ضرورت تجدید نظر در برنامه‌های درسی علم اطلاعات و دانش‌شناسی (١)

دکتر جعفر مهراد استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار لیزنا در باره ضرورت تجدید نظر در برنامه‌های درسی علم اطلاعات و دانش شناسی گفت: علم اطلاعات و دانش شناسی یک حوزه پویا و در حال تحول است که به نیازها و انتظارات در حال تغییر جامعه اطلاعاتی پاسخ می دهد. آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی نقش مهمی در آماده سازی کتابداران و متخصصان علم اطلاعات دارد که می توانند مدیریت، سازماندهی و دسترسی به انواع مختلف منابع و خدمات اطلاعاتی را فراهم کنند.

وی تصریح کرد: با این حال، آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی با چالش ها و مشکلات بسیاری مواجه است، مانند حفظ آخرین تحولات و روند در این حوزه، پاسخگویی به خواسته های متنوع و در حال تغییر کارفرمایان و کاربران و اطمینان از کیفیت و ارتباط برنامه‌های درسی. بنابراین، تجدیدنظر در برنامه های درسی، آن هم تقریباً بعد از ١٠ سال، برای آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی به منظور حفظ استاندارد ها و شایستگی های خود و انطباق با محیط اطلاعاتی در حال تغییر ضروری است.

 دکتر مهراد افزود: تجدیدنظر در برنامه درسی را یک فرایند سیستماتیک و مداوم می دانم که هدف آن بررسی، بروزرسانی و بهبود برنامه های درسی علم اطلاعات و دانش شناسی است. برنامه درسی مجموعه ای از دوره ها، روش ها و نتایج است که برنامه آموزشی را در دسترس دانشجویان علم اطلاعات و دانش شناسی قرار می دهد. مهمتر از همه، تجدید نظر در توسعه برنامه درسی با این هدف انجام می گیرد که این برنامه بازتابی است از نیازهای فعلی و آینده و چالش های موجود در این رشته که دانشجویان را با دانش، مهارت ها و نگرش هایی که برای کار حرفه ای آن ها مورد نیاز است، آماده می کند.

به گفته موسس ISC  بسته به اهداف تجدید نظر، رویکرد ها و روش های مختلفی برای تجدید نظر در توسعه برنامه درسی در آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی وجود دارد. برخی از روش های رایج عبارتند از:

١- نیاز سنجی: این روش شامل شناسایی و تجزیه و تحلیل نیاز ها و انتظارات ذینفعان مانند دانشجویان، استادان ، کارفرمایان و به طور کلی جامعه است. نیاز سنجی می تواند به تعیین و شناسایی شکاف ها و ضعیف های برنامه درسی فعلی کمک کند.

٢- معیار: این روش شامل مقایسه و ارزیابی برنامه درسی موجود با برنامه های درسی مشابه یا نمونه در سطح بین‌المللی است. توجه داشته باشید که برنامه های درسی کمیته برنامه‌ریزی وزارت عتف متمرکز بود. از این رو، یادگیری از بهترین شیوه ها و تجربیات برنامه های دیگر، به ویژه در کشورهای پیشرفته ضروری می باشد.

٣- تجزیه و تحلیل SWOT: این روش شامل بررسی عوامل داخلی و خارجی است که بر برنامه درسی تاثیر می گذارند، مانند نقاط قوت، ضعف و فرصت ها و تهدیدات. تجزیه و تحلیل SWOT می تواند به ارزیابی وضعیت فعلی و عملکرد برنامه درسی و شناسایی اولویت ها و استراتژی های تجدیدنظر کمک کند.

۴- مدل طراحی: این روش شامل پیروی از یک مدل سیستماتیک و ساختار یافته برای فرایند طراحی برنامه درسی مانند مدل ADDIE ( تجزیه و تحلیل، طراحی، توسعه، پیاده سازی و ارزیابی) است. مدل طراحی این اطمینان را به وجود می آورد که تجدید نظر در برنامه‌های درسی براساس یک چارچوب روشن و منطقی انجام شده و از اصول و استانداردهای طراحی آموزشی پیروزی کرده است.

