استانداردهای محتوایی برای ثبت روابط‌ کتابشناختی در بافت میراث‌فرهنگی تبیین شد

به گزارش لیزنا، در این جلسه، که به بحث در خصوص رویکرد استانداردهای محتوایی برای ثبت روابط بین موجودیت‌ها اختصاص یافت، دکتر طاهری با بررسی ساختار پیوست J آردی‌اِی انواع روابط کتابشناختی را تبیین نمود و گفت: پیوست J آردی‌اِی به معرفی انواع نشانگرهای رابطه‌ای پرداخته است. به منظور ثبت دقیق روابط بین موجودیت‌های کتابشناختی و پشتیبانی از کارکرد کشف که در ال‌آرام مطرح شده و در دیگر استانداردهای سازماندهی دانش مدنظر قرار گرفته است، باید از بستر داده‌های پیوندی و استانداردهایی همانند بیب‌فِریم، اسکیما.اُرگ و آردی‌اِی بهره برد تا بتوان روابط را به‌شکلی مناسب ثبت نمود. بدین ترتیب، در نظام‌های اطلاعاتی از فراداده‌ها استفاده می‌شود. آنچه به‌منزله عناصر توصیف مطرح شده‌اند، پیش‌تر در انگلو-امریکن نیز استفاده می‌شدند اما رویکردی مناسب برای پشتیبانی از کارکرد کشف و ثبت روابط به شیوه سیستمی و بازیابی اشیای مرتبط وجود نداشت. دلیل این مسئله این بود که در توصیف پیشین، ارزش‌ها به صورت رشته‌ (String) ثبت می‌شدند. هرچند ممکن بود برخی نیز به صورت مستند درج شوند. این ساختار با رویکرد کنونی که ارزش‌ها به صورت نشانگر ثبت می‌شوند متفاوت است. بدین صورت که در استانداردهای فراداده‌ای صفاتی خاص مشاهده می‌شوند. به‌طور نمونه، صفت relatedTo در بیب‌فِریم، عنصر relation در دابلین کور و عنصر relatedItem در مُدس به کار رفته‌اند که هر کدام از قابلیت پیونددهی پشتیبانی می‌کنند. در این صفات با استفاده از نشانگرهای رابطه‌ای نوع رابطه تعیین می‌گردد. در اصل یک صفت در فراداده درج نموده و با نشانگرهای رابطه‌ای نوع رابطه را مشخص می‌کنیم. لازم به ذکر است، نشانگرها جایگزین عناصری هستند که پیشتر به‌منظور پیونددهی استفاده می‌شدند.

در مقاله «روابط کتابشناختی در فهرست‌نویسی توصیفی»، در خصوص رابطه کل/جزء، عناصر پیونددهی مطرح شده‌اند که به آن‌ها (linking devices) می‌گویند. اینکه در یادداشت مندرجات اجزا را هم ثبت می‌کنیم، در اصل رابطه بین موجودیت‌ها را نشان می‌دهیم، با این تفاوت که اینجا فقط کارکرد شناسایی (to identify) را پشتیبانی می‌کند؛ به‌طوری که کاربر می‌بیند و متوجه نوع رابطه می‌شود. اما پشتیبانی از کارکرد کشف که در ال‌آرام مطرح شده، بازیابی منابع مرتبط و ترسیم آن‌ها در قالب گراف دانش با استفاده از این عناصر امکان‌پذیر نیست. راهکار پیشین در استاندارد مارک مطرح بود که در بلوک رابطه‌ای و فیلدهای رابطه‌ای ما نوع روابط را ثبت می‌کردیم. قطعاً ابزارها و رویکرد کنونی در ثبت روابط بین موجودیت‌ها بسیار مناسب‌تر عمل نموده‌اند.

در بلوک چهار یونی‌مارک که به تعیین روابط می‌پردازد، روابط از یکدیگر تفکیک شده‌اند. هر فیلدی یک نوع از رابطه را نشان می‌دهد. این رویکرد باعث می‌شود اکنون که ما روابط بیشتری را کشف کرده‌ایم و دیگر اینکه فقط روابط منابع با یکدیگر مدنظر ما نیست و رابطه بین دیگر موجودیت‌ها حتی به صورت فرابافتی نیز مطرح هستند، به دلیل ازدیاد حجم کارفرم‌ها نمی‌توانیم به ازای هر رابطه‌ای یک فیلد ایجاد نماییم. این شیوه درستی نیست. استفاده از نشانگرهای رابطه‌ای و نقش‌دهنده‌ها بهترین راهکاری است که اکنون در استانداردهای سازماندهی دانش استفاده می‌شود.

نشانگرها ماهیت انسجام (Consistency) را حفظ می‌کنند. بدین معنا که اگر به عناصر کتابشناختی موجود در انگلو-امریکن نگاه کنیم، آنجا یادداشت‌ها به دلیل ماهیت توصیفی به شکل String و به شیوه‌های مختلفی ثبت می‌شدند. به‌طور مثال، در فیلد شرح پدیدآور (responsibility statement) نوع رابطه پدیدآور را با منبع نشان می‌دادیم و حتی نوع رابطه بین منابع را ثبت می‌کردیم. چون رونویسی (Transcribe) می‌شد، امکان ثبت ارزش‌ها به شکل‌های گوناگونی وجود داشت. در آن صورت ماشین نمی‌توانست این‌ها را تشخیص بدهد و انسجام از بین می‌رفت. نشانگرهای رابطه‌ای مزایای زیادی دارند. فهرست‌نویس به دقت و با درایت آن‌ها را بررسی می‌کند و مشخص می‌کند بین منابع چه رابطه‌ای وجود دارد. دیگر، به دلیل بهره‌گیری از عبارت‌های استاندارد یکدستی پیش می‌آید. بنابراین، استفاده از نشانگرها بسیار ارزشمند است.

در ادامه دکتر طاهری به انواع روابط بافت کتابشناختی پرداخت و گفت: همانطورکه پیشتر نیز اشاره گردید، تاکنون 4 دسته روابط وجود دارند که در آردی‌اِی نیز به آن‌ها پرداخته شده است. دو نوع از این روابط بین منابع برقرار می‌شوند: رابطه سلسله مراتب یک شیء (اثر، بیان، نمود و مورد) که روابط اولیه (primary relationship) نام داشت و رابطه بین منابع  که رابطه ثانویه (Secondary relationship) نامیده می‌شد. دو نوع رابطه نیز در خصوص عامل‌ها مطرح است: نخست، رابطه عامل‌ها با منبع (پدیدآورنده، گردآورنده و جز آن‌ها) و دیگر، رابطه بین عامل‌ها با یکدیگر (مثل شخص عضو یک سازمان). در اصل، بین منابع و عامل‌ها این چهار رابطه را داریم.

رابطه پسین، رابطه همراهی (Accompany relationship) است. گاهی همراه یک اثر، آثار دیگری نیز وجود دارند و منابعی که همراه یک اثر منتشر می‌شود ممکن است به شکل پیوست و یا پی‌افزود بوده و یا خارج از اثر اصلی منتشر گردند. به‌عبارتی دیگر، منابع همراه یک اثر دو نوع هستند: مورد نخست، منابعی هستند که داخل خود آن منبع منتشر می‌شوند، مانند کتابی که از چندین کتاب تشکیل شده است و یا مجموعه داستان که دربرگیرنده چند داستان است. مورد دوم مواد همراه مثل لوح فشرده و یا نوار کاست هستند که در کنار منبع اصلی منتشر می‌شوند و نوع رابطه آن‌ها همراهی است. بدین معنا که همراه یکدیگر استفاده می‌شوند. لازم به ذکر است، دو اثر می‌توانند چندین نوع رابطه با یکدیگر داشته باشند. این کاملاً درست است.  به‌طور نمونه، یک لوح فشرده که همراه کتاب منتشر شده و دقیقاً محتوای کتاب را داراست، با کتاب دو رابطه همراهی و هم‌ارز دارد؛ چرا که کتاب و لوح فشرده آن محتوای یکسانی دارند. هنگامی که بخواهیم بین کتاب و لوح فشرده آن رابطه هم‌ارز نیز برقرار کنیم، باید برای لوح فشرده نیز پروفایل مجزایی ایجاد کنیم. در این صورت آن لوح فشرده نیز نمودی متفاوت از آن اثر یکسان به شمار خواهد آمد.

در ادامه دکتر طاهری با اشاره به بحث گردآوری‌ها در الگوی مفهومی ال‌آرام گفت: در ال‌آرام بحث گردآوری‌ها (Aggregations) مطرح شده است که انواع گوناگونی دارد. یک نوع آن‌ها افزوده (Augmented) است. در رویکرد جدید و بحث شیء محتوایی، نمایه‌ها، پی‌افزودها، چکیده و جز آن‌ها که در یک منبع آمده‌اند، می‌توانند جداگانه توصیف شوند و این‌ها چون همراه متن اصلی منتشر می‌شوند، با اثر اصلی رابطه همراهی داشته و یک نوع گردآوری (Aggregations) به شمار می‌آیند. پیش‌تر تصور بر این بود که چند کتاب و یا چند داستان که از پدیدآورندگان مختلف در یک مجلد آمده‌اند منابع گردآوری هستند. در انگلو-امریکن بررسی می‌شد که آیا این‌ها عنوان مشترک دارند یا خیر؟. انگلو-امریکن برای این نوع منابع چندین قاعده داشت و نیز برای آثاری که فاقد عنوان مشترک هستند قواعدی داشت. اگر عنوان مشترک داشتند، آن عنوان مشترک به‌منزله عنوان اثر ثبت می‌شد و هر یک از کتاب‌ها را به‌عنوان مندرجات ثبت می‌نمودیم و در کل شکل یک اثر را داشتند. اما اگر عنوان مشترک نداشته باشد، چون هر کدام آثار مختلفی هستند و از نظر محمل (Carrier) در یک جلد آمده‌اند، هر یک جداگانه فهرست‌نویسی شده و به یکدیگر پیوند یافته و از یادداشت به انضمام استفاده می‌شد. تفاوتی که الان وجود دارد این است که حتی برای یک کتابی که نمایه دارد، نمایه، چکیده، خلاصه، پی‌افزودها هم می‌توانند جداگانه فهرست‌نویسی شوند و به اثر پیوند بیابند و با آن رابطه کل و جزء و رابطه همراهی به‌طور همزمان داشته باشند. گردآوری‌ها چنین ویژگی‌هایی دارند. چکیده نیز بخشی از اثر اصلی است و در کنار دیگر اجزا همانند پی‌افزود، نمایه و یا واژه‌نامه و متن اصلی یک کل را شکل می‌دهند و با اثر اصلی رابطه کل و جزء دارند و رابطه همراهی نیز خواهند داشت؛ چرا که با متن و محتوای اثر با هم آمده‌اند. در پیوست J آردی‌اِی نیز بحث augmentation و پی‌افزودها بسیار مورد توجه قرار گرفته است. به‌طوری که چندین نشانگر رابطه‌ای برای انواع پی‌افزودها از جمله addenda، appendix، cadenza، راهنماها و جز آن‌ها درج شده است حتی فهرست (Catalogue) نیز افزوده‌ای به منبع است که به‌منزله بخشی از یک گردآوری در نظر گرفته می‌شود. به‌طور نمونه، در آخر کتاب، ممکن است فهرست ناشر نیز منتشر شود. پیش‌تر آن فهرست بخشی از کتاب محسوب نشده و در تعداد صفحات هم در نظر گرفته نمی‌شد. اما این بخش فهرست ناشر است و منتشر شده است. اگر مرکزی بخواهد برای این فهرست‌ها نیز پروفایل ایجاد کند با خود اثر، رابطه همراهی خواهد داشت. لازم به ذکر است رابطه Augmentation در سطح اثر به اثر (Work to Work) است.

در ادامه، دکتر طاهری در پاسخ به پرسش یکی از حضار در خصوص اولویت ثبت روابط در موجودیت‌ها گفت: ماهیت استانداردهای نوین بدین صورت است که بتوان در ماشین آنچیزی را که در جهان واقعی (در اینجا منظور بافت کتابشناختی) مطرح است، بازنمود کنیم. عملاً در عالم واقعی این اتفاق می‌افتد که دو موجودیت چندین رابطه با یکدیگر داشته باشند. لوح فشرده‌ای که انتهای کتاب است، هر دو نوع رابطه را دارد. این سیاستی است که ناشر داشته و ما در آن لوح فشرده محتوای همان کتاب را مشاهده می‌کنیم. این‌ها رابطه همراهی نیز دارند که باید حتما ذکر شود به خاطر اینکه می‌خواهیم نشان دهیم این ها با یکدیگر به کار می‌روند. در انگلو-امریکن نیز انتهای توصیف ظاهری و مشخصات فیزیکی عبارت «+ لوح فشرده» را ثبت می‌کردیم. در رویکرد نوین که برای لوح فشرده نیز یک پروفایل جدید به‌عنوان نمونه (Instance) ایجاد می‌کنیم، باید تعیین کنیم با دیگر نمونه‌های یک اثر چه رابطه‌ای دارد. از آنجایی که در بیشتر مواقع همان محتوا را داراست، نوع رابطه هم‌ارز خواهد بود.

سپس، دکتر طاهری به رابطه توالی پرداخت و گفت: نوع دیگری از روابط بین موجودیت‌ها، رابطه توالی (Sequential Relationship) است. فرض کنید دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی منتشر شده است و اکنون براساس نیاز تعدادی پیوست و مدخل‌های جدید به آن افزوده شده است که در آن منبع اصلی منتشر نشده‌اند. کاری که پیش‌تر انجام می‌شد این بود که پیوست‌هایی منتشر می‌کردند. یا رابطه‌ای که بین فروست‌های مختلف وجود دارد. دو منبعی که زیرمجموعه یک فروست هستند و این فروست پشت سر هم منتشر می‌شود، با یکدیگر رابطه توالی دارند. یا مجله‌ای که پیشتر با نامی دیگر منتشر می‌شد و اکنون تغییر نام داشته است نیز با رابطه توالی مشخص می‌گردد. کتابی که مرتب جلدهای جدیدی از آن منتشر می‌شود یا دایره‌المعارفی که جلدهای پسین آن به ترتیب منتشر می‌شوند، با هم رابطه توالی دارند و پشت سر هم منتشر می‌شوند. حتی ممکن است جلد اول کتاب را یک ناشر منتشر نماید و جلد دوم آن توسط ناشری دیگر چاپ شود. جلد دوم که ادامه جلد اول است با آن رابطه توالی دارد. سطوح این رابطه ممکن است متفاوت باشد. هم در سطح اثر داریم هم در سطح بیان یا نمود رابطه توالی مطرح است. در سطح اثر، نشانگرهایی مانند پیش از آن (Preceded) پس از آن (Succeeded) جذب (absorption)، جایگزینی (replacement)، تفکیک‌شده (Separated) روابطی هستند که توالی را نشان می‌دهند.

سپس، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به منابع دنباله‌دار گفت: یکی از منابعی که رابطه توالی در آن بسیار مطرح است،  منابع ادامه‌دار (Continuing resources) همانند پیایندها است. این منابع مثل مجله، فروست و یا مداخلی که به مرور منتشر می‌شوند منابع ادامه‌‌دار نام دارند. انواع گوناگونی از منابع ادامه‌دار مانند نشریات ادواری، پیایندها، دایره‌المعارف‌ها فروست‌ها و جز آن‌ها وجود دارند. با وجود ماهیت متفاوت هر یک از این منابع، رابطه توالی بین اجزای آن‌ها برقرار است. حتی پیوست‌های جدید کتابی چند جلدی، مانند دایره‌معارف‌ها، که انتشار آن سال‌ها به طول می‌انجامد، حالت توالی دارد.

منابع ادامه‌دار ممکن است در یک مقطعی تکمیل شوند، مثل دایره العارف‌ها که مشخص است در حرف «ی» تکمیل خواهند شد. هرچند این‌ها نیز تکمیل نمی‌شوند و مدام پیوست‌هایی به آن‌ها افزوده می‌شوند. مفاهیم جدیدی در هر حوزه علمی کشف می‌شوند و لازم است این‌ها منتشر شوند. در خصوص چگونگی ثبت روابط بین انواع این منابع می‌توان رویکردهایی خاص با توجه به خط‌مشی سازمان خود اتخاذ نمود. ثبت این نوع روابط مبحث جدیدی نیست؛ اما پیشتر در انگلو-امریکن برای ثبت روابط محدودیت داشتیم و ابزارهایمان محدود بودند. در بسترهای پیشین خیلی انعطاف وجود نداشت. اکنون بسترهای منعطفی آماده شده‌اند. در انگلو-امریکن قواعدی را نداشتیم که فقط یک پاراگراف از یک منبع را فهرست‌نویسی نموده و به منبع اصلی پیوند دهیم. مسئله مهم و قابل توجه این است که اکنون بسترهای نوین ثبت این نوع روابط را می‌دهند.

دیگر رابطه‌ای که در بافت کتابشناختی مطرح است، رابطه انتزاعی مادی است و دکتر طاهری با اشاره به این نوع از رابطه افزود: رابطه انتزاعی و مادی (Work relationship) جزء روابط باربارا تیلت نبود و او چنین رابطه‌ای را مطرح نکرده است. اما در الگوی مفهومی ال‌آرام و دیگر استانداردها نیز این نوع رابطه مطرح شده است. این رابطه مربوط به رابطه درون شئ و یا رابطه سلسله مراتب شیء (Primary relationship) است. همان رابطه WEMI (اثر، بیان، نمود و مورد) را نشان می‌دهد. این‌ها نیز با یکدیگر رابطه دارند که رابطه انتزاعی مادی نام دارد. این رابطه بین ماهیت انتزاعی اثر (Work) با بیان، نمود و مورد برقرار است. پیش‌تر عنوان قراردادی نشانگر این نوع از رابطه بود. اما اکنون در آردی‌اِی عنوان قراردادی وجود نداشته و عنوان اثر (Work title) همان عنوان قراردادی قلمداد می‌گردد.

در ادامه، دکتر طاهری افزود: در رویکردهای جدید به دلیل گسترش تعداد روابط بین موجودیت‌ها، روابط به نشانگرهای رابطه‌ای تبدیل شده‌اند. هر یک از نشانگرهای رابطه‌ای خود یک صفت هستند اما به دلیل اینکه از افزایش حجم کارفرم‌ها جلوگیری شود، از همین رویکرد نشانگرها استفاده می‌شود. نشانگرهای رابطه‌ای در پیوست‌های آردی‌اِی ارائه شده و عبارتی هستند که استفاده می‌شوند تا نشان دهند یک رابطه از چه نوعی است. به‌طور مثال، نشانگر رابطه‌ای مشخص می‌کند یک منبع «چکیده‌ای از (Abstract of)» یک منبع دیگر است. این چکیده افزون بر اینکه می‌تواند با اثر اصلی رابطه همراهی داشته باشد، می‌تواند رابطه اشتقاقی نیز داشته باشد، چراکه آن چکیده خلاصه‌ای از محتواست و از آن مشتق شده است.

در استانداردهای جدید ثبت یکدست روابط تسهیل شده است و امکان پشتیبانی از کارکرد کشف در فهرست‌ها به وجود آمده است. در ثبت آردی‌اِی (RDA Registry) امکان مشاهده صفات هر یک از موجودیت‌های آردی‌اِی فراهم شده است. از آنجایی که RDA Registry در بستر داده‌های پیوندی (Linked Data) توسعه یافته است، در آن ویژگی (Attribute) وجود ندارد و همه صفات به رابطه (Relationship) تبدیل شده‌اند. حتی صفاتی که به صورت ویژگی و رشته ارزش ثبت می‌نمودیم نیز به شکل رابطه ثبت می‌شوند.  هدف هم همین است. بیب‌فِریم بدین منظور توسعه یافته است که داده‌های کتابشناختی را در قالب داده‌های پیوندی بازنمود کند و مهمترین ویژگی و تفاوت آن با مارک و دلیل جایگزینی آن با مارک این بود که داده‌ها در محیط داده‌های پیوندی قرار بگیرند تا بتوان پیونددهی را تسهیل و تسریع بخشیده و هم روابط داخل بافت کتابشناختی و هم روابط خارج از بافت ثبت شوند. این رویکرد خیلی کمک می‌کند داده‌های آرشیوی و موزه‌ای در بافت وب معنایی قرار بگیرند و جزء دادگان‌های وب معنایی محسوب شوند. شکل ثبت صفات در RDA Registry بسیار مشابه با نشانگرهای رابطه‌ای آردی‌اِی است. وقتی رابطه‌ای ثبت می‌شود، حتما باید نوع آن مشخص شود.

 دکتر طاهری افزود: سطوح سلسله مراتبی شیء به صورت پیش‌فرض در نرم‌افزارهای مدیریت داده پیاده‌سازی می‌شوند و مانند رابطه ویژگی‌های مشترک نیازی به تلاش فهرست‌نویس نیست. نشانگرهای خاصی وجود دارند که روابط را نشان دهند به طور خاص در مورد اثر، نشانگرهایی همانند بیانی دارد (has Expression) و یا نمودی دارد (has Manifestation) موردِ (item of) وجود دارند که به‌طور دقیق رابطه بین این چهار سطح را نشان می‌دهد. اکنون این روابط به صورت پیش‌فرض در سیستم پیاده‌سازی می‌شوند. هر کدام از این سطوح پروفایل جداگانه‌ای دارند و می‌توان پروفایل مربوط به یک سطح خاص را انتخاب نمود. تفاوتی که بیب‌فِریم به نسبت ال‌‌آرام و آردی‌اِی دارد این است که سطح بیان را به‌منزله یک صفت در سطح اثر آورده است و بیان‌ها نیز در قالب اثر ثبت شده و به خود اثر پیوند می‌یابند. در پروژه پیاده‌سازی اف‌آربی‌آر (FRBR) در اُسی‌اِل‌سی نیز گزارش شد که یکی از مسائلی که در مارک مطرح است، دشواری ثبت سطح بیان است. بدین منظور، بیب‌فِریم نیز بیان را به‌منزله صفت در سطح اثر آورده است و با صفت بیان اثر (Expression of) ارتباط بین بیان و اثر را برقرار می‌نماید. به‌عبارتی دیگر، در بیب‌فِریم سه سطح اثر، نمود و مورد وجود دارد و به جای نمود نیز از واژه نمونه (Instance) استفاده می‌کند. یعنی در مقایسه با سطوح WEMI ال‌آرام، سطوح بیب‌فِریم به صورت WII هستند.

دکتر طاهری با اشاره به صفات رابطه‌ای در بیب‌فِریم، گفت: در بیب‌فِریم صفت شیء مرتبط (relatedTo) را داریم. دو صفت رابطه‌ای دیگر که در بیب‌فِریم رابطه را نشان می‌دهند، صفات relation و relationship هستند که بیشتر روابط کتاب با فروست خودش را نشان می‌دهند و یا رابطه فروست با یک شماره از فروست در این دو صفت ثبت می‌شوند. در شیء مرتبط می‌توان رابطه بین اثر، بیان، مورد، نمود و منابع مختلف را تعیین نمود. در این صفت نخست باید انتخاب کنیم با کدام منبع باید پیوند را برقرار کنیم. معمولا برای ثبت ارزش از شناساگر (ID) آن منبع استفاده می‌شود. این شناساگر می‌تواند درون سیستم (Internal) و یا خارج از سیستم (External) باشد؛ به‌شکلی که برای روابط خارج از سیستم می‌توان URI را ثبت کرد. کار دیگر این است که نوع نشانگر رابطه را نیز تعیین می‌کنیم. باید تعیین کنیم بین منابع چه رابطه‌ای وجود دارد و در اصلاح رابطه را گویاسازی نماییم. صفت شیء مرتبط در بیب‌فِریم تکرارپذیر است و می‌توان چند نوع رابطه را ثبت کرد. همانطور که اشاره گردید، ممکن است بین دو منبع چند نوع رابطه وجود داشته باشد. لازم به ذکر است، صفت شیء مرتبط به صورت یک فیلد lookup درج می‌شود که ارزش آن به صورت غیرمتنی (non-literal) از طریق جستجو در دیگر پایگاه ثبت می‌شود، اگر از طریق جستجو ارزش مورد نظر یافت نشد، این فیلد قابلیت این را دارد که در آن تایپ شود؛ چرا که ممکن است بخواهیم پیوند منبع مورد نظر را با منبعی در سازمانی دیگر، به‌طور مثال، بین یک کتاب در کتابخانه آیت‌الله بروجردی با یک منبع در کتابخانه ملی برقرار کنیم. در اصل، یکی از ویژگی‌های جدید نظام‌های نوین مدیریت داده این است که ثبت ارزش‌ها در صفات هم به صورت رشته و هم غیرمتنی و نیز ترکیبی امکان‌پذیر است.

در بخش پایانی جلسه نیز چگونگی ثبت روابط در برخی نرم‌افزارهای مرتبط نشان داده شد. جلسه آتی این دوره به بحث رویکرد ثبت روابط در استانداردهای فراداده‌ای اختصاص خواهد یافت.

گزارش: نگین شکرزاده هشترودی