ایجاد بخش منابع چاپی کهن و نادر در کتابخانه‌ها

به گزارش لیزنا، جلسه کمیته منابع چاپی کهن و نادر مکتا با حضور مجید غلامی جلیسه و مدیران و کارشناسان کتابخانه های آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها، مدرسه فیضیه، مدرسه حجتیه، مسجد اعظم و آیت الله العظمی گلپایگانی(ره) در تالار کنفرانس کتابخانه آیت‌الله‌ العظمی بروجردی (ره) پیرامون مجموعه سازی منابع چاپی کهن و نادر در کتابخانه ها برگزار شد.

مجید غلامی جلیسه در این نشست که به مدت سه ساعت برگزار شد، تعاریف و معیارهای انتخاب و ساماندهی منابع چاپی کهن و نادر را برشمرد و گفت: طبق جلسات متعددی که در کمیته منابع چاپی کهن و نادر مکتا، با حضور اعضای این کمیته و مدیران کتابخانه ها تشکیل و صبحتهایی که انجام شد، بنا بر این شد که طی جلساتی با حضور مدیران و کارشناسان کتابخانه های مذکور، مباحثی پیرامون منابع چاپی کهن و نادر برگزار گردد. این جلسات به شکلی حالت آیین نامه نیز خواهد داشت و پس از تصویب و بازنگری به این کتابخانه‌ها ابلاغ خواهد شد تا همانند یک دستنامه اولیه و استاندارد برای مبنای کار کتابخانه ها در حوزه منابع چاپی کهن و نادر باشد.

وی این نکته را هم متذکر شد که مسلماً هر کتابخانه می‌تواند این دستنامه و آیین‌نامه را با توجه به نیاز خود و امکانات و نیروی انسانی موجود، بازنگری و تنظیم کند تا قابل اجرا و مفید برای اعضای آن گردد.

وی اشاره کرد: طراحی این آیین‌نامه به این جهت است که این پنج کتابخانه که جز مهمترین کتابخانه‌های استان قم هستند، حداقلِ استانداردهای این حوزه را داشته باشند تا بتوانند سازوکارهای لازم برای رسیدن به استانداردهای جهانی را ایجاد نمایند و این اقدام جهت ایجاد این فضا، بسیار کمک کننده خواهد بود. خوشبختانه این اراده در مدیران این کتابخانه‌ها وجود دارد.

غلامی جلیسه افزود: از ابتدا بنا بر این بود که این جلسات در میان کارشناسان کتابخانه ها مطرح شود، اما استقبال مدیران از این جلسات نشان‌ از اراده آنان بر تحول این حوزه در کتابخانه‌هاست و این موضوع جای امیدواری دارد که مکتا بتواند الگوی خوبی در سطح کلان کشوری و حتی منطقه و دنیا برای این حوزه و موضوع باشد. این نکته حائز اهمیت است که این دستورالعملها و نکات به صورت عملیاتی در کتابخانه‌ها اجرا شود و با همدلی و همکاری مدیران و کارشناسان کتابخانه‌ها، شاهد هم افزایی خوبی بین مکتا و سایر کتابخانه‌ها باشیم تا بتوان نتایج خوب و قابل قبولی را از این موضوع بدست آورد.

وی در ادامه سخنان خود به مباحثی که در هر جلسه به آن پرداخته خواهد شد اشاره کرد و گفت: در این جلسات سعی می‌کنیم به مباحث کلیدی بپردازیم و بیشتر درباره کلیات و ویژگی‌ها و استانداردهایی که کتابخانه‌ها باید در موضوع منابع چاپی کهن و نادر داشته باشند، صحبت خواهیم کرد تا در نهایت، بخش منابع چاپی کهن و نادر در هر کتابخانه ایجاد شود.

جلیسه افزود: تسلط و تمرکز بر این حوزه مستلزم مطالعه، تحقیق، پژوهش و کسب تجربه خواهد بود و صرفاً شرکت در این جلسات نمی‌تواند آگاهی لازم نسبت به این موضوع و منابع را در شما دوچندان کند. وی همچنین تاکید کرد: کارشناسانی که این وظیفه بر عهده آنها نهاده می‌شود، نیاز دارند که کار مطالعاتی مستمر و قاعده‌مندی را در این حوزه دنبال کنند.

ایشان در ادامه متذکر شدند که در این جلسه بیشتر به بحث مجموعه‌سازی این گونه منابع می‌پردازیم و نکته کلیدی در این زمینه تعریف ما از منابع چاپی کهن و نادر است و عنوان کردند: ابتدا لازم است که بدانیم برای عنوان «منابع چاپی کهن و نادر» تعریف جامعی در کتابخانه‌ها نیست. اساساً پیدا کردن یک عنوان برای این حوزه کار دشواری است و حتی در خارج از ایران نیز هنوز این اتفاق نیفتاده که اصطلاح خاصی، گویای مجموعه خاصی در کتابخانه‌ها باشد. به همین دلیل واژه‌های آنتیک، نفیس یا حتی اصطلاح لاتین  rearbook یا special book ، هر کدام بار معنایی خاص خود را دارند و شامل همه تعاریفی که در ذهن ماست نمی شود و آن را جابجا می‌کند. اصطلاح «منابع چاپی کهن و نادر» نیز اصطلاحی است که نزدیکترین اصطلاح به مجموعه‌ای است که درباره آن صحبت می‌کنیم. استفاده از عنوان «منابع» به این مفهوم است که هر چیزی که چاپ شده – نه فقط کتاب-  اعم از نقشه، روزنامه، اعلان، پوستر، کارت پستال و  ... را شامل می شود. از سوی دیگر واژه کهن لزوما منابع با ۷۰۰-۸۰۰ سال نیست و ممکن است کمتر از آنرا نیز شامل شود. با توجه به اینکه سابقه چاپ در ایران به دو قرن گذشته بر می‌گردد. به این معنی که اولین کتاب چاپ شده در ایران در سال ۱۲۳۳ قمری است، یعنی چیزی در حدود ۲۱۰ سال. حتی اگر بخواهیم سابقه چاپ در ایران را به دوره صفویه برگردانیم، باز هم این سابقه به ۳۰۰ سال گذشته باز می‌گردد. از طرفی اولین منابعی که به زبان عربی یا فارسی چاپ شده است، سابقه ای در حدود ۴۰۰ سال دارد.(کتاب قانون بوعلی در چاپخانه ای در رم در قرن ۱۶ میلادی)

