نگاهی به نمایه سازی به عنوان ابزاری برای مدیریت کهکشان کلمات

به گزارش لیزنا، دکتر رحمان معرفت، عضو هیات علمی دانشگاه سمنان است و در گروه علم اطلاعات و دانش شناسی این دانشگاه مشغول فعالیت می باشد. وی درباره نمایه سازی گفت: موضوع نمایه سازی یکی از موضوعات بسیار مهم و مطرح در دنیای علم اطلاعات و نیز به طور خاص علوم رایانه است که متاسفانه به نظر می رسد در حوزه علم اطلاعات در سالهای اخیر نسبت به سایر حوزه های مرتبط با علم اطلاعات توجه کمتری به آن شده است. اگر نگاهی به آثار منتشر شده در نشریات علم اطلاعات و نشریاتی که به لحاظ موضوعی نزدیک به این علوم هستند بیاندازیم متوجه می شویم که آثار تولید شده در این حوزه در سالهای اخیر بسیار کمتر از گذشته شده است. در حالی که این موضوع می تواند مبنای فعالیت و کار حرفه ای بسیاری از حرفه مندان قرار گیرد و دانشجویان علم اطلاعات در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا می توانند از ظرفیت های موجود در این حوزه برای خلق آثار مناسب و میان رشته ای بهره برداری نمایند.

وی درباره ی ماهیت و چیستی نمایه سازی اظهار داشت: نمایه سازی، در واقع فرایند تحلیل محتوای مدرک برای دسترس پذیر کردن آن از طریق استخراج واژگانی است که از اهیمت و بار محتوایی لازم برای اشاعه محتوا برخوردار باشند. در نمایه سازی تلاش می کنیم تا محتوا را به شیوه های مناسب در دسترس کابران قرار دهیم. کاربرانی که زمان برایشان بسیار با اهمیت است و ممکن است فرصت لازم برای مطالعه متن کامل یک مدرک را نداشته باشند. نمایه سازی فعالیتی حرفه ای و تخصصی است که در آن نمایه ساز، متن را می خواند و کلیدواژه های مهم را از نگاه خوانندگان متن جستجوی می کند و با کمک ابزارهای نمایه سازی به بهترین روش در اختیار خوانندگان قرار می دهد. تفاوت آن با فهرست مندرجات اثر در این است که در نمایه به جزئیات بیشتر و دقیقتری نسبت به فهرست مندرجات اثر پرداخته می شود و محدودیتی در پرداختن به جزئیات وجود ندارد.

وی در پاسخ به سوال نمایه سازی کتاب ها و مجلات با هم تفاوت دارد؟ گفت: ما گاهی یک کتاب را نمایه سازی می کنیم که نتیجه آن نمایه انتهایی کتاب می شود. برای اینکار پیشنهاد می شود کتاب نمایه سازی همارا اثر مرحوم علی آقابخشی مطالعه شود. همچنین خواندن کتابی به نام "مقدمه ای بر نمایه سازی و چکیده نویسی (راهنمای عملی)" که به قلم زهرا کاظم پور و دکتر حسن اشرفی ریزی در انتشارات چاپار  در سال 1388 منتشر شده است خالی از لطف نیست. احتمالا خوانندگان محترم لیزنا می دانند که کتابی از دکتر علیرضا نوروزی(1387) در انتشارات چاپار منتشر شده است که به خوبی و به صورت مفصل به این موضوع پرداخته است. خوانندگان نا آشنای لیزنا  با موضوع نمایه سازی و نیز ناشران محترم با مراجعه به این کتاب می توانند در این خصوص اطلاعات ارزشمندی را دریافت کنند. نمایه سازی کتاب قطعا دستورالعمل های خاصی دارد و همانطور که اشاره کردم یک موضوع حرفه ای است و نیاز به مهارت حرفه ای در نمایه سازی دارد. اگر به صحبت هایم در چند پارگراف قبلی دوباره نگاهی بیندازید متوجه می شوید که من از مدرک به جای کتاب یا منبع سخن گفته ام.  باید اشاره کنم که نمایه سازی مرتبط با مدارک است. ممکن است این مدرک کتاب باشد، ممکن است پایان نامه یا گزارش یک طرح پژوهشی یا هر مدرک دیگری از این دست باشد. همانطور که شما می دانید ما منابع کتابی و غیر کتابی[1] داریم. درباره منابع کتابی عمدتا محصول کار نمایه ساز می شود نمایه های انتهایی اثر که شامل نمایه عنوان، موضوع، پدیدآور، نمایه اسامی مکان ها و اسامی کتاب و غیره می شود. نمایه سازی منابع غیرکتابی نیز شامل توصیفگرهای استخراج شده از مدرک می شود که نهایتا در جستجو پذیر کردن آنها به کمک کاربران می آید.

وی افزود: نکته ای که در جلسات رسمی و در شوراهای پژوهشی دانشگاه ها متوجه شده ام نمایه سازی نشریات است که برخی افراد آن را به خوبی درک نکرده اند.  نمایه سازی نشریات در واقع فرایند آماده کردن آنها برای نمایه شدن در یک نمایه نامه یا پایگاه اطلاعاتی عمومی یا تخصصی است که در طی آن، نشریه شما در آن نمایه نامه یا پایگاه اطلاعاتی حضور می یابد. به عنوان مثال در دانشگاهی که شما مشغول به تحصیل هستید چند نشریه ممکن است وجود داشته باشد که بخواهید آنرا در یک پایگاه یا راهنمای اینترنتی مانند [2]DOAJ نمایه کنید. در اینصورت شما می خواهید که نشریه شما در این راهنمای دسترسی آزاد حضور داشته باشد. بی تردید باید تلاش کنید تا بر اساس شاخص هایی که این راهنمای اینترنتی وجود دارد، نشریه خودتان را آماده کنید تا بتوانید پس از طی مراحل لازم در آن پایگاه نشریه خود را نمایه کنید. به عنوان نمونه برای نمایه شدن نشریه در DOAJ باید شاخص های مطرح شده در بخش فرم درخواست نشریه [3]را مدنظر قرار دهید و آنها را کنترل کنید تا بتوانید نشریه خود را در این پایگاه نمایه کنید.

وی در پاسخ به سوال نمایه سازی چه سودی برای خوانندگان آثار دارد؟ گفت: همانطور که اشاره کردم  ذخیره زمان خوانندگان آثار در عصری که همگان از کم بودن آن سخن می گویند بسیار مهم است. نمایه سازی کمک می کند جستجوهایمان بسیار حرفه ای تر شود و هرچه دقت نمایه سازی بیشتر باشد، زمان کمتری از خوانندگان هدر می رود. نمایه سازی آثار ما را در خواندن آثار از سردرگمی نجات می دهد. بسیاری از مواقع به عنوان خوانندگان یا پژوهشگران قرار نیست از یک مدرک تمام مدرک را بخوانیم. بلکه ممکن است گاهی نیاز باشد فقط درباره یک شخص یا یک مکان یک اطلاعات مختصر یا جامع بدست آوریم. مثلا ممکن است وقتی من کتابی درباره فقه می خوانم فقط بخواهم بدانم که در کجای این کتاب به موضوع ارث اشاره کرده است. یا وقتی کتابی درباره فناوری های اطلاعاتی می خوانم فقط تمایل داشته باشم بدانم کدام بخش یا صفحه از کتاب درباره ریزپردازنده های مشخصی سخن گفته است. بنابراین نمایه کتاب کمک می کند که الزاما کل کتاب را نخوانیم و به فراخور نیاز مستقیما به صحفه ای برویم که نیاز اطلاعاتی مان را برطرف می کند.

وی افزود: در سالهای اخیر توجه کمتری به این موضوع شده است. اگر نگاهی به آثار منتشر شده در این حوزه بیندازید متوجه می شوید که تلاشهای زیادی در این حوزه در طی سالهای اخیر انجام نگرفته است. البته این موضوع برداشت من است و به نظر می رسد برای پاسخ دقیق نیاز به انجام پژوهش علمی مناسبی وجود دارد. یکی از دلایلی که معتقدم در این حوزه کمتر کار شده است شواهدی است که پیرامون ما وجود دارد. به عنوان مثال بسیاری از کتابهایی که در اطراف خودمان می بینم دارای نمایه انتهایی نیستند. همینک که من با شما در حال صحبت کردن هستم اگر نگاهی به این چند کتاب بیندازید می بینید که نمایه انتهایی ندارند. بسیاری از ناشران از اهمیت نمایه انتهایی کتاب برای خوانندگان خبر ندارند و اگر هم خبر دارند گاهی به دلیل ضیغ وقت انتشار یا قیمت کاغذ و هزینه نمایه سازی از افزودن نمایه به انتهای کتاب اجتناب می کنند. در حالی که با این کار، خوانندگان را در کهشکان کلمات رها می کنند. کهکشانی که گاهی سردرگمی های فراوان برای خوانندگان رقم می زند و هزینه و وقت بسیاری از خوانندگان را هدر می دهد.

وی در پاسخ به سوال به نظر شما برای رفع این مشکل چه باید کرد؟ نقش کتابداران و کتابخانه ها در نمایه سازی چیست؟ گفت: همانطور که می دانید در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی درس "روش ها و فنون نمایه سازی و چکیده نویسی" در دوره کارشناسی به صورت مشخص به این امر می پردازد. توجه ویژه به این درس و تدریس حرفه ای آن و انجام تکالیف مرتبط با نمایه سازی برای دانشجویان کارشناسی می تواند زمینه حضور حرفه ای دانشجویان علم اطلاعات در فعالیت های نمایه سازی را فراهم کند. به نظر می رسد اگر درسی با همین عنوان یا با کمی تغییر برای سایر رشته های دانشگاهی به ویژه در حوزه علوم انسانی تعریف شود بسیار کابردی خواهد بود اما اگر کارگاه های تخصصی مرتبط با روش ها و فنون نمایه سازی نیز برای سایر گروه ها از جمله ناشران برنامه ریزی و ارائه شود زمینه لازم برای بسط نمایه سازی در جامعه فراهم خواهد شد. بویژه آنکه بسیاری از ناشران از اهمیت نمایه سازی آشنا نیستند.

دکتر رحمان معرفت افزود: لازم است که این نکته را یادآوری کنم در برخی از کشورها از جمله در آمریکا انجمن های حرفه ای نمایه سازی وجود دارد. به عنوان نمونه شما می توانید در وب سایت انجمن نمایه سازان آمریکا[4]اطلاعات مناسبی در خصوص قوانین و قراردادهای نمایه سازی و نحوه پیدا کردن نمایه سازان حرفه ای و درباره کارکردها و اهداف نمایه سازی اطلاعاتی بدست آورید. یا با مراجعه به وب سایت انجمن نمایه سازان کانادا[5] می توان اطلاعات مناسبی مرتبط با این حوزه بدست آورد. همانطور که مدتها پیش اشاره کردم شکل گیری و راه اندازی انجمن نمایه سازان ایران می تواند در این حوزه کمک شایانی به توسعه فعالیت های حرفه ای نمایه سازان ایرانی نماید.

عضو هیات علمی دانشگاه سمنان در پایان گفت: به نظر می رسد توجه به حوزه نمایه سازی اهمیت فراوانی دارد. مایلم به استحضار چبرسانم که از همان سالهای فعالیتم در سازمان انرژی اتمی ایران که به عنوان نمایه ساز با همکاران ارجمندی همچون دکتر حسن اشرفی ریزی و دکتر یعقوب نوروزی در بخش داده پردازی سازمان انرژی اتمی مشغول فعالیت بودیم تا امروز که در دانشگاه سمنان به کار آموزش و پژوهش پرداخته ام، تلاش کرده ام که در طول هر سال تحصیلی حداقل دو کتاب را به فراخور زمان و نیاز همکارانمان در دانشگاه نمایه نمایم. معمولا همکاران محترم که کتابی آماده انتشار دارند فرایند نمایه سازی آثارشان را به بنده واگذار می کنند و بنده نیز با انجام نمایه سازی ضمن آنکه فرصتی برای خواندن کتاب برای خودم ایجاد می کنم تلاش می کنم تا با کمک دستورالعمل های نمایه سازی به نمایه سازی آثار همکاران بپردازم. این نکته را از این بابت گفتم که فرایند نمایه سازی منجر به مطالعه الزامی آثار می شود و بنده نیز از این فرصت برای مطالعه عمیق آثاری که برای نمایه سازی برایم ارسال می شود استفاده می کنم. امیدوارم که شما و خوانندگان عزیز نیز بتوانند با کسب مهارت نمایه سازی حرفه ای ضمن آنکه به ایجاد نمایه های مناسب برای آثار می پردازند فرصت لازم برای مطالعه بیشتر را برای خود فراهم نمایند.

حسین کرمی [6]، دانشجوی کارشناسی علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه سمنان

 ---------------------------------------------------------------------------------------

منابع

آقابخشی، علی (1386). نمایه سازی همارا: مفاهیم و روش ها. تهران: انتشارات چاپار.

کاظم پور، زهرا  و اشرفی ریزی، حسن (1388). مقدمه ای بر نمایه سازی و چکیده نویسی (راهنمای عملی). تهران: انتشارات چاپار.

نوروزی، علیرضا (1387). نمایه سازی کتاب: راهنمایی برای ناشران، نمایه سازان، کتابداران، نویسندگان و مترجمان. تهران: چاپار.

-------------------------------------

[1].non book materials

[2]. https://doaj.org/

[3]. https://doaj.org/application/new

[4]. https://www.asindexing.org/

[5]https://indexers.ca/

[6] . این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید