داخلی
»سخن هفته
لیزنا؛ حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان : در نگارش آثار علمی دانشگاهی، نگاه همه جانبه به موضوع و نیز استفاده از مرتبط ترین مطالب یک اصل مهم به شمار می رود. گاهی در نگارش آثار علمی نویسندگان دانشگاهی مشاهده می شود که نویسندگان در استناد به آثار به زبان فارسی خست به خرج می دهند و همه یا بخش عمده استنادهای اثرشان به زبان انگلیسی است؛ در حالی که گاهی در آن موضوع منابع اطلاعاتی معتبر کافی به زبان فارسی وجود دارد. اگر با نگاه آسیب شناسانه به این مساله نگاه شود، اولین اشکال را می توان در سوگیری نویسندگان اثر دانست. در واقع نویسنده یا پژوهشگری که این رویه را در پیش گیرد، دیگر نام نویسنده واقعی را نمی تواند داشته باشد؛ چرا که اصل مهم و ضروری در نگارش علمی، عدالت در انتخاب و استفاده از مطالب دیگر اندیشمندان است.
اخیرا کتابی در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی را مطالعه کردم که همه منابع آن (حدود 80 منبع) به زبان انگلیسی بود (قبلا نیز چنین مواردی دیده بودم) و حتی «فهرست منابع برای مطالعه بیشتر» نیز چنین وضعیتی داشت. البته برای اطمینان بیشتر آن را از این حیث بررسی کردم که شاید منابع فارسی نیز به انگلیسی ترجمه شده باشد که چنین نیز نبود. وقتی متن اثر را نیز مطالعه کردم عین یا نزدیک همین مطالب در منابع فارسی زیادی نیز وجود داشت و برخی آن منابع اطلاعاتی هم بسیار سلیس و همراه مثال بودند. در واقع نویسندگان می توانستند همین مطالب را از منابع فارسی استخراج کرده و به منابع فارسی مذکور استناد نمایند اما چنین نکرده بودند.
حال این سوال پیش می آید که آیا از نظر نویسندگان این کتاب، زبان فارسی، زبان علمی نیست؟ آیا مبنای اعتبار و عدم اعتبار یک مطلب نوع زبان و مکان جغرافیایی اثر منتشر شده است؟ آیا این تصور برای نویسندگان وجود داشته است که اگر فهرست منابع اثرش کاملا انگلیسی باشد باعث اعتبار بیشتر اثرشان خواهد شد؟ آیا نویسندگان می خواستند قدرت خود را در تسلط به زبان انگلیسی به رخ دیگران بکشانند؟ آیا استناد به مقاله، کتاب، پایان نامه و... به زبان فارسی کسر شان نویسندگان بوده است؟ از نظر نگارنده این نوشتار هیچ پاسخ منطقی نمی توان برای این سوالات داشت؛ چرا که یک اثر به زبان فارسی در فهرست منابع نیز وجود نداشت.
مبنای استناد دهی به سایر آثار علمی
از نظر علمی، آنچه مبنای استناد است ارتباط آن مطلب با موضوع مدنظر نویسنده می باشد. در عین حال باید دید نویسندگان با چه زبان هایی آشنا هستند. برای مثال یک نویسنده دانشگاهی در ایران، زبان فارسی (زبان ملی) را قطعا می داند؛ و با زبان انگیسی نیز به عنوان زبان بین الملل معمولا آشنا است. بنابراین در فهرست منابع اثر این نویسنده باید مطالب به هر دو زبان یافت؛ مگر اینکه واقعا مطلبی به آن زبان وجود نداشته باشد (که امروزه چنین چیزی معمولا بعید است). حتی اگر منبع به زبان انگلیسی در فهرست منابع نباشد توجیه بیشتری دارد تا برعکس آن اتفاق بیفتد.
با مثال دیگر مطلب را بیشتر شرح می دهم. فرض کنید شما به عنوان یک عضو هیئت علمی در دانشگاه مشغول به کار هستید و رشته تحصیلی شما نیز تاریخ و زبان مادری شما نیز آذری می باشد. باید گفت اگر نویسنده قصد داشته باشد کتابی راجع به تاریخ ایران بنویسد؛ انتظار می رود در فهرست منابع، منابع اطلاعاتی به چه زبان هایی دیده شود: زبان مادری (آذری)، زبان ملی (فارسی) و زبان بین الملل (انگلیسی). این نویسنده باید مطالب علمی به 3 زبان را جستجو نماید و در صورت وجود مطلب و نیز مرتبط بودن از آنها استفاده نماید تا حق مطلب را ادا کرده باشد. عجیب است که گاهی برخی نویسندگان توجهی به زبان ملی و زبان مادری خود در نگارش آثار علمی ندارند.
تبعات منفی به توجهی و عدم استناد به آثار علمی به زبان فارسی
به طور کلی بی توجهی و عدم استناد به آثار علمی به زبان فارسی می تواند عاملی برای تضعیف فرهنگ و دانش بومی کشور باشد. در ادامه برخی این مشکلات به طور اخص ذکر می شود:
نتیجه گیری
امروزه مرزبندی در جهان علم معنا ندارد. مطلب به هر زبان، جغرافیای خاص، کشور، نژاد و...باشد و متناسب با مطلب مد نظر نویسنده باشد و در عین حال معتبر و با کیفیت باشد بهتر است مورد استناد قرار گیرد. اگر نویسنده ای در اثر علمی خود عمدا زبان خاصی را مد نظر قرار ندهد و این به ویژه در خصوص زبان ملی باشد عملی غیر علمی و غیر اخلاقی خواهد بود. کتابداران و اطلاع رسانان که خود پیشرو در مباحث تولید، ارزیابی و اشاعه اطلاعات/دانش و علم و نیز مباحث علم سنجی و استناد دهی هستند باید الگوی مناسبی در کاهش این نوع سوگیری ها باشند و نه تنها از این امر پرهیز کنند، بلکه به آموزش اصول دقیق استناددهی به کاربران (نویسنده، عضو هیئت علمی، دانشجو، پژوهشگر و...) در این رابطه نیز بپردازند. به نظر می رسد بازتعریفی از ویژگی های یک اثر علمی باکیفیت، بازنگری در شیوه ارزشیابی آثار علمی نویسندگان، و نیز آموزش نویسندگان تا حد زیادی می تواند مسیر درست و دقیق استناددهی را برای اهالی قلم ترسیم نماید.
اشرفی ریزی، حسن. «عدالت در استناددهی از منظر زبان منبع در نگارش آثار دانشگاهی » سخن هفته لیزنا، شماره 611، 18مهرماه ۱۴۰۱
با تشکر از طرح مسئله.