داخلی
»مطالب کتابداری
»ستاد خبری ۲۵
کتابخانه‌های مدارس؛ آنچه که هست، آنچه که باید باشد
به گزارش لیزنا (ستاد خبری بیست و پنجمین هفته کتاب ایران)، محبوبه نجف‌خانی، مترجم کتاب‌های کودک و نوجوان، به مناسبت هفته کتاب وضعیت کتابخانه‌های مدارس را مورد بررسی قرار داده است.
در یادداشت نجف‌خانی آمده است:
صحبت از کتابخانه که می‌شود، ناخودآگاه سالنی وسیع با نور مناسب، پنجره‌هایی بزرگ برای تهویه هوا، سیستم سرمایش و گرمایش، قفسه‌های تا سقف پر از کتاب‌های چاپی و دیجیتالی، تجهزات مدرن و روزآمد، از جمله کامپیوتر با اینترنت پرسرعت و دستگاه چاپگر، کتابدارانی متخصص و آموخته کتابداری، میز و صندلی‌های محکم و زیبا و راحت و قابل جابه‌جایی، در ذهنمان مجسم می‌شود. شاید این نوع کتابخانه‌ها را در فیلم‌ها زیاد دیده باشیم. اما متاسفانه، کتابخانه‌های کشور ما با چنین کتابخانه‌های آرمانی فاصله زیادی دارد؛ دست کم، با کتابخانه‌های آموزشگاهی.
هدف از نوشتن این مقاله، بررسی وضعیت کیفی کتابخانه‌های مدارس ایران است. بنده با توجه به تجربه ده سال فعالیت در جایگاه معلم کتابخوانی و مشاور و مسئول تجهز کتابخانه در یکی از مدارس تهران و مدت بیست و سه سال به عنوان مترجم و عضو شورای کتاب کودک و انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، به بعضی از مدارس دولتی و غیرانتفاعی مناطق مختلف تهران و حتی شهرستان دعوت شده و وضعیت کتابخانه‌های مدارس را از نزدیک دیده‌ام.
متاسفانه در ساختار مدارس ما هچ جایگاهی برای کتابخانه تعریف نشده است. از این رو، در نقشه‌هایی که برای تاسیس و ساخت مدارس در سطوح مختلف طراحی شده‌اند، هچ مکانی برای کتابخانه در نظر گرفته نشده است. در واقع، در ساختار تشکیلاتی آموزش و پرورش، کتابخانه‌ها نقش حاشیه‌ای دارند و به ندرت می‌توان مدرسه‌ای یافت که دارای کتابخانه مجهزی باشد.
وضعیت کتابخانه‌های مدارس از نظر مساحت، فضا، نیروی انسانی متخصص، تعداد کتاب‌ها و تجهزات در سطح بسیار پایینی قرار دارند. اکثر مدارس ما اتاق یا سالنی مستقل برای کتابخانه ندارند. (بسیاری از مدارس کتابخانه‌های کلاسی دارند که با کتاب‌های اهدایی دانش‌آموزان تجهز شده‌اند.)
کتابخانه‌های برخی مدارس اکثرا در فضای خالی زیر راه پله‌ها، زیرزمین‌ها و انباری‌های کم‌نور یا تاریک و یا در راهروها راه اندازی شده‌اند و متاسفانه هچ بودجه مستقلی ندارند و معمولا با حق عضویت‌ها و جریمه دیرکرد کتاب‌ها اداره می‌شوند.
ناگفته نماند که تعداد انگشت شماری مدرسه هم هستند که کتابخانه‌های نسبتا خوب با منابع کافی دارند و در حال حاضر، قادر به برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و معلم‌ها هستند، اما اگر به فکر تغییر در سیستم سرویس ده به دانش‌آموزان نباشند و همچنان به صورت سنتی کار کنند و خود را با تغییرات جدید و مدرن هماهنگ و به‌روز‌رسانی نکنند، به زودی مراجعه‌کنندگان خود را از دست خواهند داد.
ناگفته نماند که در طول سال‌های گذشته، با اختصاص بودجه محدودی از طرف شهرداری به مدارس برای خرید کتاب از نمایشگاه‌های سالانه «یاد یار مهربان»، وضعیت کتابخانه‌های مدارس تا اندازهای بهتر شده است. (البته گویا مدتی است که این طرح اجرا نمی‌شود). این نمایشگاه‌ها در عین تاثیر مثبت در تجهز کتابخانه‌های مدارس، نقطه ضعف‌هایی هم داشته‌اند. از جمله، نوع گزینش کتاب ها از طرف بررسان نمایشگاه که نارضایتی برخی از ناشران را فراهم آورده بود و نیز مربیانی که از طرف مدیران مدارس برای خرید کتاب به این نمایشگاه ها فرستاده می شدند، اکثرا هچ اطلاعی از کتاب کودک و نوجوان و سلیقه دانش‌آموزان نداشتند و معمولا کتاب‌هایی غیرداستانی انتخاب می‌کردند که مورد پسند دانش‌آموزان قرار نمی‌گرفت. در حالی که این مربیان باید در زمینه ادبیات کودک و نوجوان اطلاعات کافی داشته باشند. انتخاب این نوع کتاب‌ها مشکل تر از انتخاب کتاب برای بزرگسالان است. چون کتاب‌های داستان علاوه بر این که اوقات فراغت دانش‌آموزان را پر می کند، توانایی برقراری ارتباط و تعامل با دوستان و اعضای جامعه و افراد خانواده و نیز، آداب معاشرت و روابط و اجتماعی و مهارت‌های زندگی را به آنها می‌آموزد.
