تفاوت های آردی‌اِی با قواعد فهرست‌نویسی انگلو‌-امریکن بررسی شد

به گزارش لیزنا، بیست و ششمین کارگاه آموزشی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) توسط کارگروه مشترک پياده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی با تدریس دکتر سید مهدی طاهری، رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی، روز چهارشنبه 5 بهمن به صورت مجازی برگزار شد. این کارگاه آموزشی که با شرکت اعضای کارگروه، دانشجویان و علاقمندان حوزه سازماندهی دانش برگزار شد، به جلسه چهارم مبحث " مبانی و تفاوت‌های استاندارد توصیف و دسترسی به منبع آردی‌اِی با استاندارد پیشین" اختصاص داشت.

دکتر سیدمهدی طاهری در ابتدای جلسه دلیل برگزاری این کارگاه‌های آموزشی را تسهیل پیاده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در ایران و آشنایی حرفه‌مندان و علاقه‌مندان حوزه سازماندهی اطلاعات و دانش با ساختار، محتوا و ویژگی‌های خاص و متفاوت استاندارد آردی‌اِی عنوان کرد، و گفت: در این سلسله کارگاه‌ها به ملزومات، ابزارها، و مباحث لازم برای درک و استفاده درست از این استاندارد می‌پردازیم. در جلسات پیشین، مدل‌های مفهومی، به ویژه مدل مرجع کتابخانه‌ای (ال‌آراِم) و چگونگی پیاده‌سازی و هم‌خوانی آردی‌اِی با آنها بررسی شد. در جلسات اخیر نیز، تفاوت‌ها و وجوه تمایز آردی‌اِی نسبت به استاندارد قبلی یعنی قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن مورد بحث قرار گرفت. شناخت مبانی و مقدمات پیاده‌سازی آردی‌اِی برای کتابدارانی که با فهرست‌نویسی آشنا بوده، و نیز کسانی که تجربه کار با قواعد قبلی را ندارند، ضروری است. به هر حال تجربیات شرکت در کارگاه‌ها، جلسات آموزشی و پیاده‌سازی این استاندارد در کتابخانه‌های مختلف دنیا، نشان می‌دهد، فهرست‌نویسان به ویژه در ایران ساختار، ماهیت و قواعد فهرست‌نویسی انگلو-امریکن را به شکل تجربی آموخته، و به کار بسته‌اند. اکنون برای استفاده از استاندارد جدید، این ساختارهای ذهنی باید تا حدودی تغییر یافته، و تفکر مبتنی بر آردی‌اِی (RDA thinking) بر آنها تاثیر گذارد. آردی‌اِی دارای یک شیوه تفکر است، چرا که با یک رویکرد خاص به سازماندهی و توصیف موجودیت‌های داده‌ای نگاه می‌کند. عدم آشنایی با این رویکرد و شیوه تفکر، استفاده از دستورالعمل‌ها و رهنمودهای این استاندارد را دشوار می‌سازد.

