در تحقیقات بنیادی پژوهشگر به دنبال جابه‌جایی مرزهای دانش است

به گزارش لیزنا، کتابخانه مرکزی دانشگاه قم به مناسبت هفته پژوهش، سلسله کارگاه‌هایی را با عنوان «مهارت‌افزایی پژوهشگری با رویکرد پایان‌نامه‌نویسی برگزار کرد. که هشتمین کارگاه آن با عنوان «روش‌های پژوهش» و با تدریس دکتر محمدحسن ملکی روز یکشنبه 27 آذرماه 1401 به‌صورت مجازی برگزار شد.

دکتر مهدی محمدی، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه قم به بیان تفکر استعاری مرحوم دکتر حری پرداخت و گفت:ایشان همیشه بر این باور بود، بسیاری از اندیشه‌هایی که در حوزه‌‌های علمی صورت‌گرفته اصلاً در آن جایگاه  علمی نبوده و با ارتباطات بین‌رشته‌ای اساتید و دانشجویان رشته‌های مختلف کشف شده است کما آنکه در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی شاهد آن هستیم که مباحثی مثل مدیریت دانش و رفتار اطلاع‌یابی در این رشته وجود نداشته و خواستگاه آن به ترتیب رشته‌های مدیریت و فناوری اطلاعات بوده و تعامل بین‌رشته‌ای این موضوعات وارد رشته علم اطلاعات شده‌اند؛  بنابراین بسیار لذت‌بخش است که این تعامل و تضارب آرا موجب شود موضوعات جدید و بین‌رشته‌ای پدیدار شود. بی شک در این سلسله کارگاه‌ها نیز حضور اساتید رشته‌های مختلف با نگاه‌های مخصوص خود به موضوعات پژوهشی، بینشی جدید و ژرف  برای شما شرکت‌کنندگان شکل خواهد داد.

دکتر محمدحسن ملکی مدرس این کارگاه گفت: منظور از روش‌شناسی پژوهش، روش‌ها، ابزارها و رویه‌هایی است که برای اجرای تحقیق یک پژوهش ضروری است. زمانی که از روش‌شناسی صحبت می‌شود ناخودآگاه در ذهن انسان چهار مطلب روش تحقیق، جامعه نظری، روش‌های نمونه‌گیری و ابزارهای گردآوری هم در مطرح می‌شود که توضیحاتی ارائه می‌گردد.

دانشیار دانشگاه قم مهم‌ترین بخش هر پژوهش را بیان نکات ویژه و حائز اهمیت آن پژوهش تعریف کرد و با معرفی پیاز پژوهشی ساندرز چارچوبی برای الگودهی پژوهش‌ها تعریف کرد. اولین مرحله در پیاز پژوهش، فلسفه تحقیق است و سه پارادایم پسا اثباتی، تفسیری و پِراگماتیسم در این الگو اشاره شده‌اند. پارادایم پسا اثباتی فرضیه محور است و به منطق قیاس و مقایسه مدل مربوطه شده و برای کارهای کمی به کار می‌رود. پارادایم تفسیری ویژه‌ی روش‌های کیفی است و پارادایم پراگماتیسم مخصوص تحقیقاتی است که هر دو روش کیفی و کمی را به کار گرفته و به ‌نقد مباحث مربوط می‌شود.

محمدحسن ملکی لایه‌ی دیگر پژوهش را انواع منطق پژوهش تعریف کرد و از نمونه‌های آن به منطق استقرار برای خواست تحقیقات کیفی، منطق قیاسی برای خواست تحقیقات کمی، منطق استفهام و ... اشاره کرد.

وی در ادامه انواع جهت‌شناسی‌های تحقیق را از سه منظر «بنیادی، کاربردی  و ارزیابی» آنها  تقسیم‌بندی کرد و گفت: در تحقیقات بنیادی پژوهشگر به دنبال جابه‌جایی مرزهای دانش هست و نتایج فوری از این‌گونه تحقیقات به دست نمی‌آید. تحقیقات کاربردی، تحقیقاتی هستند که نتایج آن در یک جامعه، سازمان یا کسب‌وکار مورداستفاده قرار می‌گیرد و در تحقیقات ارزیابانه که سطح پایین‌تری داشته و معمولاً در تجارت به کار گرفته می‌شود؛ تحقیقاتی هستند که با تهیه یک گزارش چند مدل و چند رویکرد در حالت‌های گوناگون با یکدیگر مقایسه و ارزیابی می‌شوند. وی توصیه کرد دانشجویان ارشد و دکتری با نگاه نوآورانه در قالب محتوایی و روش‌شناسی به سمت تحقیقات کاربردی حرکت کنند.

عضو هیأت‌علمی دانشگاه قم در ادامه به دسته‌بندی گردآوری داده‌ها پرداخت و گفت: تحقیقات کتابخانه‌ای تحقیقاتی هستند که پژوهشگر مجموعه‌ای از داده‌ها را باهم بررسی می‌کند و بر اساس آن به یک سری خروجی‌هایی می‌رسد؛ اما در تحقیقات میدانی پژوهشگر اساس کار خود را به مصاحبه اختصاص می‌دهد و با ارائه پرسش‌نامه داده‌هایی را جمع‌آوری و نتیجه‌گیری می‌کند.

وی گفت: همچنین از منظر استراتژی پژوهش‌ انواع و اقسام استراتژی‌ها موجود است. برخی تحقیقات به تحقیقات روایتی معروف هستند و در رشته‌های علوم اجتماعی بسیار کاربر دارد. در روش دیگری به نام روش گرندت تئوری با انجام مصاحبه‌هایی پژوهشگر به یک مدل جدید علمی می‌رسد. روش اقدام‌پژوهی نیز بیان می‌کند یک نظام پژوهشی چگونه باید حال نگر و درعین‌حال آینده‌نگر باشد، چگونه باید میان رویکردهای کمّی و کیفی در پژوهش‌ها  به یک نتیجه دست یابد. روش‌های دیگری نیز موجود است که به فراخور موضوع تحقیق قابل‌استفاده و بررسی است.

وی در ادامه به بیان چارچوب روش‌شناسی الماس پوپر اشاره کرد و گفت:  در نگارش پژوهش‌ها، همواره ترسیم جداول و شکل‌ها حائز اهمیت است. ماهیت پژوهش‌های محققان معمولاً از این نوع روش است. الماس پوپر با ارائه چارچوبی خلاصه مطالب محتوایی تحقیقات در قالب‌های جدول و شکل‌ها  تنظیم می‌نماید و ویژگی‌های روش استفاده شده پژوهشگر را در چهار بُعد خلاقیت، شواهد، تعامل و تخصص بیان می‌کند.

دانشیار دانشگاه قم در ادامه درباره نمونه‌گیری گفت: نمونه­‌گیری روش­های مختلفی دارد که پژوهشگر باتوجه‌به نوع مطالعه، عنوان، اهداف، فرضیات، قابلیت تعمیم پژوهش خود و… آن­ها را به کار می­گیرد. در یک تقسیم­‌بندی کلی، این روش­ها به دودسته­‌ی تصادفی و غیرتصادفی تقسیم می‌شوند. در نمونه­‌گیری تصادفی، همه­‌ی افراد جامعه برای انتخاب‌شدن و ورود به مطالعه شانس یکسانی دارند و نتایجی که از مطالعه حاصل می­شود قابل تعمیم به کل جامعه است. درحالی که در روش نمونه‌گیری غیرتصادفی، شانس افراد برای ورود به مطالعه باهم برابر نیست و انتخاب افراد، بر اساس سهولت دسترسی به آن­ها است؛ بنابراین امکان تعمیم نتایج در روش نمونه­‌گیری غیرتصادفی وجود ندارد؛ هرچند با استفاده از این روش­ها می­توان به اطلاعات خوبی درمورد جامعه دست‌یافت.

محمدحسن ملکی در پایان طیف روش های پژوهشی را متنوع دانست و باتوجه به فرصت محدود کارگاه اشاره‌ای به اعتبارسنجی ابزارهای پژوهشی کرد و گفت: اعتبارسنجی ابزارهای پژوهش در دو دسته روایی و پایایی تقسیم‌بندی می‌شوند. منظور از دسته روایی آن است که یک ابزار بتواند موضوعی را که قصد سنجش ان توسط محقق مطرح شده را بسنجد. امروزه با ظهور مطالعات کیفی, سوالاتی در باب اعتبار و پایایی یافته های پژوهش نیز مطرح شده است. با توجه به تنوع دیدگاه ها و گوناگونی مباحث اعتبار و پایایی در پژوهش های کیفی، هر محقق با توجه به وابستگی به دیدگاه فکری خاص از روشی جداگانه برای اعتبارسنجی یافته های خود استفاده میکند و اعتبار و پایایی پژوهش‌های کیفی به پرسش سوالات اساسی در مورد چیستی پژوهش, شناخت آن, منطق حاکم بر آن و اعتبار نتایج آن بستگی دارد.

گزارش: محمدرضا آرانی دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم