است.

دکتر علیپور مشکل دوم را در کم‌­دانشی کتابداران در فعالیت­های بازاریابی دانست و گفت: کتابداران به عنوان متخصصان حوزه، دانش کمتری در حوزه‎­ی دیجیتال ­مارکتینگ دارند و نمی­دانند چگونه عمل کنند. گمان می­کنیم که فقط کافی است کتابخانه را دیجیتالی کنیم و کمترین توجهی به خدمات آنلاین نداریم. به بازاریابی محصولات و خدمات کمتر توجه می­کنیم. معدود وبگاه یا پورتالی که فعالیت می­کنیم توانسته خدمات آنلاین موردنیاز کاربر را ارائه دهد. شبکه­‌ی اجتماعی موفق یا وبلاگ موفق در حوزه­ی ما کم پیدا می­شود. ایشان علت ناموفق بودن یا کم­‌توجهی به این موضوع را غریبه بودن کتابداران با بازار دیجیتال دانستند و افزودند ما باید بدانیم که در اینستاگرام چگونه محتوا را مدیریت کنیم، چه زمانی و به چه کسانی خدمات ارائه کنیم و محتواهایمان چه ویژگی­هایی داشته باشند.

دکتر علیپور گفت:  دو مسئله­ی مهمی که در رشته با آن مواجهیم و ناشی از بحث پژوهش و فناوری است، (عدم شناخت درست نسبت به محتوا و عدم توجه به بازاریابی دیجیتال) است. در بحث فناوری­ها فکر می­کنیم ما باید فناوری را ایجاد کنیم در صورتی که ما به عنوان رشته­ای که محصولات و خدمات را به گروهی از جامعه ارائه می­دهیم، نیازمند بهره­گیری از فناوری­ها هستیم. فناوری وجود دارد و مورد استفاده­ی حوزه­های مختلف است. ویژگی اصلی این فناوری، جنرال بودن یا عمومی(public) بودن است و باید توجه کنیم که فناوری می­تواند در امور به من کمک کند که فعالیت و خدمتم را ارتقاء دهم؛ مثلاً شبکه­های اجتماعی سالیان سال است که توسعه پیدا کردند. برای پورتال­ها، ارائه­ی محتوای علمی جدی گرفته نشده و ما نمی­توانیم در مسیر فعالیت خودمان استفاده کنیم چون یا آشنایی نداریم یا آشنایی کم است یا آشنایی کاربردی نداریم؛ در صورتی که فناوری ها را باید عموماً باید شناسایی کنیم و قابلیت­هایش را درک کنیم و بدانیم کجا مورد استفاده قرار دهیم.

وی گفت: توجه ویژه به موضوع بهره‌­گیری از فناوری­ها لازم است. ویژگی­های بسیاری از فناوری­ها به گونه­‌ای است که برای کتابخانه‌­ها ایجاد نشده­اند ولی ما به صورت محدود و غیرکاربردی استفاده می­کنیم. مثلاً فناوری RFID را فقط در فروشگاه­ها استفاده می­کنیم، در صورتی که می­توانیم بخش امانت کتابخانه را با استفاده از آن مکانیزه کنیم اما چون شناخت نداریم کمتر بهره می­گیریم.

دکتر علیپور افزود: در پشتیبانی رشته از پژوهش، یک بخش بهره­گیری از پژوهش در توسعه‌­ی رشته است و یک بخش بهره­گیری از رشته در توسعه­‌ی پژوهش. رشته باید زیرساخت­های پژوهش را فراهم کند که یکی از زیرساخت­ها، تأمین محتوای مناسب نیاز کاربران است. پژوهشگران دنبال این نیستند که در کتابخانه­ی دیجیتالی، جست­وجویی انجام داده و آن عمل منتج به بازیابی ده مقاله، سه کتاب و چهار پایان­نامه شود. پژوهشگران امروزه فرصت مطالعه­‌ی تمام این­ها را ندارند، اما اگر یک فصل از کتاب، دو بخش از مقاله یا چهار پاراگراف از پایان­نامه را ارائه دهیم می­تواند کمک کننده باشد. بنابراین ما باید زیرساخت را فراهم کنیم و از طریق مشاوره‌­ی پژوهشی در حوزه‌­ی شناسایی و تأمین محتوا به پژوهشگر کمک کنیم.