کارشناسان معتقدند هر قدر وضعیت کتابخانه‌های مدارس مطلوبتر باشد، به همان اندازه پیوند دانش آموزان با مدرسه بهتر می‌شود و بر عملکرد و رشد تحصیلی و شخصیتی آنها تاثیر مثبت می‌گذارد.
سازمان علمی و فرهنگی و تربیتی سازمان ملل متحد، یونسکو، در بسیاری از کنفرانس‌های خود اساس توسعه اقتصادی هر کشور را گسترش کتاب و برنامه‌ریزی دراز مدت آموزشی دانسته است. شورای اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل نیز، کتاب را یکی از وسایل لازم در توسعه و پیشرفت ملت‌ها و میزان مطالعه و اُنس با کتاب و نشریه و مجلات ( چاپی یا دیجیتالی) را از مهمترین شاخص‌های رشد و توسعه دانسته است. اما اخیرا یونسکو تعریف جدیدی نیز از باسوادی ارائه داده و در آن، توانایی خواندن و نوشتن و تحصیل در دانشگاه و گرفتن مدارک تحصیلی بالاتر را تنها بخش کوچکی از باسواد بودن دانسته است.
یونسکو چند عامل مهم را برای باسواد بودن بر شمرده که 6 عامل را مهمتر از بقیه دانسته است:
سواد عاطفی - یعنی تا چه اندازه در ایجاد روابط عاطفی با خانواده، همسر، فرزندان و دوستان موفق هستیم.
سواد ارتباطی - یعنی توانایی برقراری ارتباط و تعامل با تمامی اعضای جامعه یعنی آداب معاشرت و روابط اجتماعی.
سواد مالی - توانایی مدیریت اقتصادی درآمد، چگونگی پس‌انداز، سرمایه‌گذاری و مدیریت خرج.
سواد رسانهای - این که بدانیم کدام رسانه‌ها معتبرند، بخش مهمی از سواد رسانهای است اما کافی نیست. باید توانایی تشخیص وثوق اخبار و دیگر پیام‌های رسانه‌ها را هم داشته باشیم.
سواد آموزش و پرورش - از مهم ترین هاست. توانایی تربیت فرزندان به نحو احسن تعریف یونسکو در این بخش است. البته شاید بتوان تحصیل و توانایی خواندن و نوشتن را هم در این قسمت دید.
سواد کامپیوتری - توانایی استفاده از مهارت‌های هفت گانه کامپیوتر یعنی: مفاهم پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات – استفاده از کامپیوتر و مدیریت فایل‌ها – استفاده از واژه پرداز یا word – صفحه گستر یا همان excel- استفاده از پایگاه داده‌ها – ارائه مطلب یا همانpowerpoint و اینترنت.
برای رسیدن به اهدافی که یونسکو برشمرده، آموزش و پرورش به تنهایی نمی‌تواند عهده دار چنین رسالتی شود. چون سیستم آموزشی در ایران روزآمد نیست و صرفا وابسته به متن کتاب‌های درسی است که جوابگوی نیاز نسل آینده نیست. خانواده‌ها نیز باید در کنار آموزش و پرورش بخشی از این مسئولیت را عهدهدار شوند.
اما این دو چگونه می‌توانند در کنار یکدیگر عهدهدار آموزش و پرورش نسل آینده شوند؟
آموزش و پرورش می تواند با استفاده از تجربه ی موسسات و انجمن های غیردولتی و حتی دولتی که سال‌هاست برای تشویق کودکان و نوجوانان به کتابخوانی تلاش می‌کنند، استفاده کند و گروه از کتابداران متخصص و کارشناسان ادبیات کودک و نیز اولیای علاقه‌مند تشکیل دهد و راهکاری برای تجهز کتابخانه‌ها و روزآمد کردن اطلاعات بیندیشد و با برپایی جلسات نقد کتاب، دانش‌آموزان را به بحث و گفتگو در باره کتاب تشویق کند. اما حتی اگر فرض کنیم آموزش و پرورش با همکاری این گروه از همین فردا تصمیم به ایجاد کتابخانه در تمام مدارس کشور بگیرد و هزینه سنگینی برای خرید کتاب های چاپی به عهده بگیرد، آیا چنین کتابخانه‌هایی پاسخگوی نیاز نسل آینده خواهد بود؟
مسئله این است که امروزه حتی در کشورهای پیشرفته، کتاب‌های چاپی دیگر ارزش سابق را ندارند. آمارها حاکی از این است که کتابخانه‌های سنتی مثل سابق مراجعه‌کننده ندارند و با افول روبه رو شده‌اند. کتاب‌های علمی و فرهنگ نامه‌ها نمی‌توانند با تحقیق های آنلاین رقابت کنند. به خاطر تغییرات سریع تکنولوژی و دسترسی نوجوانان به اینترنت و گوشی‌های هوشمند، آنها می‌توانند با استفاده از موتورهای جستجوگر به بزرگترین کتابخانه‌های دیجیتالی جهان دسترسی پیدا کنند. پس به جرات می‌توان گفت در دنیایی که اطلاعات به طور فزاینده‌ای دیجیتالی و شبکه ای شده است، کتابخانه‌ها به این شکل دوام نخواهند آورد و ارزش خود را به تمامی از دست خواهند داد. کتابخانه های امروزی باید با کتابخانه‌های سابق فرق داشته باشند و به خاطر حجم زیاد اطلاعات و کمبود جا برای نگهداری این همه کتاب، دیجیتالی شوند.