دکتر طاهری در ادامه بیان کرد: اگر چه از آردی‌اِی به عنوان یک استاندارد فهرست‌نویسی استفاده می‌شود، و این استاندارد سعی نموده با قواعد فهرست‌نویسی انگلو‌-امریکن سازگار و همخوان باشد، با این حال در جزئیات بسیار متفاوت بوده، و این تفاوت فقط در ساختار، و ادبیات و اصطلاحات تخصصی نیست. ادبیات جدید استاندارد بیانگر و بازنمون ساختار مفهومی جدید و دامنه گسترده این استاندارد است. منابع اطلاعات برای فهرستنویسی یک منبع از جمله تفاوت‌های این دو استاندارد است. در قواعد فهرست‌نویسی انگلو-امریکن، اطلاعات از منبع اصلی و منابع پیشنهادی به دست ‌می‌آمد. مثلا برای ثبت عنوان یک کتاب، صفحه عنوان، صفحه مقابل آن و صفحه حقوقی منبع اصلی بودند. اگر اطلاعات توصیف خارج از این منابع به دست می‌آمد، باید در نشانه قلاب ثبت می‌شد. آردی‌اِی از مفهوم منبع مرجح (preferred source) استفاده می‌کند. برای بیشتر عناصر، آردی‌اِی به فهرست‌نویس اجازه می‌دهد که اطلاعات را از چند منبع به ترتیب اولویت استخراج نماید. این اولویت به ترتیب منبع مرجح، کل منبع (Whole resource)، و هر منبعی (any other source) است. اگر اطلاعات از خارج از منبع مورد توصیف گرفته شوند، در نشانه قلاب قرار می‌گیرند. قواعد فهرست‌نویسی انگلو-امریکن دارای قوانین یا قواعد توصیف بود؛ یعنی چارچوب‌های بسته و محدودی داشت. آردی‌اِی متناسب با دنیای دیجیتالی توسعه یافته است، و دامنه متفاوت و گسترده‌تری را پوشش می‌دهد. به جای واژه قوانین یا قواعد (rules)، از دستورالعمل‌ها (instructions) و رهنمودها (guidelines) استفاده می‌کند. بنابراین هر منبعی که بتواند اطلاعات بیشتر و کامل‌تری را از آن به دست آورد، منبع مرجح است. برای نمونه، در دستورالعمل (RDA 2.2.2.2) برای ثبت اطلاعات منابع حاوی صفحات، برگ‌ها و غیره یا تصاویر صفحات به ترتیب به ۱. صفحه عنوان، صفحه حاوی عنوان، و جز آن ۲. جلد۳. برنوشت ۴. سرصفحه ۵. انجامه ۶. و در صورت نبودن منابع پیشین، منبعی که عنوان را در بر می‌گیرد، اشاره شده است. حال اگر منبع مورد توصیف عنوان ندارد، از منبعی استفاده کنید که ممکن است اطلاعات به طور رسمی در آن ارائه شده است. یا، در منابع الکترونیکی منبع مرجح خود منبع است. بخشی که عنوان را نشان می‌دهد، در این منابع متفاوت است. به طور مثال صفحه اصلی (homepage) یک وب‌سایت، یا صفحه آغازین یک فایل می‌توانند منبع مرجح اطلاعات باشند. در دستورالعمل (RDA 2.2.2.4) منابع برای ثبت اطلاعات منابع الکترونیکی به این ترتیب آمده است: ۱. برجسب ۲. فراداده متنی که عنوان را در برگرفته و در منبع جاسازی شده است. مثلا برچسب‌های فراداده‌ای (metatags) در صفحات مبتنی بر اچ‌تی‌اِم‌اِل. اگر این دو منبع موجود نبود، از منبعی که داده‌ها در آن به صورت رسمی ارائه شده استفاده کنید. مانند: ۱. مواد همراه منبع ۲. بخشی که حاوی اطلاعاتی از منبع است، ولی به عنوان جزیی از منبع مورد توصیف منتشر نشده است ۳. توصیف‌های منتشر شده در منابع دیگر مثلا معرفی یک کتاب در یک وب سایت یا صفحه ناشر ۴. هر منبع دیگری مانند منابع مرجعی چون کتابشناسی‌ها و فهرست‌ها.

وی انتخابی و اختیاری بودن استفاده از دستورالعمل‌های آی‌اِس‌بی‌دی در آردی‌اِی را دیگر تفاوت این استاندارد عنوان کرد و ادامه داد: اگر چه آی‌اِس‌بی‌دی در کمیته مشترکی با آردی‌اِی برای سازگاری و همخوانی با یکدیگر در حال ایجاد تغییراتی متناسب با محیط دیجیتالی و تحولات جدید هستند، ولی استفاده از آن در آردی‌اِی انتخابی است. می‌توان از مدل‌های نشانه‌گذاری محلی و حتی سبک‌های استناددهی بین‌المللی (مانند APA و یا Chicago reference style) استفاده نمود. همچنین این انتخاب را دارید که از هیچ مدل نشانه‌گذاری استفاده نکنید و نشانه‌گذاری درج‌شده در منبع را به کار برید. این در حالی است که استاندارد پیشین کاملا بر اساس آی‌اِس‌بی‌دی بوده و رعایت آن را الزامی می‌دانست. از دیدگاه نظری و کاربردی، استاندارد فراداده‌ای مارک به دلایل گوناگون قالب مناسبی برای پیاده‌سازی آردی‌اِی به طور جامع نیست. برای این کار باید از قالب‌های فراداده‌ای جدید مانند بیب‌فِریم و اسکیما بهره گرفت که ساختارشان مناسب و منعطف (شیء-گرا) برای بازنمون انواع روابط میان موجودیت‌ها است. در فرایند جایگزینی قواعد فهرست‌نویسی انگلو-‌امریکن با آردی‌اِی نیازی به تغییر و اصلاح رکوردهای پیشین نیست. اگرچه استفاده از مزایای شبکه روابط آردی‌اِی اصلاح پیشینه‌های قبلی را ناگزیر می‌سازد. اما برای تغییر از مارک و جایگزینی آن با بیب‌فِریم، تمامی رکوردهای موجود باید به قالب جدید تبدیل شوند. در وبگاه خدمات داده‌های پیوندی کتابخانه کنگره (id.loc.gov) تمامی پیشینه‌های کتابشناختی مارک و مستند عناوین (Title authority) به قالب بیب‌فِریم تبدیل شده‌اند. در پیشینه‌های فراداده‌ای مبتنی بر مارک، وجود نشانه “i” در برچسب پیشینه (Leader): نویسه ،18 نشان‌ می‌دهد که پیشینه مبتنی بر آردی‌اِی و بر اساس دستورالعمل‌های نشانه‌گذاری‌ استاندارد آی‌اس‌بی‌دی توصیف شده است. اما این نویسه برای آگاهی کافی نیست، زیرا ممکن است رکوردهایی بر اساس آردی‌اِی باشند ولی نشانه “i” در برچسب آنها نیامده باشد. دلایل این مسئله اختیاری بودن استفاده از دستورالعمل‌های نشانه‌گذاری استاندارد آی‌اِس‌بی‌دی است. در حوزه نشر استفاده از قواعد فهرست‌نویسی انگلو-‌امریکن کمتر دیده می‌شود. آنها معتقدند نشانه‌گذاری‌های آی‌اِس‌بی‌دی برای کاربران نهایی قابل درک نیست. به همین دلیل در آردی‌اِی شاهد این تغییرات و اتخاذ رویکرد کاربر-مدار هستیم.

طاهری ادامه داد: یکی از اقدامات اصلی آردی‌اِی تأکید بر قضاوت فهرست‌نویس در انتخاب دستورالعمل‌ها و رهنمودها است. چون دستورالعمل‌ها پیشنهادی‌اند، و نیاز به انتخاب و قضاوت است. همچنین به دلیل رویکرد بافت‌-مدار این استاندارد، فهرست‌نویس با توجه به نیاز کاربر نهایی خود ممکن است انتخاب و قضاوتی متناسب داشته باشد، و با تشخیص خود به شکل دیگری عمل کند. آردی‌اِی این اجازه را می‌دهد که برخی رهنمودها به شکل محلی در یک بافت خاص تنظیم، تدوین و استفاده شوند. مواردی مثل نشانه‌گذاری‌ها، بزرگ‌نویسی‌ها، اختصارات، شماره‌ها و مانند آنها. بخش فراوانی از قواعد فهرست‌نویسی انگلو-‌امریکن در آردی‌اِی وارد شده‌اند، تا خللی در پیشینه‌های کتابشناختی که پیش از این در پایگاه‌ها و شبکه‌های کتابشناختی ثبت شده‌اند، ایجاد نشود.

دکتر طاهری در ادامه بحث تفاوت‌های دو استاندارد افزود: در آردی‌اِی دستورالعمل‌ها کاملا مبتنی بر استانداردهای مارک و آی‌اِس‌بی‌دی نیستند، اگر چه از آنها به منزله استانداردهای کلیدی استفاده نموده است. اولین قالب مارکی که ایجاد شد، یعنی مارک آمریکا، از همان ویرایش‌های نخستین، بر اساس قواعد فهرست‌نویسی انگلو-‌امریکن گسترش یافت، و خود به خود بسیاری از دستورالعمل‌های نشانه‌گذاری‌ آی‌اِس‌بی‌دی را پشتیبانی می‌نمود. زمانی که قواعد فهرست‌نویسی انگلو-‌امریکن توسعه یافت، و فصل ۹ را ابتدا برای فایل‌های کامپیوتری، داده‌های ماشین‌خوان و سپس منابع الکترونیکی تدوین کرد، ملاک توسعه آن فصل را محیط ماشینی و الکترونیکی، و ساختارها و قالب‌های داده‌ای مارک قرار داد. آردی‌اِی اگر چه از مارک و برخی دیگر از طرح‌های فراداده‌ای به منزله استانداردهای کلیدی استفاده کرده، ولی به طور کامل مبتنی بر آنها نبوده و به طور مستقل یک استاندارد فراداده‌ای نیز محسوب می‌شود. چون خود یک استاندارد فراداده‌ای است و استانداردهای فراداده‌ای دیگر را نیز مد نظر قرار داده است، پس دارای مدل داده‌ای است. نرم‌افزار RIMMF بر اساس همین مدل داده‌ای طراحی شده است. به طور کلی، استانداردهای فراداده‌ای در سه سطح در نرم‌افزارها قابل اجرا هستند. قالب ورودی، ذخیره‌سازی و خروجی. بستر ذخیره‌سازی‌ این نرم‌افزار (RIMMF) آردی‌اِی است، ولی از قالب‌های مختلف مارک، یونی‌مارک در قالب فراداده‎های ورودی و خروجی پشتیبانی می‌کند. یکی از مشکلات ما در جامعه متخصصان علم اطلاعات و حرفه‌مندان حوزه میراث فرهنگی، عدم آگاهی دقیق و جامع از این زیرساخت‌های داده‌ای بوده، و باعث شده است نتوانیم نیازهای بافت خود را به توسعه‌دهندگان نرم‌افزارها به خوبی منتقل کنیم. به همین دلیل محصولات و خدماتی که به ما ارائه می‌شود، به طور کامل و درست، و از نظر فنی استاندارد نبوده و به کاربر ما کمک شایانی نمی‌کند. از این رو، پیاده‌سازی استانداردهای فراداده‌ای در هر سه سطح ورودی، ذخیره‌سازی و خروجی ضروری است. این نکته حایز اهمیت است که طراحان آردی‌اِی در کمیته توسعه (RDA Steering Committee) همیشه از آن به عنوان استاندارد فراداده‌ای نام برده، و بر این نکته تأکید می‌کنند. هدف آردی‌اِی این است که مستقل از دیگر استانداردها مورد بهره‌برداری قرار گیرد. این استاندارد ساختار معنایی خاصی دارد. برای دست‌یافتن به این بستر معناشناختی و پیاده‌سازی کامل آن، می‌توان از آردی‌اِی به عنوان فراداده‌ی ذخیره‌سازی هم استفاده نمود. در مواردی که آردی‌اِی به عنوان استاندارد محتوایی درکنار فراداده‌های دیگر مانند بیب‌فِریم، اسکیما و یا اونیکس استفاده شود،  ممکن است مدل داده‌ای آردی‌اِی به طور کامل پیاده‌سازی نشود. به طور مثال در بیب‌فِریم عنوان گوناگون (VariantTitle) یکی از زیررده‌های موجودیت عنوان است، و خود یک موجودیت قلمداد می‌شود. یعنی عنصر، و یا ویژگی نیست، و چهار زیررده دارد که عنوان موازی (Parallel title) یکی از آنها است. اما در آردی‌اِی دستورالعمل‌های مربوط به انواع عنوان مانند عنوان کامل (Title proper) و دیگر اطلاعات عنوان (Other title information) ذیل عنوان (Title) آمده‌اند و عنوان موازی در عرض عنوان گوناگون و نه زیر مجموعه آن قرار گرفته است. به عبارت دیگر، عنصر عنوان موازی در آردی‌اِی معادل موجودیت عنوان گوناگون در بیب‌فِریم نیست. اگرچه بیب‌فِریم سازگارترین استاندارد فراداده‌ای با آردی‌اِی است، و کتابخانه کنگره در طراحی و توسعه هر دو استاندارد مشارکت اساسی داشته است، با این وجود، شاهد این گونه تفاوت‌ها در این دو استاندارد هستیم که البته برای پیاده‌سازی مناسب آنها به منزله مکمل یکدیگر، راه‌حل‌هایی وجود دارد. این در حالی است که مارک و قواعد فهرست‌نویسی انگلو-امریکن کاملا با هم منطبق و سازگار بودند.