وی در ادامه گفت: نکته­‌ی بعدی که باید توجه کنیم، این است که چه محصولات یا خدماتی را می­توانیم ارائه دهیم؟ اغلب افراد انتظار دارند که در نهاد کتابخانه­های عمومی یا کتابخانه­‌ی ملی استخدام شویم. اما آیا این هدفی که تعریف کردیم متناسب با مطالبی که می­خوانیم و انتظاری که جامعه از ما دارد هست یا نه؟ برای پاسخ به این سوالات لازم است که من نقش خودم را به صورت اثرگذار ایفا کنم. در عصر حاضر همه به دنبال محتوا آن هم به شکل مختصر و مفید هستند. رفتار خودمان را در شبکه­‌های اجتماعی ببینیم محتواهای طولانی را نمی­خوانیم به دنبال مطالب کوتاه هستیم، پس باید این ویژگی مخاطب را در نظر بگیریم. در این مورد خیلی از افراد موفق عمل می­کنند و بسیاری از آن­ها شناختی از رشته­ی ما ندارند و از حوزه­‌های مختلف وارد این فضا می­شوند. چرا ما موفق نیستیم و درست عمل نمی­کنیم؟ ما که روی منبع بزرگی از ثروت نشسته‌ایم، نمی­دانیم چگونه آن را ارائه دهیم. ما باید فرض را بر این بگیریم که در هیچ نهاد دولتی قرار نیست استخدام شویم. خودمان فعالیتی شروع کنیم و برای خودمان و عده­ای دیگر درآمدزایی کنیم. با نرم‌­افزارهایی که در آن ماهریم یا از طریق طراحی و فروش وب­سایت یا پورتال درآمدزایی کنیم یا حتی خودمان محتواهایی مناسب را از طریق پورتال­ها و وب­سایت­هایی که طراحی نمودیم ارائه نماییم و این بعد از مدتی برایمان درآمدزایی خواهد داشت.

وی گفت: پژوهش و فناوری در ارتقاء جایگاه خودمان به عنوان متخصصان حوزه کمک­‌کننده است. ما باید خودمان و جایگاه خودمان را ارتقاء بدهیم. دقت کنید که جامعه نیازمند حرفه­‌ها و رشته‌­هایی است که بتوانند مسائل و مشکلات و چالش­ها را حل و رفع نمایند. اگر رشته­ای نتواند، به زودی از بین خواهد رفت؛ همان­طور که می­دانیم خیلی از رشته ها بوده اند که اکنون نیستند و در مقابل رشته‌­هایی که قبلاً نبوده اما اکنون هستند. رشته­‌ها شکل می­گیرند که در تسهیل زندگی افراد اثرگذار باشند. پس ما باید بتوانیم در تسهیل سازی زندگی مردم نقشی داشته باشیم والا جامعه ما را پس خواهد زد. اگر نگاه­مان سنتی باشد جایگاه‌ خود را  در رقابت با گوگل و پایگاه­های اطلاعاتی و شبکه‌های اجتماعی از دست خواهیم داد. همان­طور که می‌بینید اینستاگرام در ارائه و مدیریت محتوا موفق عمل کرده است.

در بخش پرسش و پاسخ دکتر یعقوب نوروزی استاد گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم ضمن تشکر از سخنرانی دکتر علیپور ابراز امیدواری کرد که مطالب گفته شده پیاده­‌سازی شود و منتشر شود و در دسترس عموم قرار گیرد که خود این پیاده‌­سازی و انتشار مطالب کارگاه، تولید محتوا محسوب می­شود و با ارائه به تصمیم­گیران و بالادستان می­تواند به لحاظ بازاریابی برای رشته بودجه‌­ها را افزایش دهد.

سپس دکتر عبادلله گفت:منعکس شدن این مطالب خیلی خوب است و در مورد حالت جزیره‌­ای کارگاه­ها تأکید کرد باید این مطالب در جایی به صورت منسجم و یکجا ذخیره شود.

سپس دکتر علیپور گفت: در نشست­ها دانش یک یا چند نفر به افراد دیگر منتقل شده و اگر دامنه گسترده‌­تر باشد، اثرگذاری اش بیشتر است. مثلاً در مدیریت محتوا می­توانیم کارمان را از این­جا شروع کنیم که همین محتوای نشست­ها را مدیریت کنیم و مطالب مفید را استخراج کنیم، کلیدواژه و مدخل و منبع به آن بدهیم تا مباحث در اختیار دیگران قرار گرفته و استفاده شود و بتوانیم در بحث بازاریابی هم مؤثر و کارآمد باشیم.

دکتر علیپور در پاسخ به سوال آیا انجام خدمات پژوهشی به طور کامل با دریافت هزینه از پژوهشگران، می‌تواند یک فرصت شغلی برای متخصصان علم اطلاعات باشد یا خلاف اخلاق حرفه­‌ای است؟ گفت: این نکته چند وجه دارد. یکی اینکه نیازی در جامعه­‌ی پزشکی وجود دارد که نشان می­دهد فارغ التحصیلان رشته‌­ی ما می­توانند کمک­کننده باشند. اما نکته­ی دوم این است که به لحاظ اخلاق حرفه‌­ای نباید این کار انجام شود و باید فقط به عنوان دستیار و مشاور به پژوهشگران کمک شود. واگذاری کامل کارهای پژوهشی و خریدن پایان­‌نامه و سفارش گرفتن برای تحقیقات علمی که در جامعه‌­ی ما به وفور دیده می­شود، مشکل دارد. عموماً پژوهشگران از پیشینه، شناختی ندارند یا تخصص کار پژوهشی ندارند و ما می­توانیم به عنوان پشتیبان پژوهشی یا مشاور به آن­ها کمک کنیم.

گزارش :عاطفه رحمتی، دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم