تبیین جایگاه دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی

 به گزارش لیزنا، دکتر مهدی محمدی، عضو هیات علمی گروه آموزشی علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم، با هدف مطالعه وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی‌های جهانی و همچنین راهکارهای اجرایی برای دانشگاه ها جهت پیوستن به این نوع رتبه‌بندی‌ها و یا ارتقاء بخشیدن به جایگاه خود با دکتر جعفر مهراد، استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز و موسس پایگاه استنادی جهان اسلام ISC ، گفتگو کرده است. 

این گفتگو در ادامه آمده است:

 محمدی:  آقای دکتر لطفا وضعیت موجود و راه‌های ارتقای رتبه دانشگاه‌های کشور را برایمان توضیح دهید. همان طوری که جنابعالی می‌دانید، چندین سال است که دانشگاه‌ها در همه سطوح، پزشکی و غیر پزشکی، صنعتی و غیر صنعتی، دانشگاه‌های مادر و دانشگاه‌های جوان همه تلاش می‌کنند که با ارتقای کیفیت و سرمایه‌گذاری در بخش تحقیقات جایگاه خود را، هم در سطح ملی و هم در سطح بین‌المللی، بهبود بخشند. خیلی‌ها موفق هستند و دانشگاه‌های دیگر می‌کوشند وضعیت خود را به طرز مثبتی تغییر داده و در مسیر درست تر حرکت کنند.

دکتر مهراد: بسیار خوب. طبق همین سوال نخست، اجازه دهید براساس اطلاعاتی که دارم از جایگاه دانشگاه‌های ایران در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی، یک بررسی کلی و تحلیلی همه جانبه ارایه دهم. از نظر من دانشگاه‌های ایران در سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی به ویژه در زمینه‌های تخصصی مانند مهندسی، پزشکی و علوم طبیعی داشته‌اند. این یک واقعیت انکارناپذیر است. موسساتی مانند دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه صنعتی شریف یا دانشگاه صنعتی امیرکبیر در رتبه‌بندی‌های برجسته‌ای مانند رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی QS, آموزش عالی تایمز (THE)  و رتبه‌بندی آکادمیک دانشگاه‌های جهان (ARWU), که در ایران این را بیشتر به نام رتبه‌بندی شانگ‌های می‌شناسند، رتبه‌های قابل قبولی بدست آورده‌اند و در جمع دانشگاه‌های ممتاز قرار دارند. مثلا، زیر رتبه ١٠٠٠، ایران در حدود ٢٠ دانشگاه برتر دارد. رتبه  تعدادی از دانشگاه‌های پایتخت در همین رتبه‌بندی تایمز سال ٢٠٢۴ زیر ۵٠٠ است. رتبه‌بندی تایمز را مرور می‌کردم دیدم که دانشگاه شما یعنی دانشگاه قم در معیار چشم انداز بین‌المللی امتیاز قابل توجهی کسب کرده است. باید کوشید. همین تلاش و کوشش همه جانبه است که در سال ٢٠٢۴ میلادی، بیش از ٧٠ دانشگاه کشور در جمع دانشگاه‌های ممتاز جهان دیده می‌شود. منتها لطفاً توجه کنید که رقابت بسیار زیاد و حتی در بین کشورهای منطقه نیز این رقابت بسیار شدید است. وجود دانشگاه‌های برتر در امارات متحده عربی و یا در عربستان سعودی، حتی قطر در منطقه، نتیجه سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی است که دولت‌ها و دانشگاه‌ها برای رسیدن به جایگاه‌های برتر  بعمل می‌آورند. فرصت کردم به این نکات مهم خواهم پرداخت.

دکتر محمدی: آن گونه که می‌بینم نظرتان نسبت به رتبه تعدادی از دانشگاه‌های کشور مثبت است، لطف کنید نقاط قوتی را که دانشگاه‌های ایران دارند تشریح بفرمایید.

دکتر مهراد: بسیار خوب! نقاط قوت دانشگاه‌های ایران کم نیست، بلکه قابل توجه هم است. به اعتقادم مهمترین نقطه قوت دانشگاه‌های کشور، خروجی تحقیقات قوی است. دانشگاه‌های ایران سهم قابل توجهی در تحقیقات جهانی به ویژه در فناوری نانو، هوش مصنوعی و علوم پزشکی دارند. تعداد انتشارات بالا هم از نقطه قوت دانشگاه‌های ایران است. با ابتکارات دولتی، دانشگاه‌های ایران به حجم بالایی از انتشارات نمایه شده در اسکوپوس و وب او ساینس دست یافته‌اند. اختراعات تقریبا در دانشگاه‌های بزرگ کشور، حتی در دانشگاه‌هایی مانند صنعتی اصفهان یا نوشیروانی بابل نهادینه شده است که این‌ها برای کسب امتیاز و اخذ رتبه‌های برتر اهمیت دارند. به اعتقادم، و طبق نتایج ملموس و عینی، برخی از دانشگاه‌های کشور در زمینه‌های تخصصی هم سرآمد هستند و به دلیل مشارکت‌های دانشگاهی متمرکز، این دانشگاه‌ها از اعتبار و رتبه‌های بالایی برخوردارند

دکتر محمدی: خوشحال هستم که مطالب مفیدی را راجع به دانشگاه‌های کشور می‌شنوم. با این حال، دانشگاه‌های کشور حتما با چالش‌هایی هم مواجه هستند، لطفاً اگر مایل باشید مهمترین چالش‌ها را بیان بفرمایید: 

دکتر مهراد: مهم‌ترین چالشی که دانشگاه‌های ایران با آن مواجه هستند رویت‌پذیریِ بین المللیِ کم است. علیرغم نقاط قوت در تحقیقات، دانشگاه‌های ایران به دلیل همکاری‌های محدود با موسسات بین‌المللی، شناخت بین المللی از دانشگاه‌های کشور، که مورد انتظار است، بسیار کم است. فرصت‌های مطالعاتی محدود است، شرکت در کنفرانس‌ها محدودیت دارد، دعوت از اعضای هیات علمی دانشگاه‌های تراز اول جهان برای همکاری‌های جهانی در حد بسیار نازلی قرار دارد. آنچه که اکنون مشاهده می‌کنم، به استثنای موارد خیلی اندک، همکاری با کشور‌های منطقه است که در اولویت قرار دارند. این خیلی خوب است ولی کافی نیست. در راستای همین چالش نخست، تحرک محدود دانشجویان و اساتید قابل ذکر است. اعتقاد دارم که چالش‌های سیاسی و اقتصادی، ثبت نام دانشجویان بین‌المللی و برنامه‌های تبادل استاد و دانشجو را محدود کرده است. چالش سوم را توجه ناکافی بر کیفیت تدریس می‌دانم. سیستم‌های رتبه‌بندی مانند کیو اس و تایمز بر کیفیت تدریس تأکید دارند. می‌دانم نظارت‌های درون دانشگاهی و ارزیابی‌های برون دانشگاهی از موسسات آموزش عالی کشور صورت می‌گیرد، اما متاسفانه نتایج تطبیقی حاصل از این ارزیابی‌ها هرگز به نظام‌های رتبه‌بندی گزارش نمی‌شود. آخرین چالش، به نظرم بودجه و منابع مالی ناکافی است. محدودیت‌های اقتصادی موجود، سرمایه‌گذاری در امکانات پیشرفته، آزمایشگاه‌ها و مراکز نوآوری را محدود کرده است.

دکتر محمدی: استاد! چه راه‌هایی را برای بهبود رتبه‌بندی پیشنهاد می‌کنید؟

دکتر مهراد: برای این که دانشگاه‌های ایران را در بین موسسات آموزش عالی برتر جهانی قرارداد، می‌خواهم نظر شما را به بخش‌های کلیدی بهبود جلب کنم. پنج و شش راه کلیدی به نظرم می‌رسد. ممکن است این بخش از مصاحبه قدری طولانی شود. شما می‌توانید نکات برجسته را فهرست‌وار  تدوین و ارائه کنید:

  ١- در وهله اول، تقویت همکاری‌های بین المللی بسیار مهم است.

 این همکاری می‌تواند شامل پروژه‌های تحقیقاتی مشترک با دانشگاه‌های عمده و معتبر دانشگاه‌ها در تعداد مشخصی از کشورهای پیشرفته  و در حال توسعه باشد. منتها تأکیدم بیشتر روی کشورهای پیشرفته است. 

بعد، برنامه‌های تبادل را باید بهای بیشتری داد. برنامه‌های قوی تبادل استاد و دانشجو برای تقویت تعامل جهانی و اشتراک دانش را باید ایجاد کنید. به جز تعدادی کشورهای هدف، آن هم از بعد سیاسی، این برنامه درباره سایر کشورها به ویژه کشورهای پیشرفته با دانشگاه‌های تراز اول جهان اجرا نمی‌شود. 

در همین راستا، اهمیت مشارکت دانشگاه‌ها را در شبکه‌های جهانی نباید دست کم گرفت. دانشگاه‌ها باید به طور فعال در سازمان‌ها و کنفرانس‌های دانشگاهی بین المللی شرکت کنند. 

٢- در وهله دوم، بعد از تقویت همکاری‌های بین‌المللی، افزایش تاثیر پژوهش را باید جدی گرفت. این کار، مستلزم کار بر روی انتشارات با کیفیت بالا در مجلات سطح بالا با ضریب تاثیر بالا است. یعنی، باید کیفیت بیش از کمیت مورد توجه برنامه‌ریزان سیاست‌های آموزش عالی کشور باشد. 

موضوع بعد که می‌توانم ذیل افزایش تاثیر پژوهش قرار دهم تحقیقات بین رشته‌ای است. باید طوری سیاست‌گذاری کرد که تحقیقات بین رشته‌ای برای بررسی چالش‌های جهانی مانند تغییرات آب و هوا و سلامت عمومی تشویق و ترغیب شود. طبیعی است اجرای این برنامه‌ها مستلزم سیاست‌های روشن و مشوق‌های علمی پژوهشی است.

آخرین مورد، ذیل تاثیر پژوهش، مربوط به نوآوری و ثبت اختراع است. تجاری‌سازی تحقیقات و ثبت اختراعات برای افزایش تاثیر اجتماعی اولویت دارد.

٣- در وهله سوم، چاره‌ای نیست جز این که استانداردهای آموزشی در دانشگاه‌های ایران بهبود پیدا کنند.

 در این بین، برنامه‌های توسعه اعضای هیات علمی اهمیت زیادی دارد. اعضای هیات علمی را باید در دانشگاه‌ها در مورد روش‌ها و فناوری‌های نوین تدریس آموزش داد. این کاری است که دیده‌ام در دانشگاه شیراز اجرا می‌شود و برای استادان جوان تازه کار، راه و روش تدریس و تحقیق آموزش داده می‌شود. از بقیه دانشگاه‌ها خبر ندارم. مهم نیست، آنچه اهمیت دارد دانشگاه‌ها باید از این موضوع به طور جدی حمایت کنند.

 در بحث استانداردهای آموزشی، نباید از نوسازی برنامه‌های درسی، غافل بود. دانشگاه‌های کشور چاره‌ای ندارند جز این که برنامه‌های درسی خود را به طور منظم به روز کنند. نوسازی برنامه‌های درسی از این جهت مهم است که تضمین می‌کند تا دانشجویان به مهارت‌ها و دانش لازم برای موفقیت در دنیای به سرعت در حال تغییر،  خود را آماده کنند. شما خودتان در دانشگاه قم تشریف دارید و می‌دانید که پیوسته، در خبرها از ضرورت مهارت آموزی دانشجویان و ارتباط دانشگاه با صنعت صحبت می‌شود. انجام موفقیت آمیز این رویکردها، به تجدیدنظرهای ضروری و بهنگام در برنامه‌های درسی بستگی دارد. صنعت به این راحتی ارتباط برقرار نمی‌کند و دانشجو نمی‌پذیرد. 

نکته مهم دیگری هم در این مورد وجود دارد و آن بازخورد دانشجویان است که دانشگاه‌ها باید برای اصلاح مداوم شیوه‌های تدریس از دانشجویان استفاده کنند. استفاده از بازخورد، به اساتید فرصت می‌دهد تا از چگونگی مطالب، سبک تدریس و پویایی کلی کلاس آگاهی لازم بدست آورند. با جمع‌آوری بازخوردها، استادان می‌توانند جنبه‌های خاصی از تدریس  و کارهای عملی خود را که ممکن است باعث سردرگمی یا مانع یادگیری دانشجویان شود، مشخص کنند. 

۴- در وهله چهارم، جذب استعدادهای بین المللی مهم است. 

واگذاری بورس‌های تحصیلی برای دانشجویان بین‌المللی در این مقوله می‌گنجد. بورس‌های تحصیلی باید رقابتی باشد. دانشگاه‌ها باید ترتیبی اتخاذ کنند که برای جذب دانشجویان با زمینه‌های مختلف، بورس تحصیلی را رقابتی کنند. وقتی بورس تحصیلی رقابتی باشد دانشگاه‌ها می‌توانند دانشجویانی جذب کنند که استعدادهای استثنایی از خود نشان می‌دهند و این برای ارتقای سطح دانشگاه و بروندادهای علمی آن اهمیت دارد.

نکته مهم دیگری نیز است که برای رتبه‌بندی‌های جهانی حایز اهمیت است و آن بازاریابی جهانی است. برای اینکه آگاهی در مورد نقاط قوت دانشگاه‌های ایران افزایش یابد، این دانشگاه‌ها باید روی برندسازی و اطلاع‌رسانی سرمایه‌گذاری کنند. در این زمینه دانشگاه‌ها می‌توانند از استراتژی‌هایی مانند بازاریابی رسانه‌های اجتماعی، مشارکت تاثیرگذار، تبلیغات پولی در سراسر پلتفرم‌ها، ایجاد هویت برند قوی، حمایت مالی از رویدادها و اجرای برنامه‌های رهبری فکری برای ایجاد تصویری مثبت از دانشگاه‌ها استفاده بعمل آورند.

و نکته آخر در حوزه ارتباطات بین المللی، برنامه‌های دو زبانه است. با جذب استعدادهای برتر و اجرای برنامه‌های تبادل استاد و دانشجو، تدریس به زبان انگلیسی لازم است به طور جدی مورد توجه قرار گیرد.

۵- در وهله پنجم، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تسهیلات قرار دارد: آزمایشگاه‌های مدرن برای حمایت از تحقیقات و اکتشافات علمی، پردیس‌های هوشمند برای ارتقای تجربه کلی یادگیری و ابتکارات پایداری برای همسویی با اهداف پایداری جهانی.

۶- تطبیق با معیارهای رتبه‌بندی هم نکته آخر است که یادآوری می‌کنم. 

رشته علم سنجی در تعدادی از دانشگاه‌های ایران دایر است و دانشجو تربیت می‌کنند. باید از این فارغ‌التحصیلان استفاده کرد. این‌ها، روش شناسی‌های رتبه‌بندی‌های عمده مانند کیو اس، تایمز و شانگهای را می‌شناسند و به راحتی می‌توانند در برقراری ارتباط و انتقال اطلاعات برابر با معیارها و شاخص‌ها اقدام کنند.

 دکتر محمدی: استاد بسیار سپاسگزارم. نکاتی را که در این گفتگو مطرح کردید همه و همه مهم است. می‌دانم خسته شدید.  در جمع‌بندی، خواهش می‌کنم،  نکاتی را که باز ضروری می‌دانید بیان بفرمایید:

دکتر مهراد: خواهش می‌کنم. ببینید! برای دانشگاه‌های ایران، اولویت‌‌بندی زمینه‌هایی مانند شهرت دانشگاهی، شهرت کارفرما، تاثیر استناد و بین‌المللی شدن اهمیت زیادی دارد. در حالی که می‌بینیم، دانشگاه‌های ایران در زمینه‌های خاص، انعطاف‌پذیری و پتانسیل خود را نشان می‌دهند، دستیابی به جایگاه برتر در سطح جهانی، نیازمند رویکرد چندوجهی است. دانشگاه‌های کشور با تقویت همکاری‌های بین‌المللی، اولویت‌بندی کیفیت تحقیقات و همسویی با معیارهای رتبه‌بندی جهانی، می‌توانند جایگاه جهانی خود را ارتقاء دهند. در نهایت تمرکز استراتژیک بر نواوری، فراگیری و پایداری  تضمین می‌کند که دانشگاه‌های کشور به رتبه های بالاتر صعود کرده و به پیشرفت علمی و اجتماعی بین المللی کمک کنند.

 دکتر محمدی: استاد! از وقتی که صمیمانه در اختیار من قرار دادید از شما سپاسگزارم. در مورد پژوهش، سنجش و ارزیابی هم اجازه می‌خواهم که در فرصتی دیگر با هم گفتگو کنیم. اگر اجازه بفرمایید حتما تماس خواهم گرفت.

 دکتر مهراد: من هم از شما قدردانی می‌کنم. برای مصاحبه‌های دیگر، که مورد نظرتان است، تماس بگیرید اقدام خواهم کرد.

پیش از این دکتر محمدی گفتگویی  با دکتر جعفر مهراد با عنوان رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی؛ مروری بر رتبه‌بندی تایمز انجام دادند.