وی تصریح کرد: در حال حاضر، تجدید نظر در توسعه برنامه درسی علم اطلاعات و دانش شناسی مهم و ضروری است، زیرا بعد از گذشت یک دهه از فعالیت های کمیته برنامه‌ریزی وزارت عتف، اگر چنین کاری انجام گیرد می تواند به افزایش کیفیت و اثر بخشی برنامه های درسی کمک کند و این اطمینان حاصل شود که برنامه های درسی در هر دوره، نیاز ها و انتظارات رشته را برآورده می کنند. معتقدم که در تجدید نظر در برنامه‌های درسی از یک رویکرد مشترک و مشارکتی، مانند کمیته برنامه‌ریزی وزارت عتف استفاده شود که این شامل ورودی و بازخورد از همه ذینفعان و یک رویکرد مداوم و انعطاف پذیر برای ارزیابی و توسعه خواهد بود.

موسسISC ادامه داد: در اینجا و در این تجدید نظر توجه ام اساسأ معطوف به توسعه برنامه های درسی ارشد و دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی است. دوره کارشناسی مستلزم یک بحث جداگانه است که به آن هم به زودی خواهم پرداخت. در هر صورت، برنامه ارشد و دکتری در بخش «علم اطلاعات»، معمولاً شامل ساختار برنامه هایی برای پوشش مفاهیم اصلی مانند سازمان اطلاعات، بازیابی، تجزیه و تحلیل و مدیریت است. اجزای کلیدی در این برنامه شامل درس های زیر است:

- سیستم های اطلاعاتی؛

- مدیریت پایگاه داده؛

- سیاست و اخلاق اطلاعات؛

- طراحی تجربه کاربر؛

- بازیابی اطلاعات؛

- معماری اطلاعات؛

- فناوری های وب؛

- کتابخانه های دیجیتال؛

- امنیت اطلاعات؛

- داده کاوی؛

- تعامل انسان و کامپیوتر؛

- روش های پژوهشی پیشرفته؛

- و فناوری‌های نوظهور.

با تکامل یافتن برنامه درسی،  و توجه به روند صنعت که منظورم انقلاب صنعتی چهارم است، از جمله هوش مصنوعی و تجزیه و تحلیل داده‌ و امنیت سایبری، این اطمینان  بوجود می آید که فارغ‌التحصیلان علم اطلاعات و دانش شناسی اکنون برای رشته در حال تحول آماده می شوند. علاوه براین، تجربیات عملی، کارورزی و پروژه های تحقیقاتی نیز به سهم خود مهارت های عملی و قابلیت های پژوهشی را افزایش می دهد. این درس ها که در ابعاد مختلف «علم اطلاعات» است، پایه ای را بوجود می آورند که هم جنبه های فنی و هم نظری رشته را پوشش می دهند. درس های تخصصی نیز ممکن است براساس علایق دانشجو در بخش های تخصصی تر ارایه شود.

دکتر مهراد افزود: در این برنامه ریزی نکته ای وجود دارد و آن بخش «دانش شناسی» رشته است که معمولا از آن غفلت می شود.

وی ادامه داد: علم اطلاعات و دانش، رشته های پویا و بهم پیوسته ای هستند که در درک مدیریت و استفاده از اطلاعات و دانش، در جهان به طور فزاینده پیچیده و دیجیتال ما نقش محوری دارند. به نظر می رسد قلمرو «علم اطلاعات» روشن تر است، در مورد «دانش شناسی» توضیح بیشتری می دهم. «دانش شناسی» یا «مطالعات دانش»، به عنوان یک رشته مکمل، به جنبه های عمیق تر چگونگی کسب، پردازش و استفاده از دانش می پردازد. درک چگونگی ایجاد، انتقال و تبدیل دانش برای بهینه سازی عملکرد سازمانی و رشد فردی بسیار مهم است. سازمان ها با شناخت ارزش استراتژیک دانش، اغلب از شیوه های مدیریت دانش برای افزایش نوآوری، حل مسأله و کارایی کلی استفاده می کنند.

بنیانگذار مرکز سابق منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری در پایان این گفتگو بیان کرد: هم افزایی بین علم اطلاعات و مدیریت دانش در تلاش های مشترک آن ها برای مقابله با چالش های ناشی از انفجار اطلاعات مشهود است. سعی می کنم رابطه علم اطلاعات و مدیریت دانش و هم افزایی آن دو را بیشتر توضیح دهم. در این مورد به گفتگوی دیگری نیاز است. در این گفتگو، به توسعه برنامه درسی این حوزه هم خواهم پرداخت.