وی ادامه داد: آردی‌اِی دستورالعملی برای نمایش داده ندارد. در استاندارد پیشین قالب مشخصی برای نمایش داده‌های کتابشناختی بر اساس استاندارد آی‌اس‌بی‌دی وجود داشت، به نام نمایش فهرست‌برگه‌ای. از سال 1997 در کنفرانس کانادا، با انتقاد به این شیوه نمایش که برای کاربر نهایی قابل درک نبود، نمایش برچسبی مطرح گردید. در صورتی که در آردی‌اِی نمایش بسیار منعطف است، و می‌تواند به شکل‌های مختلفی متناسب با سیستم اطلاعاتی هدف طراحی شود. پیشینه‌های مستند هم در آردی‌اِی‌، نقش و کارکردهای متفاوت و بیشتری نسبت به استاندارد پیشین دارند. در نسخه دوم بیب‌فِریم، مستندات به عنوان موجودیت (کلاس) نیامده و نسبت به نسخه نخست حذف شده‌اند. قالب مستندات بیب‌فِریم، استاندارد مَدس مبتنی بر بستر نحوی آردی‌اِف (MADS/RDF) است. این استاندارد، قالب مستند و مکمل استاندارد مودس مشتق مارک 21 و مربوط به فهرستنویسی منابع الکترونیکی بود. در استاندارد مارک و مشتقات آن، فقط نام‌های افراد، تنالگان‌ها و جز آنها مستندسازی می‌شوند و شخص یا سازمان به عنوان یک موجودیت مستقل شناخته نمی‌شود. اما در استانداردهای بیب‌فریم و فرانمای تولید داده‌های ساختارمند، فرد،‌ سازمان و نظیر آنها، موجودیت‌های مستقل همانند موجودیت‌های دنیای واقعی به حساب می‌آیند. به عنوان مثال، بیب‌فریم برای توصیف آنها، از هستی‌شناسی اشخاص FAOF  الگو گرفته، و به آنها ارجاع می‌دهد.

دکتر سیدمهدی طاهری با اشاره به این که آردی‌اِی فقط استاندارد کتابخانه‌ای نبوده، و در بافت آرشیو و موزه هم قابل استفاده است، استاندارد ایساد در بافت آرشیو، و استاندارد سی‌سی‌اُ (CCO) در بافت موزه را دو استانداردی که در توسعه آردی‌اِی مد نظر قرار گرفته‌اند، عنوان کرد.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی در پایان دلیل ارجحیت استانداردهای بیب‌فِریم و اسکیما را نسبت به آردی‌اِی به منزله استاندارد فراداده‌ای این‌گونه شرح داد: اسکیما ساختاری کاملا شئ-گرا داشته، و دامنه گسترده‌تری برای توصیف انواع موجودیت‌های داده‌ای به ویژه در محیط وب دارد. این فرانما تمامی موجودیت‌های داده‌ای متناظر بر موجودیت‌های دنیای واقعی را شامل می‌شود، و صرفا ویژه بافت میراث فرهنگی نیست. در اسکیما می‌توانید پست‌ها و یادداشت‌های کاربران در شبکه‌های اجتماعی را فهرست‌نویسی کرده و به یک موجودیت کتاب ارتباط دهید. بنابراین ابزار مناسبی برای پیاده‌سازی وب معنایی است. بحث دیگر این که اگر چه آردی‌اِی بر اساس عناصر داده‌ای (Data element) توسعه یافته، اما هنوز فراداده دقیق، کامل و ساختارمندی نیست. اگر چه در بحث محتوایی بی رقیب است، ولی در جایگاه فراداده رقبای قوی‌تری چون بیب‌فِریم دارد.

ادامه تفاوت‌های دو استاندارد آردی‌اِی و قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن در جلسه بعدی کارگاه بیان خواهد شد. لازم به ذکر است، فایل دیداری کارگاه از طریق صفحه وب کارگروه برای علاقه‌مندان حوزه سازماندهی دانش در دسترس است.