وی با بیان این مقدمه به این نکته اشاره کرد، در نهایت، منابع چاپی موجود در ایران قدمتی بیش از ۴ قرن نخواهد داشت. البته در کتابخانه‌های دیگری در دنیا مثل کتابخانه British museum این بازه زمانی خیلی قبل‌تر خواهد بود. از سوی دیگر، حتی گاهی در مورد کتابهای چاپی نادر، این بازه زمانی را کوتاهتر نیز می‌دانیم. و اما واژه نادر که در انتها می‌آید از این جهت حائز اهمیت است که برخی کتابها به جهاتی خاص و کمیاب هستند. برخی کتب به جهت ایدئولوژیک در دسترس قرار نمی‌گیرند، مثل کتب بهائیت که زمانی در دسترس بوده ولی اکنون بنابر ملاحظاتی عرضه نمی‌شود. یا گاهی کتابی به دلیل قیمت بالای آن کمیاب می‌شود. در مجموع لازم است که گاهی نسبت به اصطلاح «منابع چاپی کهن و نادر» انعطاف داشته باشیم، ولی تقریباً می‌توان گفت که این عبارت، اصطلاحی است که نسبت به دیگر عناوین جامعتر است.

وی در ادامه تصریح کرد: در کتابخانه ملی بخشی با عنوان کتب چاپ سنگی ایجاد شده است. که در جلسات گذشته به تفصیل توضیح داده شد که این کار بخش‌بندی در کتابخانه ها کاملاً اشتباه است و باعث شده است که طیف وسیعی از منابع به صورت ناخواسته از دایره تعریفی «منابع چاپی کهن و نادر» خارج شوند. این اشتباه به این دلیل است که، از آنجایی که تکنیک چاپ سنگی یک تکنیک غالب در یک دوره زمانی خاص در ایران بوده، باعث شده است که این ذهنیت در بین کارشناسان شکل بگیرد که این منابع با این نوع تکنیک عجین هستند و چون عقبه تاریخ صنعت چاپ را در ایران و دنیا نمی‌دانستند، سبب رخ داد این اتفاق شده است. این در حالی است که ورود صنعت چاپ به ایران با چاپ حروفی بوده است و پس از آن چاپ سنگی به دلیل ارزان بودن و زیبایی بصری که داشته، فراگیر می‌شود و جای چاپ حروفی را می‌گیرد و زمانی که چاپ افست و گروار در حوزه کتاب رواج و تسلط پیدا می‌کند، عملاً کتابهای چاپ سنگی از دور خارج شده و کاملاً نادانسته از اینکه کتابهایی قدیمی‌تر از چاپهای سنگی هم در ایران موجود است، این گونه کتابها دارای اهمیت زیادی می‌شوند و به جمع آوری آن می‌پردازند.

وی با ابزار تاسف از اینکه  این رویه تا کنون ادامه دارد، بیان کرد: گفتنی است که حتی تفکیک به این شکل تا دوره پهلوی هم صورت نگرفته بود و پس از انقلاب اهمیت این منابع مشخص می‌شود. بیان این مطلب به آن جهت حائز اهمیت است که باید به این موضوع با دید حساس‌تری توجه شود و این دیدگاه وجود نداشته باشند که صرفاً یک کتاب چاپ سنگی می‌تواند مهم باشد، بلکه گذر زمان در آینده بخشی از کتابها را متمایز می‌کند و هر چه پیش برویم اهمیت آنها نیز بیشتر می‌شود.

وی همچنین تصریح کرد: درست است که تکنیک چاپ یکی از المانهای مهم در این نوع از منابع خواهد بود، اما تنها ملاک تفکیک این گونه منابع نیست.

وی گفت: تعاریف می‌تواند تحول زیادی در کتابخانه‌ها ایجاد کند. به همین دلیل وقتی صحبت از منابع چاپی کهن و نادر به میان می‌آید، اصلا مباحث تکنیکی و تاریخی مد نظر نیست بلکه موضوع بحث ما، منابع چاپی است که دارای ویژگی های متنی، فیزیکی و تاریخی است که امروزه جزئی از میراث فرهنگی ما تلقی شود.

وی افزود:  این اشتباه در مورد تقسیم‌بندی تاریخی یا تکنیکی منابع کهن و نادر، هنوز هم استمرار دارد به همین دلیل در ایران فهرستهایی تحت عنوان فهرست کتابهای چاپ سنگی یا سربی داریم. ولی این تقسیم‌بندی در کتابخانه‌های بزرگ و مطرح دنیا مثل British museum اتفاق نیفتاده و همه منابع کهن و نادر به صورت یکپارچه جمع‌آوری و نگهداری می‌شوند.

در ادامه این جلسه حاج باقریان، دیدارپور، رجبیان و راه نورد به طرح مطالب و پرسش پرداختند و مجید غلامی جلیسه به پرسشها پاسخ داد.