در برخی از کشورهای پیشرفته، اخیرا مسئولان به فکر روش‌های جدید و مبتکرانه ای افتاده‌اند تا دسترسی اعضای جامعه‌شان به اطلاعات را فراهم کنند و به مراجعه‌کنندگان‌شان در رسیدن به اهداف‌شان یاری رسانند. اگر این روند تحقق یابد، کتابخانه‌های آینده فضاهای جامعه متمرکزی خواهند بود که گروه از وسایل ارتباطی مختلف را پوشش می‌دهند. یکی از این روش‌های پیشنهادی، تغییر کاربری کتابخانه‌ها از شکل سنتی به شکل چند منظوره، یعنی کتابخانه‌هایی کاملا دیجیتال برای دستیابی به منابع شبکه‌ای، و نیز ایجاد فضاهای مفید برای مراجعه‌کنندگان تا آنها بتوانند مهارت های عملی و گروه را تمرین کنند. برای مثال، بعضی از کتابخانه‌ها فضای آزمایشگاه خلاق ایجاد کرده‌اند و همچنین ویدیو و تجهزات صدا و حتی دستگاه لیزر بُر و چاپگر سه بعدی. بعضی از کتابخانه‌ها قابلیت های ویدیو کنفرانس دارند یا سیستم پروژکتورهای دیجیتال و حتی فضاهای نمایش برای اجرای تئاتر. امروزه دیگر کتابخانه‌های عمومی فقط پاتوق محقق‌ها یا عاشقان کتاب نیست، بلکه به گروه‌های متنوعی از جامعه سرویس می‌دهد.
اخیرا در بعضی از مدارس غربی نیز تغییراتی صورت گرفته است. مثلا دانش‌آموزان در کتابخانه از دستگاه لیزر بُر استفاده می‌کنند. یا برای ارتباط با نویسندگان و پدیدآورندگان کتاب، از اینترنت پر سرعت استفاده می‌کنند. دانش‌آموزان با استفاده از اسکایپ با نویسندگان و پدیدآورندگان کتاب گفتگو می‌کنند. آنها سوال‌هایشان را در مورد کتاب‌هایی که قبلا خوانده‌اند با نویسنده در میان می‌گذارند و نویسنده‌ها هم پاسخ می‌دهند. به این ترتیب مسئله دوری راه و غیرممکن بودن سفر به مناطق دوردست نیز حل می‌شود.
می‌توانیم از تجربه کشورهای پیشرفته برای بهبود شرایط کتابخانه‌های مان استفاده کنیم. شاید در کشور ما که هنوز بیشتر مدارس کتابخانه ندارند و در بسیاری از روستا و حتی شهرهای کوچک دانش‌آموزان حتی یک کتاب داستان ندیده‌اند، پیشنهاداتی از این دست بلندپروازی به نظر برسد. اما برای آینده‌نگری می‌توان از بدو تاسیس کتابخانه‌ها، چه عمومی و چه آموزشگاه، در کنار کتاب‌های چاپی، کتاب‌های دیجیتالی نیز تهه کرد. و برای دسترسی مراجعه‌کنندگان به اطلاعات علمی در کتابخانه‌ها کامپیوتر و اینترنت پرسرعت خریداری کرد. بخشی را نیز به کتاب‌های دیجیتال اختصاص داد که جای کمتری نسبت به کتاب‌ها می‌گیرد. چون متاسفانه کتابخانه‌های فعلی مدارس به جز تعدادی اندک شمار، قادر به برطرف نمودن نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان و معلمان نیستند.
کارشناسان معتقدند که کتابخانه‌های مدارس بخش جدایی‌ناپذیر از نظام آموزشی است. تفکر خلاق زاییده و محصول آموزش و پرورش خلاق و پویاست. امروزه دیگر آموزش به شکل یک طرفه معنی ندارد. بلکه آموزش به شکل مثلثی است که راس‌های آن را دانش‌آموز، معلم و کتابخانه تشکیل می‌دهند. پس کتابخانه‌های مدارس به دلیل موقعیت سنی مراجعه‌کنندگان خود که در دوران فعال نوجوانی و جوانی هستند باید بتوانند با برنامه‌های متنوع و جذاب خود هر روز دانش‌آموزان بیشتری را جذاب کنند.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.